De Gids. Jaargang 83

[p. 513]

Bibliographie.

Hélène Swarth, Keurbundel van honderd gedichten. Amsterdam, P.N. van Kampen & Zoon.

Een feestboek van beperkte oplaag; een huldeblijk dat men kan vergelijken bij het aanbod, een jubilaris gedaan, om zijn portret te laten maken. - Voorin dit boek vindt men de reproductie eener geschilderde beeltenis; hoe sympathiek en gelijkend die zij; de meest-zeggende voorstelling, van de dichteres te geven, schenkt naar van zelf spreekt een keus uit haar verzen.

Zelve deed zij het moeilijke werk. En ja, natuurlijk weet ieder gedichten, waarvan hij vraagt: Zijn die er niet bij? Toch meen ik, dat men ook in dezen arbeid van het bloem-lezen de dichteres herkennen kan. Zoo is er beeldspraak, welke Hélène Swarth, met haar taalvermogen en bij de diepe gevoeligheid van elk geheel, zich veroorloven kan; doch die we bij een minder knap geciseleerden versvorm als veel-gebruikt verwerpen zouden. Soms denkt men er bij aan argeloosheid in den smaak; vaker aan eenvoud, natuurlijkheid.

Inderdaad is de poëzie van Hélène Swarth oprecht. Zij heeft er den smaad voor over gehad! Reeds haar vertellingen in proza geven het - immers overbodige? - bewijs, dat ook hare gedachten nog wel eens vervuld zijn van andere dingen dan liefde en verlangen en weemoed. Wanneer men dus b.v. aan de theorieën over ‘het doel’ der dichtkunst van Adama van Scheltema denkt, aan zijn betoog dat een bloempjen in de wei een dichter al een geluksvers ingeeft; dan zal men gemakkelijk beseffen, dat ook Hélène Swarth, toegevende aan... loslippigheid, menige lichte ontroering in versvorm had kunnen vastleggen. Zelfs voelt ze heel wel het gevaar harer verzen. Zijn ze niet als der duiven roekoe?

[p. 514]

 

Laat u niet door 't lied bevangen,

 

Eenzaam hart van wachten moe,

 

Word niet dol van wild verlangen,

 

Bij der duiven zoet roekoe!

Maar... ‘'t hart is vol, dat God den dichter geeft’; en: ‘liefste, àl mijn wijsheid: liefde is smart’... Maar zoo gij, na dìt, het blad omslaat, hebt gij naast elkander die twee onvolprezen uitingen van hoogste gevoelsstijging, mèt ‘eenvoud’, als we straks waarnamen; de passie-vervoering in Verkonden 't nu alle de klokken... en - niet als terugslag, doch treffend gevolg - daarnaast het vrome gedicht van de Sterren: dien maagden-ootmoed bij liefdegeluk:

Lief, eens zullen wij sterven, wij beiden, wij samen of ieder alleen.
En het graf is zoo diep en de hemel zoo hoog en of God leeft weet geen,
En 'k heb niets dan de stem van mijn hart, die mij 't eeuwige leven belooft,
En de heilige onsterflijke sterren, hoog boven mijn sterfelijk hoofd.

J.d.M.

Lettres de Paul Gauguin - Paris, Crès.

‘Een feit is, dat Vincent volkomen uitgeput en overspannen was en niet opgewassen tegen den ijzeren Gauguin met zijn sterke zenuwen en koele beredeneerdheid’. Zoo kenschetst mevrouw Van Gogh-Bonger in de Inleiding tot de Brieven van Vincent van Gogh ‘den stillen strijd in het kleine gele huisje’ te Arles, in Provence, waar onze landgenoot tot zijn noodlot gastheer, en de vijf jaar oudere Bretanjer een allerminst onzelfzuchtige gast was.

Hoe weinig zij op elkaar geleken, den twee vrienden is na hun dood een vermaardheid ten deel gevallen, waarin men menig punt van overeenkomst kan opmerken - het laatste is beider voortbestaan als schrijvers van belangwekkende brieven.

Bezit heel het wezen van onzen landgenoot een veel diepere beteekenis dan dat van Gauguin, deze heeft in een reeds vroeger openbaar gemaakten brief aan Emile Bernard de gelukkige onderscheiding gemaakt: ‘Il (Vincent) est romantique et moi je suis plutôt posté à un état primitif’.

Gauguin's leven is wel romantisch geweest. Gezakt voor het marine-examen, is hij op een koopvaardijboot gezet en toen de oorlog van '70 uitbrak, zwalkte hij als matroos op het jacht van

[p. 515]

Prins Napoleon, ‘prins Plonplon’, in de Poolzeeën. Na de krijgsmisère trouwde hij een deftige Deensche en kwam te Parijs op een effectenkantoor, waar hij het elf jaar uithield en op het laatst 40.000 frs. verdiende. Intusschen maakte hij toevallig kennis met Camille Pissarro. Acht-en-twintig jaar oud, had hij nog nooit een penseel ter hand genomen. Vijf-en-dertig jaar oud, zei hij om een schilderstoekomst het kassierskantoor, alle weelde of welvaart en zelfs vrouw en kroost vaarwel. ‘Désormais je peins tous les jours’. Nu gaf hij toe aan den zwerverslust, waaraan zijn schepelingsleven voldaan had en waarbij men aan zijn afkomst kon denken, daar hij door zijn moeder afstamde van hidalgo's, uit Spanje naar Peru overgestoken. Hij vertrok naar Martinique, kwam een tijd lang terug naar Frankrijk, doch ging in 1891 voor goed weg, eerst naar Tahiti, later naar de Markiezen-eilanden.

Wat heeft deze exode beteekend? Om den drang in Gauguin te begrijpen kan men aan de Lettres wat hebben. Veel zegt hij er - aan zijn vriend de Monfreid - over zijn kunstinzichten in; doch daarachter ziet men hem als den in het boven aangehaalde zinnetje zoo wel geschetste: ‘plutôt posté à un état primitif’. De romanticus Vincent bewonderde, naar Gauguin aan Bernard schreef, Daubigny en Rousseau; hij zelf deed het Ingres en Raphaël. Alleen.... hij wou van ‘de techniek’ niet weten. Voelt of weet men, dat hij voor deze geringschatting bijzondere redenen had, namelijk het gemis van alle technische opleiding; hij zelf wordt ook wel eens openhartig en hoopt dan in zijn werk te hebben neergelegd ‘tellement d'angoisse, de souffrance, que cela peut relever la maladresse d'exécution’. Dit klinkt weinig Ingres-achtig; het toont de tweespalt in Gauguin: den strijd tusschen wat hij kon en wat de ‘koele beredeneerdheid’, waar mevrouw Van Gogh-Bonger van spreekt, verlangde.

Zooals Decamps, Fromentin e.a. vroeger in Algiers, heeft hij ‘nieuwe’ onderwerpen op Tahiti gezocht. Doch hij wilde meer er vinden: ‘l'état primitif’. En nu dreef technisch onvermogen hem vanzelf den romantischen kant uit. De Perzen en Egyptenaren verklaart hij boven de Grieken te stellen. ‘La grosse erreur, c'est le grec - si beau qu'il soit’. Doch daarmee was hij er immers nog niet! Een te lange arm... heeft niets bezwaarlijks, zoodra de bedoeling verbeelding is, mysterie, belofte... Gaat men voltooien, men stelt slechts grenzen aan de verbeelding...

Toch had hij, in Frankrijk, van het symbolisme zijner tijdgenooten, der bevriende dichters uit het quartier latin niet

[p. 516]

willen weten. Geen symbolisme? - dan synthetisme! En die synthese gevonden in ‘l'état primitif’ der kleurlingen, te midden van wie, met wie hij leefde, onder wie hij deerlijk gebrek leed; maar ‘met zijn sterke zenuwen’ (woorden van mevrouw Van Gogh) vast wist te houden aan het zelfbewustzijn van den autodidact.

Zijn in dit alles vergelijkingspunten met Vincent van Gogh, het verschil, uit aard en omstandigheden te verklaren, doet, klaarder dan in den landgenoot, een gemoedsstaat waarnemen, bewust zich manifesteerend een kwart-eeuw geleden, welke nadien maar al te veel en al te luid zich zou openbaren: een weerzin van beschaving, een verlangen naar den oerstaat, gedeeltelijk - doch zelden geheel - uit een gebrek aan opvoeding, aan schoolsche ontwikkeling, aan eigen-beschaafdheid af te leiden, en veelal de aandacht opeischend met een nadruk en een rumoerigheid, die van ‘sterke zenuwen en koele beredeneerdheid’ of althans van voorgewende forschheid bij ongeveinsden levensappetijt de uitingen zijn.

J.d.M.