Gezelliana. Jaargang 12

[p. 56]

J. Boets
Uit Gezelles ‘Groot liedboek’

In deel 5 van het Verzameld dichtwerk van Gezelle, dat nog in 1983 zal verschijnen, komen ook de liederen aan de beurt. Bedoeld worden de teksten die Gezelle geschreven heeft om gezongen te worden, niet de gedichten die achteraf toevallig of omdat ze daartoe uitnodigden, door componisten op muziek werden gezet.

Het zijn er een zestigtal. We moeten er hier echter wel aan toevoegen dat het er aanzienlijk meer zouden geweest zijn indien we i.v.m. de keuze geen criterium hadden toegevoegd, nl. dat van de meer algemene bruikbaarheid. Het aantal gelegenheidsgedichten die tevens en als 't ware toevallig ook zo geschreven zijn dat ze bij de te ‘bezingen’ feestelijkheid inderdaad ook konden gezongen worden (uiteraard op een bestaande wijze), maar daarna ten hoogste nog eens zouden worden gelezen, is haast niet te tellen. Ze onderscheiden zich nauwelijks van de andere (gelegenheids)poëzie die voor een of andere feestelijkheid werd geschreven. Hoeft het gezegd dat er ook onder deze laatste een aantal gedichten zijn die door hun uitzonderlijke kwaliteiten meer algemeen bruikbaar werden en die we derhalve ook in ons corpus onderbrachten.

Bij het bedoelde zestigtal zijn er die ‘op bestelling’ werden gemaakt, dwz. dat de componist zelf Gezelle om teksten aanschreef of dat een derde bij Gezelle de tekst, bij een musicus de muziek ‘bestelde’. De meeste echter werden door Gezelle geschreven met de bedoeling dat ze op een bestaande én bekende melodie zouden gezongen worden. Bij het bundelen en vanuit poëtisch oogpunt is er geen reden om een onderscheid te maken tussen deze twee groepen. De dichter kan zich ten hoogste wat vrijer hebben gevoeld wanneer het een loutere bestelling betrof; immers in dat geval bepaalde hij wellicht en niet de bestaande melodie het metrisch schema.

In verband met deze selectie gedichten zouden we graag, en even postuum als bij Bredero, van Gezelles ‘Groot liedboek’ willen spreken, ook al zijn ze dan hoofdzakelijk ‘aandachtigh’, slechts in klein aantal ‘boertigh’ en enkel in niet-letterlijke zin ‘amoreus’. We hebben ze wel

[p. 57]

in vier groepen gerangschikt, niet alleen ter wille van de overzichtelijkheid, maar ook omdat die vier afdelingen vrij goed weerspiegelen wat in de 19de eeuw in kerkelijke milieus aan liedervoorraad aanwezig was. Ik meen ook dat ze de ‘geest’ van wat Vlaanderen in die eeuw voor 90% was, goed oproepen. De omvang van die vier groepen zou zelfs indicatief kunnen zijn voor de wijze waarop die ‘geest’ inhoudelijk was gestructureerd.

Zoals heel veel van het nagelaten dichtwerk in onze uitgave, zal ook deze liederverzameling de lezer - om het voorzichtig te formuleren - even doen opkijken. Door de kwaliteit van wat voorhanden is, maar tegelijk omdat die liederen decenniënlang onverpakt konden blijven liggen, zij het dan ook dat de meeste wel ergens in Baurs dundruk, maar dan in een onverzorgd plunje, op het appèl waren verschenen.

De betekenis die ze - althans een aantal onder hen - voor de huidige lezer kunnen hebben, is dezelfde als de betekenis die goede liederen, godsdienstige en andere, heden ten dage voor ons hebben. Wat ze missen aan hedendaagse ‘gevoeligheid’, winnen ze door hun gouden sfeer die is als het patine van hun tijd.

Hier een enkel voorbeeld, dat tegelijk moet duidelijk maken, wat in een aantal gevallen in onze uitgave van de tekstbezorger aan aandacht en speurzin werd vereist.

In het derde deel van zijn dundruk, dus in de 816 blz. ‘Gelegenpoëzie’, geeft F. Baur blz. 633 onder de titel ‘Volkslied’ een tekst die volledig overeenstemt met het handschrift ervan dat in het Gezellearchief wordt bewaard (27, 1 c). Baur had de tekst trouwens - en ditmaal getrouw - uit het 14de deel van de Veen-uitgave (blz. 137) overgenomen. Het betreft een haastige, maar wel vrij goed voltooide autograaf. Ontcijferd ziet hij er als volgt uit; we citeren Baur:

Willen wij 't witje vangen op de hei

ja wij willen door de heide

't witje volgen alle beide

't witje willen wij vangen gaan

weg witje, wikkelend witje

weg witje door de hei

't witje zei, alle bei

volgt en vangt mij door de hei!

Moe en tenden asem, zoo beidden

ze alle twee en door de heide

vloog het witje en vluchtte 't weg

en het zei, alle bei

[p. 58]

 

volgt en vangt mij door de hei

 

Met beschaamde roode wangen

 

zij die wilden 't witje vangen

 

zagen 't nu en 't vluchtte weg,

 

weg witje wikkelend witje

 

weg witje door de hei

 

't witje zei alle bei

 

volgt en vangt mij door de hei!

Jaren geleden reeds waren we, na een gesprek met collega Jan Persyn, tot het inzicht gekomen dat deze rommelige tekst duidelijk terugging op het bekende ‘Willen wij 't haasken jagen door de hei’; vandaar overigens de door Baur toegevoegde titel ‘Volkslied’. Duidelijk een zeer verspreid volkslied dat, blijkens G. Kalff, Het lied in de middeleeuwen 1883, 532 v., zelfs in een reidans werd uitgebeeld. De overeenkomst is treffend, maar in het handschrift heeft Gezelle wel ernstig de kansen van ‘wei’ tegenover ‘hei’ afgewogen. Als hij het witje tenslotte toch zijn speelse capriolen op de hei laat uitvoeren, gebeurt dit niet omdat het zich als vlinder daar beter thuisvoelde, maar wellicht, zoals de formele stilistiek getuigt en dus de goede lezer ervaart, omdat in een herhaling (hier van de w) de variatie (hier d.m.v. de h) stilistisch zeer belangrijk is. Zou trouwens het koolwitje, in de rol die het - overdrachtelijk - in dit lied vertolkt, zich op de hei niet vrijer bewegen dan in de wei!

De echte verrassing met het zigzag-vliegend (wikkelend) vlindertje beleefden we echter eerst toen we, buiten asem (tenden aâm) even bleven staan (beidden) om Gezelles tekst met de overgeleverde versie van het volkslied te vergelijken zoals die in de verzameling van F. van Duyse, Het oude Nederlandsche lied 1803-1808, deel 2, 1406 v. terug te vinden is. Na een zeer lichte herschikking, die door Gezelle zelf in de eindversie zonder enige twijfel ook zou uitgevoerd zijn, kwam een perfecte repliek van het oude volkslied tot stand. Het werden drie strofen, met daarna nog eens de rr. 8 en 9, wat misschien het begin van een 4de strofe moest zijn, maar ook als namijmering kan beschouwd worden. Ze moet bij het zingen uiteraard wegvallen. Op onze beurt voegden we leestekens en een aangepaste titel toe, geen vermelding echter bij de regels die tweemaal moeten gezongen worden: die zijn bij een vergelijking met het oude lied onmiddellijk te herkennen.

[p. 59]

* 't Witje op de hei

‘Willen wij, willen wij
't witje vangen op de hei?’
- ‘Ja, wij willen door de heide
't witje volgen alle beide,
't witje willen wij vangen gaan’.
Weg witje, wikkelend witje,
weg witje, door de hei!

't Witje zei: ‘Alle bei,
volgt en vangt mij door de hei!’
Moe en tenden aâm, zoo beidden
z' alle twee en door de heide
vloog het witje en vluchtte 't weg.
Weg witje, wikkelend witje,
weg witje, door de hei!

En het zei: ‘Alle bei,
volgt en vangt mij door de hei!’
Met beschaamde roode wangen,
zij die wilden 't witje vangen
zagen 't nu en 't vluchtte weg.
Weg witje, wikkelend witje,
weg witje, door de hei!

't Witje zei: ‘Alle bei,
volgt en vangt mij door de hei!’

Mogen we er tenslotte nog aan toevoegen, dat we als lezer de indruk hebben dat het in Gezelles ritme en woordgebruik zonder meer voor de hand ligt dat hij ons achter een vlinder en niet achter een haas laat aanzitten, hoezeer het diminutief ervan deze laatste ook van gedaante kan doen veranderen.