Gezelliana. Jaargang 18

[p. 90]

Boekbeoordelingen

Andreas Stynen, Een geheugen in fragmenten. Heilige plaatsen van de Vlaamse beweging. Tielt, Lannoo, 2005, 424 p.

Er bestaat een foto van Guido Gezelle gezeten in een roeiboot op de Groeningebeek, de smalle strook water die een grote rol speelde tijdens de legendarische Guldensporenslag. Gezelle kijkt goedgeluimd in de lens terwijl dokter Emile Lauwers de sloep behendig keert, een manoeuvre waarbij voor- en achtersteven beide oevers net niet raken. Het waren vast niet de goede watersportmogelijkheden die Gezelle en consorten naar de beek lokten. De aantrekkingskracht ging veeleer uit van de symboolzwangere Groeningekouter, een van de heilige plaatsen die de jonge onderzoeker Andreas Stynen behandelt in zijn boek Een geheugen in fragmenten. Heilige plaatsen van de Vlaamse beweging.

Het draait in dit boek om de vraag hoe sleutelmomenten en -figuren uit de Vlaamse geschiedenis via zogenaamde lieux de mémoire in de loop der tijden zijn herinnerd. Naast de Groeningekouter komen de erebegraafplaatsen van Antwerpen (Schoonselhof) en Sint-Amandsberg bij Gent (Campo Santo) en de Alhambra, de Brusselse schouwburg met een dubbel oorlogsverleden, aan bod. Vier lieux de mémoire die in de geschiedenis van de Vlaamse beweging van grote symbolische waarde zijn gebleken. Of liever: die van grote symbolische waarde lijken. Want als er iets duidelijk naar voren komt in dit boek is het dat de carrière van deze terreinen als gedenkplaatsen op zijn hoogst grillig is geweest en dat die carrière in het geval van de Alhambra zelfs nooit van de grond is gekomen.

Deze manier van geschiedschrijving levert een zeer lezenswaardig boek op, dat op een kritische en demythologiserende manier met die ‘heilige plaatsen’ omgaat. Zo vertelt Stynen voortdurend verhalen over kibbelende fracties die ‘hun’ heilige plaats voor zich wilden opeisen, met als resultaat bijvoorbeeld een groot aantal

[p. 91]

elkaar opvolgende evenementen op de Groeningekouter bij de herdenking van 600 jaar Guldensporenslag in 1902. Deze verdeeldheid was er ook de reden van dat Groeninge maar moeilijk de status van heiligdom kon bereiken. Dit beeld bevestigt wellicht een aantal logische vermoedens, maar er zit soms een onverwachte en onderbelichte kant aan de geschiedenis. Zo blijkt dat het in de jaren dertig uitgerekend de socialisten als eerste is gelukt om wél een jaarlijks terugkerende en massaal bijgewoonde herdenking te organiseren; een voorwaarde om een lieu de mémoire van betekenis te worden. Het is een verhaal dat evenveel vertelt over deze gedenkplaats als over de huidige herinnering van de Vlaamse geschiedenis.

Veel minder verrassend, maar niet minder interessant, is de rol die Guido Gezelle speelde in het proces van heiligverklaring van het voormalige slagveld bij Kortrijk. Als dichter van tal van verzen waarin hij de Guldensporenslag en de plaats van handeling beschreef, als pleitbezorger voor een bewuste omgang met de overblijfselen van die gebeurtenis en als prominente sponsor van het Groeningemonument, droeg hij immers actief bij aan de popularisering van het slagveld als Vlaams ‘heiligdom’. Vervolgens verdwijnt Gezelle even uit het verhaal, terwijl te verwachten valt dat zijn gedichten ook na zijn overlijden veelvuldig zijn ingezet ter promotie van Groeninge en de aanwakkering van de geestdrift. Dit verhaal valt echter niet uit het excessieve (en daardoor ongetwijfeld aan selectie onderhevige) bronnenmateriaal van Stynen op te maken. Dat Guido Gezelle inderdaad niet aan belang had ingeboet, blijkt pas veel later - en bijna terloops - in het boek als er wordt beschreven dat hij bijna een onderdeel werd van deze lieu de mémoire. In 1903, 601 jaar na de symbolische datum en drie jaar voor de voltooiing van het Groeningemonument, werd namelijk niet ver van het slagveld een borstbeeld van Gezelle onthuld, dat na verloop van tijd (dit boek leert ons dat dit in ieder geval rond de Eerste Wereldoorlog het geval was) tijdens de 11 julivieringen samen met het officiële monument in één moeite door van bloemen werd voorzien. Gezelle was met andere woorden gepromoveerd van (bescheiden) propagandist tot ‘heilige’.

Het verhaal van Gezelle krijgt een aantal pendanten in de hoofdstukken die over de twee begraafplaatsen gaan. Dit zijn de hoofdstukken met de meeste potentie. Traditioneel zijn kerkhoven immers de plekken waar het verleden en dus de herinnering en de verering tot leven komen. Een begraafplaats kan - zeker als er veel prominenten zijn verzameld - een ware verhalenmachine zijn. Maar net hier schiet het boek van Stynen een beetje te kort. Hij richt zich zo

[p. 92]

strikt op de ‘heilige plaatsen van de Vlaamse beweging’ dat het verhaal soms stopt als de handeling te ver van de plek verwijderd is. Een goed voorbeeld hiervan vormen de herdenkingen van die andere ‘literaire propagandist’ van de Guldensporenslag, Hendrik Conscience. Althans, de herdenkingen van Conscience aan zijn graf. Stynen merkt terecht op dat het animo voor die herdenkingen in de loop der jaren slonk, totdat ze na ‘de laatste grote hulde aan Consciences graf vóór de Eerste Wereldoorlog’ in 1908 tot een minimum werden herleid. De suggestie is dat de betekenis van dit heilige stukje Vlaamse grond - weliswaar tijdelijk - nagenoeg was verdwenen. Dit verhaal klopt natuurlijk voor de massale optochten naar het graf van de schrijver, maar het geeft toch een beetje een vertekend beeld als je je bedenkt dat er in 1912 in het gehele land massaal opgezette Consciencefeesten werden georganiseerd. De grootste manifestatie vond plaats in Antwerpen. Honderden verenigingen en maatschappijen liepen in een uren durende stoet door het centrum van Consciences geboortestad, groetten het beeld van de schrijver op het naar hem genoemde plein, maar deden inderdaad het Kielkerkhof (waar hij begraven lag voordat hij in 1939 naar het Schoonselhof werd verplaatst) niet aan. Op 11 augustus 1912 was de herinnering aan Conscience echter springlevend en de schrijver was honderd jaar na zijn geboorte de aanleiding voor hevige discussies en hernieuwde positiebepalingen van letterkundigen én politici. Dat dat niet gebeurde naast het praalgraf is misschien opmerkelijk, maar niet onoverkomelijk voor een boek als dit. De herdenking is immers belangwekkender dan de plaats.

Dat de ruimere betekenis van herdenkingen in dit boek soms ondergeschikt is aan de plaats van handeling, blijkt ook uit de ‘Epiloog’, het laatste hoofdstuk waarin de lotgevallen van de heilige plaatsen na de Tweede Wereldoorlog worden verteld. Als Stynen bijvoorbeeld het verhaal volgt van de jaarlijkse officiële 11 juliherdenkingen op het Schoonselhof, merkt hij ergens op dat die traditie in 2004 een keer werd doorbroken en werd vervangen door een herdenking van Conscience op het naar hem vernoemde plein. In zijn lezing van de feiten is deze verandering slechts een verschuiving van de plaats van handeling, een ingreep die na fel protest van Vlaams Blok, NV-A en VLD een jaar later schijnbaar even pijnloos weer ongedaan kon worden gemaakt. Dat dit eigenlijk een poging was van het stadsbestuur en het literair-politiek amusementscenakel De Trust der Vaderlandsliefde om de 11 juliviering een iets inhoudelijker invulling te geven, en dus een signaal dat de betekenis van ‘de

[p. 93]

heilige plaats’ en de daaraan gekoppelde herdenking aan heroverweging toe waren, is een detail dat in Stynens boek niet had mogen ontbreken.

Wellicht heeft deze ‘Epiloog’ wat te lijden onder Stynens zoektocht naar de Vlaamse versie van wat Pierre Nora, de voornaamste leverancier van de theoretische onderbouw van dit boek, de grande passage heeft genoemd; het onvermijdelijke moment waarop de bevolking de band met het verleden heeft losgelaten en de lieux de mémoire hun vanzelfsprekende betekenis verliezen. De hele naoorlogse periode wordt namelijk in dat licht (en betekenisvol: na de slotbeschouwing) besproken. En alhoewel er veel reden is om te vermoeden dat er zich ook in Vlaanderen - zeker na de federalisatie van België - zoiets heeft voorgedaan, zijn pogingen om herdenkingen van een nieuwe inhoud te voorzien én de vijandelijke reactie van de oppositie daarop, aanwijzingen voor het feit dat Vlaanderen wel eens een uniek geval zou kunnen zijn. Het is een lastige onderneming om dit in een recensie te bewijzen, maar het boek van Stynen overtuigt me ook niet van het tegendeel. Daarvoor ontbreekt er mijns inziens een hoofdstuk. De geschiedenis van de IJzertoren, de enige echte heilige plaats van de Vlaamse beweging en een plek waarvan moeilijk beweerd kan worden dat zij de mensen tegenwoordig onberoerd laat, wordt immers niet behandeld. Stynen signaleert dit wel in zijn inleiding, maar zijn betoog over de uitzonderingsstatus van de toren bij Dixmuide kan toch hoogstens een half argument worden genoemd voor het niet behandelen van dit monument. Zeker als je je bedenkt dat de Brusselse Alhambra, die wel wordt besproken, nooit echt als lieu de mémoire heeft gediend.

Bij al deze bedenkingen moet toch met klem worden opgemerkt dat Een geheugen in fragmenten al met al een zeer informatief boek is en een dappere eerste stap in een manier van geschiedschrijven die nog vele interessante verhalen kan opleveren. Een dergelijk boek over de IJzertoren zou bijvoorbeeld een welkome aanvulling zijn, evenals wellicht - zoals Stynen in zijn inleiding suggereert - een studie naar het functioneren van het geboortehuis van Guido Gezelle als ‘Vlaams heiligdom’.

Matthijs de Ridder