Gezelliana. Jaargang 6

[p. 1]

[Nummer 1]

W. Thys
De brief van Hugo Verriest aan Longfellow

Het Hiawatha-onderzoek

Sedert de Jubileumuitgave, dat soliede monument door Frank Baur voor Gezelles eerste eeuwfeest opgericht, heeft het onderzoek naar wezen en werk van onze nationale dichter niet stilgestaan, ook niet het onderzoek naar zijn vervlaamsing van The Song of Hiawatha van Henry Wadsworth Longfellow^1.. De vraag rijst dan ook of het gepast is na wat Baur zelf, Boets, Gaspar, Geens, Lissens, Jan Persyn, Stuiveling e.a. er sedertdien over hebben geschreven, de bekende klacht van Baur^2. nog eens - na W. Jonckheere in 1974^3. - te herhalen. Ik geloof van wel. Want al hebben de hiervoor genoemden onmisbaar werk geleverd, hét boek over Gezelles Hiawatha ontbreekt nog steeds. Zo is het jammer dat de zeer verdienstelijke Gezelliaan drs. René Gaspar (1893-1958) zijn voornemen een dissertatie te wijden aan Gezelles vertaling niet heeft kunnen uitvoeren doordat ingevolge oorlogshandelingen in 1944 het grootste gedeelte van zijn materiaal verloren ging^4.. Wellicht heeft Baur gehoopt dat een van zijn eigen ‘Jünger’ tot Hiawatha-onderzoeker zou uitgroeien toen de jonge neerlandicus J.E.J.A. Jacobs onder zijn leiding in 1951 een licentieverhandeling schreef over Longfellow en de Nederlanden^5.. (Prof. em. dr. John) Jacobs is nadien evenwel andere horizonten gaan verkennen en het waardevolle werk is totnogtoe ongepubliceerd gebleven.

In 1974 wijdde Karel Platteau aan de Katholieke Universiteit te Leuven zijn licentieverhandeling aan ‘“The Song of Hiawatha” Overgedicht in 't Vlaamsch door Guido Gezelle’. Biografisch en literair, tot hiertoe helaas evenmin gepubliceerd. Dat is des te meer te betreuren daar Platteau de drie vertaal-fazen die Baur al had onderscheiden (Verriest / Lauwers, Lauwers / Gezelle, Gezelle alleen)^6. veel beter dan Baur heeft kunnen documenteren doordat hij bij de familie Lauwers in Kortrijk toegang heeft gekregen tot de correspondentie - negen brieven - die in de periode 3 oktober 1878-februari 1879 tussen de jonge Emile Lauwers en Gezelle over de vertaling werd gevoerd.

1. Kortrijk, E. Beyaert (Davidsfonds), 1886. Verder wordt verwezen naar The Song of Hiawatha overgedicht in 't Vlaamsch door Guido Gezelle, Jubileumuitgave van Guido Gezelle's Volledige Werken, dl. vi, (Antwerpen), N.V. Standaard-Boekhandel, 1930, geciteerd als Jub., H. (er zijn ook verwijzingen naar dl. i, Jub., D. = Dichtoefeningen, en dl. xi, Jub., L.V. = Laatste Verzen); waar het citaten uit Gezelle zelf betreft wordt tevens verwezen naar J. Boets (ed.), Guido Gezelle. Verzameld Dichtwerk, dl. 3, Antwerpen-Amsterdam, De Nederlandsche Boekhandel, 1981, geciteerd als VD H, desgevallend gevolgd door de zang in romeinse en het versnummer in arabische cijfers.

2. ‘De kritiek heeft de superioriteit van dit vertaalwerk over 't algemeen niet gevoeld’, in: Jub., H., 265.

3. ‘Gezelle en zijn herdichting van “The Song of Hiawatha”’, in: Gezellekroniek 9 (1974), 53-59.

4. Zie F. Baur, in: Jub., H., 259, noot 2, en 275, alsook drs. R. Gaspar, ‘Guido Gezelle en Engeland ii’, in: Roeping, jg. 30 (1954), 362.

5. R.U. Gent, 1951.

6. Jub., H., 255.

[p. 2]

Wat voor Baur nog ‘het eerste stuk’ was (een briefkaart van Lauwers aan Gezelle op 13 augustus 1879^7.), werd bij Platteau al het elfde en voorlaatste stuk^8., voorafgegaan door de negen door hem in het archief aangetroffen brieven en een die Baur in Jub., H. heeft afgedrukt^9. maar anders gedateerd. Het schrandere onderzoek van Platteau heeft de Hiawatha-Forschung een grote stap vooruit geholpen al zijn er - onvermijdelijk - enige lacunes en met name deze: Platteau had m.i. dienen te vermelden dat de negen brieven die de basis van zijn dissertatie vormen, vijfentwintig jaar voordien al deel hadden uitgemaakt van een andere licentieverhandeling, in 1948 aan de Rijksuniversiteit te Gent voorgelegd door Cordelia Lauwers, kleindochter van Emile Lauwers^10..

Tot het zozeer gewenste Hiawatha-boek wil ook het hiernavolgende een bijdrage zijn waarbij ik zoveel mogelijk vermijd reeds bekende gegevens te herhalen, voor de algemene samenhang verwijzend naar de bestaande literatuur.

7. Jub., H., 252.

8. De brieven x en xi, allebei afgedrukt in Jub., H., resp. op blz. 253-254 en 252-253, zijn niet uit het Lauwersarchief afkomstig maar uit dat van Caesar Gezelle (thans gm).

9. Jub., H., 253-254.

10. Dr. Emiel Lauwers, een West-Vlaams Shakespeare-vertaler. Proeve van een bijdrage tot de geschiedenis van het West-Vlaamse regionalisme en tot de studie der Shakespeare-vertalingen in de Nederlanden. In deze titel alsook vaak elders wijkt de spelling van de voornaam af van de eigenlijke doopnaam Emile, die ook de doopnaam was van zijn zoon. Teneinde beiden uit elkaar te houden wordt de zoon van Emile Lauwers hier verder ‘Em. Lauwers jr.’ genoemd. Baur schijnt als promotor geen voorkennis te hebben gehad van de bijlage met de brieven.

De brief van Verriest

In 1954, tijdens een studieverblijf met een Fulbrightbeurs aan de Harvard Universiteit in Cambridge, Massachusetts, heb ik enkele malen een bezoek gebracht aan het tussen de Harvard Yard en de Charles River, aan 105 Brattle Street, gelegen Longfellow House (naar een van zijn bewoners ook Craigie House genoemd), het voormalige woonhuis van de Amerikaanse dichter Henry Wadsworth Longfellow (Portland, Maine, 27 februari 1807-Cambridge, Mass., 24 maart 1882). In het beroemde 18de-eeuwse huis in ‘colonial style’ had George Washington nog zijn hoofdkwartier gehad. Longfellow die er eerst op kamers had gewoond bij de weduwe Craigie, kreeg het bij zijn (eerste) huwelijk van zijn schoonvader cadeau. Hij schreef er een groot gedeelte van zijn werken waaronder The Song of Hiawatha (1855) en hij ontving er in maart 1877 de brief waarover het in dit artikel gaat. Toevallig waren één maand vóór mijn bezoek al de manuscripten en brieven van de dichter overgebracht naar de nabijgelegen Houghton Library (Rare Book and Manuscript Library) van de Harvard Universiteit zodat ik daar terecht moest voor verder onderzoek.

Bij het doorlopen van het brievenregister van Longfellow^11. bleek al spoedig dat de Amerikaanse dichter zijn antwoord zoals dat werd afgedrukt in Gezelles vertaling, wel degelijk aan Hugo Verriest had gestuurd. Op 11 maart 1877 had Longfellow immers blijkens dat regis-

11. ‘List of Letters Written by Longfellow, ii (1850-1882)’, een register waarin Longfellow zorgvuldig dag na dag de namen (of de initialen) noteerde van hen aan wie hij een brief schreef.

[p. 3]

ter vijf brieven geschreven: aan Joshua L. Chamberlain, Georgia Land, Hugo Verriest, G.W. Warren en H.C. Lockwood^12.. Daaraan kon inderdaad ook voordien niet worden getwijfeld: van Baur weten we al sedert 1930 dat de brief ‘zooals men dien thans lezen kan in Gezelle's inleiding en aanteekeningen niet gericht was tot den Kortrijkschen onderpastoor, maar tot... “Professor Hugo Verriest, The College, Roulers Belgium”’^13.. En Baur gaat verder^14.: ‘Dit is zeker: het eigenhandig schrijven van Longfellow aan Verriest wordt, met omslag, postzegels en al, bewaard in het C. Gezelle-archief’^15.. Baur besluit dan ook dat het Verriest was die naar Amerika om oorlof had geschreven de begonnen vertaling te mogen voltooien: ‘het specimen dat, vóór 11 Maart 1877, datum van Longfellow's antwoord, door Verriest naar den Amerikaanschen dichter was gezonden, kán niets anders zijn geweest dan een tekst (gedrukt of in handschrift), door Verriest [= Owaïssa^16.] als zijn eigen vertaling aangemeld, en de lof door Longfellow over die vertaalproeve gesproken gold dus geenszins Gezelle's werk!’^17..

De enige sedert 1930 of liever sedert 1886 nog niet beantwoorde vraag was dan ook niet waarom Verriest aan Longfellow had geschreven want dat kon uit diens antwoord worden gereconstrueerd, maar hoe hij zijn vraag had geformuleerd, m.a.w. wat precies de inhoud van zijn brief was. Ik heb de brief in 1954 zonder veel moeite in het Longfellowarchief teruggevonden^18.. Het transcript en de autograaf volgen hierna:

[blz. 1]

The College

Roulers, Belgium

February 24, 1877

Respected Sir,

1	Will you permit a stranger to trouble you with a question?
2	I am a Fleming, a Catholic priest, and a professor in this College. In reading the remarkable poem of Hiawatha, it has often struck me, how easily it would run into Flemish verse of the same metre, and that the same construction of sentences might be preserved with little variation.
3	I am aware, Sir, that you have

12. De namen stemmen niet overeen met deze die op datum van 11 maart 1877 voorkomen in Andrew Hilen (ed.), The Letters of Henry Wadsworth Longfellow, Cambridge, Mass., and London, The Belknap Press of Harvard University Press, vol. vi, 1875-1882, 1982, 252-253. Daar staan twee brieven van Longfellow afgedrukt: de eerste aan George Washington Warren, de tweede aan Sadie E. White. De brief aan Joshua Lawrence Chamberlain is de dag voordien geschreven en de namen van Georgia Land, H.C. Lockwood en Hugo Verriest komen nergens voor. De naam Verriest komt ook niet voor in de ‘Comprehensive Index’ op de zes delen (aan het einde van vol. vi). Deze bevat de namen van hen die in de brieven worden vermeld. Vergeten we niet dat Longfellow terwijl de brief van Verriest aan hem onderweg was, zeventig jaar was geworden. Dat werd gevierd met heel wat feestelijkheden en massa's post (Hilen schrijft op blz. 224 in zijn inleiding tot dat jaar: ‘When he reached his seventieth birthday on February 27, 1877, he was the object of a national adulation enjoyed by few poets before or since’). Daardoor kan de correspondentie in de daaropvolgende weken overhoop zijn geraakt. Het is dan ook een wonder dat de brief van Verriest zo vlug kon worden beantwoord, überhaupt werd beantwoord. Maar Longfellow bleef tot het einde toe een zeer trouw correspondent. De enkele weken die hem te leven overbleven na zijn 75e verjaardag op 27 februari 1882, ‘he was slowly sinking in body and spirit, a decline brought on in part by his resolution to be obliging to his correspondents’ (!) (Andrew Hilen in zijn inleiding tot de brieven van 1881-1882, Letters, vol. vi, 676).

13. Jub., H., 249.

14. Jub., H., 250.

15. Thans in het Gezellemuseum bewaard met de signatuur: gga, Corr. 1, 1875-78 (cgs, 200 F). Wel ontbreken de postzegels nu.

16. De ondertekening was trouwens ‘Owais'sa’ en niet ‘Owaïssa’.

17. Jub., H., 250.

18. Tot op heden (1993) werd de brief, blijkbaar ingevolge een vroegere vergissing bij het catalogiseren, bewaard als een brief van Hugo Verriest op 24 februari 1877 aan John Gorham Palfrey, de redacteur van de North Atlantic Review, en was daardoor moeilijk op te sporen. Uit het coïncideren van de dagdatum en daar er geen andere brief van Verriest, aan Longfellow, te vinden was, heeft de Houghton Library thans afgeleid dat dit de gezochte brief moest zijn (en dat er dus nooit enige correspondentie van Verriest met Palfrey is geweest). Maar deze fout bij het catalogiseren, voorzeker te wijten aan het ontbreken van het briefomslag, van de naam Longfellow in de brief, alsook aan de eigenaardige formulering ‘the remarkable poem’, enz. (zie verder in de tekst), zal wel de reden zijn geweest waarom de brief aan Verriest niet in de Letters is opgenomen. Hilen zal wel de ‘List of Letters’ van Longfellow hebben geraadpleegd maar heeft hij daarin op datum van 11 maart 1877 ‘H. Verriest’ kunnen ontcijferen? Longfellow schreef in zijn ‘List’ alleen de initiaal/alen van de voornaam/namen en zijn geschrift was vrij onduidelijk (de e en de r zijn moeilijk te lezen). En al hád Hilen de naam Verriest (maar niet diens uitgaande brief), waar in de wereld hoorde die naam thuis en wat had Longfellow hem geschreven? Alleen ‘Flemish’ en ‘Roulers, Belgium’ in de uitgaande brief hadden hem op een spoor kunnen zetten en een Belgische bibliotheek of universiteit hadden hem wellicht naar de Jubileumuitgave of naar het Gezellemuseum kunnen verwijzen. Vergeten we overigens niet dat de meer dan 5000 in de Letters gepubliceerde brieven slechts ongeveer één vierde zo niet minder vertegenwoordigen van wat Longfellow heeft geschreven en dus niets bewijzen.

[p. 4]

		an extensive acquaintance with modern languages, so that I feel that you will appreciate what I am saying; and I venture to forward to you the canto entitled ‘The Peace-Pipe’, thus attempted in Flemish, which I cut from a magazine printed in this country.
4		My object in troubling you, Sir,
	[blz. 2]
		is to ask whether it would be permitted to myself or others to make a Flemish version of the whole poem, such as the extract which I forward with my letter; or whether there are any laws of copyright which would be an obstacle to our doing so?
5		If you should think it well, Sir, to give me a reply, I should feel much honoured and obliged.
6		It would not be in any way a profitable speculation for myself and my friends, as our readers would be restricted to a certain class: but, in the interest of literature, I should be glad that the translation of which I speak should be attempted, if you should think that there is no impediment
	[blz. 3]	in the way of our undertaking it.
7		I have the honour to be, Sir, with much respect,

Your humble servant [Servant? W.T.]

Hugo Verriest pb.

Professor of Rhetoric

The College

Roulers

[p. 5]

[blz. 1]
[blz. 2]

[blz. 3]
Autograaf van de brief die Hugo Verriest op 24 februari 1877 aan Longfellow schreef.
- bMS Am 1704 (938), by permission of the Houghton Library, Harvard University^19..

19. Het oude catalogusnummer bMS Am 1704 (938) zal eerlang worden gewijzigd.

[p. 6]

Wat stellen we nu vast bij een zo zorgvuldig mogelijke lectuur van dit document?

- Het gaat om twee blaadjes van ieder ong. 210 × 135 mm. waarvan drie kantjes zijn beschreven. We vinden dat formaat met een afwijking van 1 of 2 mm. vaker terug in de betrokken periode, zowel voor brieven van Gezelle als van Emile Lauwers. Op de negatieve copie uit 1954 is evenmin als op de nu ontvangen fotocopie enig spoor van lijntjes of ruitjes. Wel vertonen beide enige zeer vage, in elk geval onleesbare, schriftresten (in spiegelbeeld?). Vermoedelijk gaat het om het doordrukken van de inkt, van recto naar verso en vice versa.

- De brief is gedateerd: February 24, 1877. Tot mijn niet geringe verbazing kon Longfellow al op 11 maart d.o.v. aan Verriest antwoorden. De brief heeft dus in 1877 maximaal slechts 15 dagen nodig gehad voor de afstand Roeselare-Cambridge, Mass., vermoedelijk evenwel minder: Verriest heeft hem niet noodzakelijk op 24 februari gepost en Longfellow heeft niet noodzakelijk onmiddellijk na ontvangst geantwoord. ‘Surface mail’ - er was er uiteraard geen andere - ging dus veel vlugger dan men nu geneigd is te denken en de voorstelling van Baur^20. dat de verzending van het ‘specimen van vertaling’ gebeurde ‘einde Januari-begin Februari 1877’ behoeft dan ook een correctie van ongeveer 24 dagen. Kennis van de exacte verzenddatum is niet zonder belang. Baur gaat ervan uit dat het specimen dat Verriest met zijn brief meestuurde niets anders kon zijn dan de vertaling van de eerste zang die, ondertekend met het pseudoniem Owaïssa (= Verriest), verscheen in het 28 januari-nummer van Rond den Heerd. Vandaar zijn hypothese dat de brief niet vóór ‘einde Januari-begin Februari 1877’ naar Longfellow kon zijn gestuurd. Maar Baur is daar enigszins in tegenspraak met zichzelf want hij laat de mogelijkheid open dat het om een handschrift ging. Hij schrijft: ‘gedrukt of in handschrift’^21.. Ging het inderdaad om een handschrift dan speelde de verschijningsdatum van het nummer geen enkele rol, Verriest kon een specimen van zijn vertaling in handschrift sturen lang vóór die vertaling gedrukt en verschenen was. De terminus post quem heeft alleen zin voor een gedrukt specimen. Maar het gáát om een gedrukt specimen. Dat kon Baur niet weten, vandaar zijn twijfel, maar dat weten we nu met zekerheid (zie verder). En zolang we niet de juiste datum van verzending kenden kon altijd iemand opwerpen: was dat niet héél krap, eind januari of begin februari een knipsel naar Amerika sturen uit een nummer dat pas op 28 januari

20. Jub., H., 251.

21. Jub., H., 250.

[p. 7]

verschenen was? En op basis daarvan dan weer de hypothese opbouwen dat het om een andere tekst ging dan die van 28 januari in Rond den Heerd. Nu weten we dat Verriest ruim de tijd had - 28 dagen vanaf de verschijning van het nummer^22. - om het voornemen gestalte te laten krijgen aan Longfellow te vragen of hij Hiawatha mocht vertalen, een brief voor Longfellow op te stellen, het specimen uit te knippen en beide onder omslag op te sturen.

al. 1 & 2 Na een vriendelijke captatio benevolentiae in de eerste alinea vinden we in de tweede: (...) ‘it has often struck me’ (...). Dat is zeer merkwaardig, niet op het eerste gezicht maar wel vanaf het moment dat men zich de vraag stelt: heeft Gezelle ooit kennis gehad van de inhoud van deze brief? Zo ja, zou hij dan geen bastaardvloek onderdrukt hebben? Verriest, in 1857-58 leerling van Gezelle in poësis, Gezelle die hem en zijn medeleerlingen aan het Klein Seminarie te Roeselare het epos van Longfellow openbaart, schrijft nu, twintig jaar na dato, aan de auteur van dit epos, ‘it has often struck me (cursivering W.T.)’, alsof de vertaling van Hiawatha in het Vlaams een zaak van hem en van hem alleen was. Over Gezelle en diens vertaling van Mondamin in 1858^23.24. geen woord. Het kan niet zijn dat Verriest het raadzaam achtte Mondamin niet te vermelden omdat Gezelle voor de publikatie van die vertaling in Dichtoefeningen geen toestemming aan Longfellow had gevraagd - daar is tenminste niets van bekend - en hij Gezelle daarmee niet in verlegenheid wilde brengen bij Longfellow. Het is moeilijk aan te nemen omdat Verriest nu precies hetzelfde heeft gedaan: hij heeft ook een zang vertaald, die vertaling is gepubliceerd en hij, Verriest, heeft daarvoor evenmin toestemming gevraagd aan Longfellow. Die tweede alinea blijft dus wel héél vreemd. Hierover verder nog.

al. 3 Het eerste deel kunnen we buiten beschouwing laten. In het tweede valt op dat Verriest niet zoiets schrijft als: ‘thus attempted in Flemish by me’ ofwel ‘which I attempted in Flemish’. Verder zegt Verriest dat hij (in bijlage) de Vlaamse vertaling stuurt van de zang getiteld The Peace-Pipe, ‘which I cut from a magazine printed in this country’. Hier hebben we het bewijs dat het om een gedrukt specimen ging. Maar iets anders intrigeert mij: waarom zegt Verriest er niet bij wáár en wanneer die vertaling is verschenen? Hij moet toch veronderstellen dat Longfellow daar belangstelling voor heeft? Maar vooral: waarom verzwijgt Verriest dat hij de auteur is van de vertaling die hij als specimen bij zijn brief voegt? Hier is voer voor hen die

22. Om het eenvoudig te houden ga ik ervan uit dat het Septuagesimanummer (jg. 12, nr. 9) van Rond den Heerd inderdaad op 28 januari 1877 verscheen.

23. Jub., D., 137-147 / VD D 37. In de Hiawatha-literatuur wordt herhaaldelijk de vraag gesteld (door Baur, Gaspar, Geens, Platteau) ‘welke van de drie in aanmerking komende uitgaven “legger” was voor VL (= Het Vlaemsche Land, W.T.) en D1’ (J. Geens, ‘Van een “Noord-Amerikaensch verdichtsel” naar Mondamin’, in: Gezelliana, vi (1975), afl. 3-4, 111 [over de ontdekking van de Mondamin-versie van 1857 door R.F. Lissens]). Met de drie uitgaven worden dan bedoeld: 1. ‘de in Boston verschenen editie’ (Geens moet daarmee bedoelen de editie bij Ticknor and Fields, 1855); 2. de Tauchnitz Edition, vol. 348, Leipzig, 1856; 3. de editie in Dürr's Collection of Standard American Authors, vol. xvii, eveneens Leipzig, 1856. Geens schrijft aan het begin van zijn artikel (81): ‘Dit werk (bedoeld wordt The Song of Hiawatha, W.T.) [...] verscheen voor het eerst te Boston, U.S.A., op 10 november 1855’. Hij noemt in voetnoot de beide brieven die dat pertinent bevestigen. Maar zeggen deze brieven dat dit de eerste uitgave was? Ik stel gewoon de vraag. Merkwaardig is wel dat ik op een verzoek om informatie daarover aan de Houghton Library, op 23 april 1993 van Dr. Nancy S. Reinhardt, Rare Book Cataloger, het volgende antwoord kreeg: ‘The first printing of Hiawatha was in London, 1855 by David Bogue. Because of publisher's advertisements bound in, one can speculate that this printing was no later than March 1855. The American first edition was later, in October of 1855. So, I would assume that the earliest date Gezelle could have seen the epic would have been early 1855’. Dit wordt inderdaad bevestigd door een vermelding in de Bibliography of American Literature compiled by Jacob Blanck, vol. v, New Haven & London, Yale University Press, 1969, 493b (Longfellow, sec. i): ‘The Song of Hiawatha, London, David Bogue, Fleet Street, mdccclv’. Een ‘publisher's catalog’ achterin het boek is gedateerd: ‘March 1855’. Een herziene versie van deze eerste uitgave was dan weer de ‘legger’ voor de eerste Boston-editie van oktober of november 1855. Als dit klopt kan inderdaad een van de ‘Roulers' lads’ (Hicks of een andere) Hiawatha uit Londen voor Gezelle hebben meegebracht, maar dan vroeger dan algemeen wordt aangenomen. Het grootste voorbehoud is hier evenwel geboden. Ernest J. Moyne, Hiawatha and Kalevala. A Study of the Relationship between Longfellow's ‘Indian Edda’ and the Finnish Epic, F(olklore) F(ellows) Communications N^o 192, Helsinki, Suomalainen Tiedeakatemia / Academia Scientiarum Fennica, 1963, schrijft hierover (112): ‘The true first edition of The Song of Hiawatha appeared in England, where David Bogue printed the poem from advance sheets sent by Ticknor and Fields. This edition was announced as ready on November 1 and was out by at least November 3, as against November 10 of the American edition’. David Bogue in Londen dus wel de eerste editie maar later dan maart 1855. Nader onderzoek lijkt aangewezen.

24. In brief v uit het Lauwersarchief (Gezelle aan Emile Lauwers op 3 januari 1879) kan men lezen: ‘Gij zult belet hebben dat ik in het stuk Mondamin, uit de dichtoefeningen, een en ander wat gewijzigd hebbe, gij kunt het, zoo gij wilt, ook te bate nemen’. Platteau tekent daarbij in zijn ‘bijlage’ (13) aan: ‘Hij (= Gezelle, W.T.) spreekt van een gewijzigde vertaling van zang v Mondamin’. En in zijn tekst (31): ‘Gezelle is ook zeer toegeeflijk i.v.m. zijn werk aan zang v Mondamin’, en (32) ‘Lauwers beschikte waarschijnlijk over deze uitgave, vermits Gezelle daar stellig overtuigd van is: “Gij zult belet hebben”(...)’. Platteau trekt evenwel geen conclusie uit dit niet onbelangrijke zinnetje, nl. dat Gezelle buiten het verband der vertaalactiviteiten van Verriest-Lauwers, duidelijk voor zichzelf met Hiawatha bezig was, althans met Mondamin (er zou moeten worden nagegaan of Mondamin meer wijzigingen bevat dan de andere teksten uit Dichtoefeningen, m.a.w. of Gezelle daar meer mee bezig is geweest dan met de rest). Daar de brief 3 januari 1879 gedateerd is en de nieuwe druk van D in 1878 verschenen was, moeten de wijzigingen door Gezelle vermoedelijk in 1877-78 zijn angebracht, parallel dus met de eerste vertaalarbeid van Lauwers. Uit afzonderlijk onderzoek zou moeten blijken of de met het oog op D2 gewijzigde tekst van Mondamin als legger kan hebben gediend voor het geheimzinnige vóórdrukje van Zang v waar Baur het over heeft (Jub., H., 259-260), zonder het te (kunnen?) dateren. J. Boets (‘Gezelles Engelse lessen te Kortrijk. Met achtergrond-informatie over de Hiawatha-vertaling’, in: Gezelliana, jg. ii [1971], afl. 4, 106, voetnoot 13) vond in de Gazette van Kortrijk de vermelding van de 5de zang (‘Hiawada's vasten’) in een ‘one penny’-uitgave (22 maart 1884, bij E. Beyaert te Kortrijk verschenen) en vraagt zich af of het hier het bedoelde vóórdrukje betreft. Geens (A.w., 83) denkt van wel. In de Engelse lessen werd The Song of Hiawatha vaker als tekstboek gebruikt.

[p. 8]

aan het auteurschap van Verriest zouden twijfelen^25.. Baur schijnt dat wel niet te doen maar hij gaat daarbij uit van een zo niet valse dan toch twijfelachtige veronderstelling. Baur schrijft^26. - ik kort het al vermelde citaat thans in -: ‘het specimen [...] kán niets anders zijn geweest dan een tekst [...] door Verriest [...] als zijn eigen vertaling aangemeld (cursivering W.T.)’. Nu staat er nergens in de brief van Verriest dat hij zijn eigen vertaling opstuurt al zou men dat geredelijk kunnen aannemen. Dat zal Longfellow ook wel hebben gedaan - hij weet uiteraard niets van al de (voorbije en nog komende) drukte in Vlaanderen rond de vertaling van zijn Hiawatha en schrijft in zijn antwoord eenvoudig en duidelijk: ‘your translation’. Hij zal de vreemde wijze van doen van de Roeselaarse professor als (wat overdreven) bescheidenheid hebben beschouwd. Eigenlijk twijfelt Baur wel want de woorden: ‘een tekst [...] door Verriest [...] als zijn eigen vertaling aangemeld’, zijn iets heel anders dan gewoon ‘zijn vertaling’ of ‘zijn eigen vertaling’. Ook laat Baur opmerken^27. dat velen - en dat ook Pol de Mont daartoe behoorde - toen achter Owaïssa de jonge Emile Lauwers zagen. Wel drie tot viermaal laat Baur de lezer voelen dat hij niet zeker is van het auteurschap van Verriest. Maar dit doet hier nu verder niet ter zake.

al. 4 Verriest verzoekt om de toestemming tot het maken van een Vlaamse versie van het hele gedicht. Baur heeft uit het antwoord van Longfellow^28. afgeleid dat Verriest zulk een verzoek in zijn brief had gedaan, een thans juist blijkende, uiteraard voor de hand liggende conjectuur, al is deze ook alweer gebaseerd op de vooronderstelling dat Verriest zijn eigen vertaling aan Longfellow had gestuurd. Ben ik wat betreft de tweede alinea enigszins streng geweest voor Verriest dan bevat deze vierde ongetwijfeld een ‘ontlastend’ element. Daar staat: ‘myself or others’^29.. Verriest vraagt dus niet om vertaalrechten voor uitsluitend zichzelf maar voor ‘myself or others’ (en ook niet ‘myself and others’), dus geen geplande samenwerking met anderen maar nog onzekerheid over wie het nu zal doen en dus een verzoek waarvan hij hoopt dat het zal worden gehonoreerd als een cheque ‘aan toonder’, zonder invulling van enige namen. Verder zal het wel elke lezer treffen dat Verriest spreekt van ‘to make a Flemish version of the whole poem’. De schroom (?) tegenover de Amerikaan is hier - en elders in de brief - blijkbaar zo groot dat de woorden ‘publish’ of ‘publication’ nergens uit de pen van Verriest komen. Toch moet hij dat bedoelen zonder het te durven te schrijven want in dezelfde alinea is er sprake van ‘laws of copyright’ en hij weet wel

25. Bv. J. Persyn in zijn uitvoerige inleiding (‘The Song of Hiawatha. In het spoor van Longfellow’) tot de vertaling, in: VD, dl. 3 (1981), 21, twijfelt in elk geval aan Verriest als correspondent van Longfellow: ‘Hij (= Verriest, W.T.) (of Lauwers?) zond een exemplaar van deze tekst naar Longfellow’ (...) ‘zijn (= Longfellows, W.T.) brief van 11 maart 1877 aan Verriest (of Lauwers?)’.

26. Jub., H., 250.

27. Ibid., voetnoot 4.

28. ‘You have my full and free sanction to complete the version you have so happily begun’, in: Jub., H., 3 / VD H, 44-45, 76-78.

29. Wat het al dan niet correcte Engels betreft: zie verder in de tekst.

[p. 9]

dat zulke wetten van generlei belang zijn zolang het bij schrijven blijft. En dan is daar aan het slot ‘our doing so’ wat aansluit bij ‘myself or others’. ‘Our’ zal nog tweemaal in de brief voorkomen en wel in de zesde alinea waar ook ‘myself and my friends’ staat. We zijn een hele stap verder dan ‘myself or others’, het gaat nu om een gemeenschap van vertalers, alsof Verriest tussen de vierde en de zesde alinea tot een klaarder inzicht is gekomen in de structuur van de onderneming. Ik kan niet genoeg wijzen op het belang van die meervoudsvormen ‘myself or others’, ‘our doing so’, ‘myself and my friends’, ‘our readers’, ‘our undertaking it’.

al. 5 Deze staat niet op haar plaats. Het is een zin die men aan het slot van een brief schrijft. Ofwel is het een lichte stilistische slordigheid ofwel gaat het hier om een brief waarvan niet eerst een kladje is gemaakt en schoot Verriest nà het slot iets te binnen wat hij nog wilde zeggen en heeft hij dat dan maar aan het al geschrevene toegevoegd^30., liever dan alles nog eens over te schrijven (áls er geen kladje is gemaakt dan is het echt een heel keurig geschreven brief, met vaste, regelmatige hand en zonder één doorhaling of toevoeging).

al. 6 Wát Verriest dan nog wilde zeggen moet bij de lezer wel als heel duister overkomen. ‘Het zou in geen enkel opzicht een winstgevende onderneming worden voor mezelf en mijn vrienden, daar onze lezers tot een bepaalde klas beperkt zouden blijven’. Wat kan hij bedoelen met ‘a certain class’? Bedoelt hij een bepaalde maatschappelijke categorie lezers? Denkt hij aan een ‘volksuitgave’ die de vertalers dus geen of weinig winst zal opleveren? Of integendeel een beperkte luxe-editie met veel kosten en weinig baten? Ik vermoed van niet. Met ‘a certain class’ moet hij een klas met leerlingen bedoelen. En dan is daar nog de wens aan het eind dat de vertaling zou worden ondernomen ‘in the interest of literature’. Zou Longfellow hier niet liever hebben gelezen: ‘as a token of our admiration for your poetry’ of iets in dien aard? Het is wel merkwaardig dat er buiten het woord ‘remarkable’ in de tweede alinea nergens iets te bespeuren is van lof of bewondering voor het epos en zijn auteur.

al. 7 De brief is niet echt met een handtekening ondertekend. Verriest schrijft gewoon zijn naam. Hij deed dat wel vaker en reserveerde de handtekening met de streep eronder eerst naar links en dan naar rechts, uitlopend op een kruisje met vijf punten (de vijf wonden Christi), vaak voor intimi zoals Gezelle - die hem hierin geïnitieerd

30. Zodat het derde kantje van zijn brief is gaan lijken op wat men in computerjargon een ‘weduwe’ noemt.

[p. 10]

had - ofschoon dat geen vaste regel was. Beide handtekeningen liepen door elkaar^31.. In dit geval had hij wel een reden om zijn naam duidelijk in lopend schrift te schrijven. Het was immers de enige plaats in de brief waar deze voorkwam en Longfellow moest toch kunnen lezen van wie de brief afkomstig was. Wat ook opvalt is dat de naam van Longfellow als bestemmeling nergens in de brief wordt vermeld. Men kan dus strikt genomen niet uit de tekstgegevens besluiten dat het om een brief aan Longfellow gaat. Er staat niet eens ‘your remarkable poem’, ‘your canto’ of ‘your whole poem’, maar ‘the remarkable poem’, ‘the canto’, ‘the whole poem’ (alsof Verriest aan Longfellow schrijft over een gedicht van iemand anders of liever alsof hij aan iemand anders, bv. aan Longfellows uitgever, om permissie verzoekt Hiawatha te vertalen) en het dus wel zeer onpersoonlijke ‘in the interest of literature’. Juridisch maakt de brief weinig kans om als een brief aan Longfellow te worden aanvaard (al weten we natuurlijk beter). We zullen verder zien of deze consideratie mutatis mutandis ook voor het antwoord van Longfellow kan gelden. Tot daar de analyse van de brief.

Vrij spoedig na de vondst heb ik daarvan mededeling gedaan aan prof. Baur. Zijn reactie was nogal verrassend: de hele zaak was door hem reeds in de Jubileumuitgave vermeld en later nog door Jacobs behandeld in diens dissertatie. Uiteraard, behalve dan de inhoud van de brief van Verriest aan Longfellow. Wat de dissertatie van John Jacobs betreft, daarin worden aan de episode van de brief slechts een tiental regels gewijd^32. wat ook weer begrijpelijk is: Jacobs kon binnen de objectieven van zijn onderzoek niet veel meer doen dan verwijzen naar zijn belangrijkste informatiebron nl. Baur zelf. Wat deze voor Hiawatha had gedaan zou Jacobs nu navolgen voor de overige epische werken van Longfellow evenals voor het proza, de poëzie en het drama^33.. Wel gaf hij te kennen^34. dat hij zijn onderzoek in het Longfellow House zelf wenste voort te zetten en zeker was daar de brief van H. Verriest aan Longfellow te vinden (N.B. hem komt de eer toe er als eerste belangstelling voor te hebben getoond). Door omstandigheden was de uit Amerika meegebrachte copie van de brief ruim 39 jaar min of meer ‘verschollen’, net als het in Cambridge, Mass., bewaarde origineel (zie noot 18).

31. Dit grafologisch detail (zie ‘Handteeken’, Jub., L.V., 216, 361) werd mij meegedeeld door prof. P. Couttenier.

32. J.E.J.A. Jacobs, Longfellow en de Nederlanden (licentieverhandeling), R.U. Gent, 1951, 104. Geraadpleegd in de bibliotheek van de Vakgroep Nederlandse Literatuur aldaar.

33. Jacobs, A.w., 3.

34. Jacobs, A.w., 205.

Het ‘Specimen’

In het voorafgaande is sprake geweest van het mét de brief meegestuurde ‘specimen’. Dat is binnen deze bespreking van tenminste

[p. 11]

evenveel belang als de brief zelf. Maar ik heb in 1954 ofwel geen aandacht geschonken aan de bijlage ofwel deze niet bij de brief aangetroffen. Op mijn verzoek heeft men thans in de Houghton Library naar de ‘clipping’ gezocht maar deze niet teruggevonden in Longfellows verzameling van vertalingen uit zijn werk. Met het ontbreken van het knipsel missen we een essentieel element in de bewijsvoering. Ware de hele kwestie een proces waarop ‘de enige smet’ ter discussie zou staan die Gezelle op zich zou hebben geladen door zich de lovende brief van kanunnik Rembry te laten ‘aanleunen’ en - ‘nog onverklaarbaarder’ - de brief van Longfellow in zijn vertaling op te nemen^35., dan zou de advocaat van de verdediging (van Gezelle) stellig inroepen dat er geen enkel sluitend bewijs is dat Hugo Verriest inderdaad een tekst van hemzelf (of van Lauwers) had opgezonden, al schijnen de argumenten die Baur aanhaalt^36., het tegendeel te bewijzen.

35. De drie voorafgaande aanhalingen staan in: Michel van der Plas, Mijnheer Gezelle, Tielt/Lannoo, Baarn/Anthos, 1990, 418. De kritiek van Van der Plas is m.i. in het licht van wat de brief van Verriest aan Longfellow onthult, niet gefundeerd. Bovendien stond de lof van Rembry niet in een gepubliceerd stuk maar in een brief aan Gezelle. En het is zeker niet uit te sluiten dat Gezelle mondeling of schriftelijk aan Rembry heeft laten weten waarom hij de brief van Longfellow aan Verriest in zijn vertaling had opgenomen.

36. Jub., H., 250-251. Eén zaak staat vast: geconfronteerd met de brief van Verriest aan Longfellow zou Baur zijn argumentatie op deze beide bladzijden hebben moeten herschrijven. Bovendien is zijn stelling (A.w., 251) zeer aanvechtbaar dat Verriest niet bij Algar voor Longfellowvertaler kon doorgaan als de RdH-vertaling van Zang i niet op rekening van Verriest was te stellen. Baur (Ibid.): ‘I hope - schrijft Algar hem toch (31 Maart 1879) [...] - that your translation of Hiawatha is in the printer's hands... -’. Want met ‘your translation’ bedoelt Algar stellig de vertaling van de hele Song door Lauwers onder de supervisie van Verriest (situatie 1879) en dat is helemaal geen bewijs dat de RdH-vertaling (situatie 1877) eveneens van Verriest was.

Het antwoord van Longfellow

Kijken we nu ook nog even naar het aan iedere Gezellelezer bekende antwoord van Longfellow aan Verriest^37..

Op het omslag staan benevens de adressering (Professor Hugo Verriest. / The College. / Roulers. / Belgium.) drie stempels, een (plaats onleesbaar) van 12 maart, een uit Boston van 13 maart en een op de achterkant met ‘Roulers’ van 26 maart 1877. Geschreven door Longfellow op 11 maart 1877 werd de brief dus op 26 of 27 maart d.o.v. bij Verriest bezorgd. De aanspreking ‘My Dear Sir’ bewijst volgens Em. Lauwers jr. in een brief van 8 augustus 1928 aan drs. Gaspar^38. dat de brief van Longfellow niet tot een geestelijke (Guido Gezelle) kan zijn gericht maar alleen tot een leek (in casu zijn vader Emile Lauwers). Dit lijkt mij niet een argument te zijn. Niet alleen schreven veel Engelsen ‘(My) Dear Sir’ aan Gezelle maar er is mij alvast één brief van Longfellow zelf bekend, nl. aan de ‘Presbyterian clergyman’ Edward Duffield Neill, die ook met ‘Dear Sir’ aanvangt^39.. Dat was trouwens in de regel de aanspreekvorm in zijn correspondentie met onbekenden. Als het waar is wat Algar over hem aan Gezelle zei in een brief van 9 februari 1879, dat hij ‘abominably anti-catholic’ was^40., kan het bovendien zijn dat hij ‘Reverend’ of ‘Reverend Father’ voor een ‘Rooms’ priester niet goed uit zijn unitaristische pen kon krijgen. Vandaar het neutrale ‘My Dear Sir’. Ik zie daar niets denigrerends tegenover een priester in maar nog minder een reden om aan Verriest - volgens Em. Lauwers jr. verkeerdelijk:

37. Jub., H., 3 / VD H, 44-45, 67-82.

38. Bij drs. R. Gaspar, ‘Guido Gezelle en Engeland ii’, in: Roeping, jg. 30 (1954), 362. Voor de toekomstige Hiawatha-speurders kan het interessant zijn van deze brief in zijn geheel kennis te nemen. Hij werd mij meegedeeld door de zoon van René Gaspar, drs. R.J.G.A.A. Gaspar in Dieren (NL), en wordt hier opgenomen met toestemming van mr. Lucas Lauwers te Kortrijk. De brief is door Em. Lauwers jr. vanuit De Panne geadresseerd aan ‘Weled. Zeergel. René Gaspar, Leeraar aan de R.K. Lycea, 3, Brugstraat, Roosendaal (n. Br), Holland’ en luidt:
Zeer Geachte Heer,
Neem mij niet kwalijk dat ik uw schrijven van 1 juni zoo lang onbeantwoord liet. Ik was nl. al dien tijd op reis.
Nu ter zake. Nog student zijnde, op aanraden van Hugo Verriest, vertaalde mijn Vader Zaliger eenige zangen van ‘The Song of Hiawatha’. Het was eene letterlijke, zoo nauwkeurig mogelijke vertaling. Een paar zangen verschenen in de ‘Vlaamsche Vlagge’.
Met het idee deze vertaling te voltooien en uit te geven schreef mijn vader om Longfellow's toelating. Deze antwoordde bevestigend en stuurde aan m'n vader een portret met eigen handschrift. Dit portret is nog in mijn bezit. De brief werd overdrukt als inleiding tot G. Gezelle's vertaling van ‘Hiawatha’. Dat die brief niet aan Gezelle gericht is bewijst het opschrift: ‘Dear Sir...’ hetgeen men niet aan een geestelijke schrijven zou.
Als jonge doktor te Kortrijk gevestigd gaf mijn Vader zijne vertaling te lezen aan Guido Gezelle. Deze bracht er enkele woordelijke verbeteringen aan. Een paar zangen verschenen nogmaals in de Vlaamsche Vlagge. Mijn Vader droeg deze verbeterde vertaling aan Gezelle op, en schreef te dier gelegenheid een sonnet dat ook in de Vl. Vlagge verscheen. Die vertaling werd waarschijnlijk door Gezelle of verloren of vernietigd want mijn Vader, die steeds met hem bevriend was, kon ze niet terug bekomen, en na Gezelle's dood werd er ook niets van teruggevonden.
De vertaling van Hiawatha, later door Gezelle uitgegeven, is een vrije vertaling, aan Gezelle eigen, zonder eenige medewerking van mijn Vader.
Volgens hetgeen mijn Vader en Hugo Verriest mij vertelden moest de eerste vertaling eene grooter letterkundige waarde hebben omdat ze volkomen getrouw was.
Voor hetgeen Gezelle's werk aangaat, kan ik U best aanraden bij Pastor Walgraeve (sic, W.T.) om inlichtingen te gaan. Hij is de Gezellekenner, en zal U veel nauwkeuriger en juister kunnen berichten dan Cesar Gezelle zelf.
Indien ik Ued. met een of ander van dienst kan zijn ben ik daartoe gaarne bereid.
Intusschen bid ik U nogmaals onschuld en groet U met de meeste achting,
onl. (uw?, dv.?)
Em. Lauwers
8-8-28.

39. Andrew Hilen (ed.), A.w., vol. iv, 202.

40. Jub., H., 259. Ik had deze uitspraak graag getoetst aan het boek van R.P. Hickey, Catholic Influence on Longfellow, Turnhout, ?, 1928, door Baur vermeld in zijn ‘Breedere Aanteekeningen’ bij Excelsior (Jub., D., 290), maar ik heb het nergens gevonden. Dr. Nancy S. Reinhardt van de Houghton Library schrijft mij in verband hiermee: ‘I think [...] that it is quite misleading for one to say that Longfellow was “abominably anti-catholic”. If anything, in spite of his Puritan heritage and his native bias against Catholicism, Longfellow was very much drawn to Roman Catholic culture in Italy, Spain, France and southern Germany. He studied and translated some of the great poets in this tradition, and I think he was (in spite of his New England heritage) quite pro-Catholic. Or at least not at all “anti-Catholic”.’

[p. 12]

aan Gezelle! - als correspondent van Longfellow te twijfelen. Daaraan kán trouwens niet getwijfeld worden.

Verder kan er over deze brief niet veel meer worden gezegd dan dat hij voor zichzelf spreekt. Maar tot wie spreekt hij? Tot Verriest uiteraard. Maar evenmin als in de uitgaande brief wordt hier de bestemmeling vermeld. Longfellow heeft nooit kunnen vermoeden waartoe dat zou leiden! Tot wie wordt de brief bedoeld te spreken eens dat Gezelle besluit hem in zijn vertaling op te nemen? Hij heeft heel vlug begrepen hoe gemakkelijk deze brief zonder naam van een bestemmeling als een brief aan hemzelf kon worden geïnterpreteerd: hij hoefde er niets aan toe te voegen, niets in te wijzigen, niets van weg te laten, kortom niets aan te vervalsen^41.. De lezer mag dan ook denken dat de brief voor Gezelle bestemd was. Maar dat is niet essentieel. Essentieel voor Gezelle is 1. dat de brief van de beroemde Amerikaanse dichter in de vertaling wordt opgenomen; 2. dat door de publikatie van de brief de gevoelens van Longfellow ‘ten opzichte van het Vlaamsch en van de Vlamingen’ bekend worden bij de Vlaamse lezer en dat deze kennis kan nemen van de lof van Longfellow voor het specimen van vertaling dat hij toegestuurd kreeg; 3. dat Longfellow zijn toestemming geeft om heel het werk te vertalen. De laatste zinsnede tot de inleiding van het ‘schrijven’ (‘het wijze ter zelver tijde naar den oorsprong dezer vertalinge’^42.) heeft slechts schijnbaar een ondergeschikt belang: hier heeft Gezelle zich in een eenvoudig zinnetje afgemaakt van heel het apparaat dat hij nodig zou hebben gehad om aan de lezer uit te leggen dat het eigenlijk een correspondentie met Verriest betrof maar dat Verriest een verzoek in het meervoud had gedaan waar hij in begrepen was (zie een weinig verder). Dat was toch allemaal veel te ingewikkeld voor een ‘volksuitgave’. Het gebruik van de aanvoegende wijs in ‘wijze’ is in dit opzicht niet zonder belang, evenmin als ‘naar den oorsprong dezer vertalinge’. ‘Deze vertalinge’ is het boek dat de lezer in 1886 voor zich heeft maar onmiddellijk na het woord ‘oorsprong’ ziet hij het jaartal 1877 staan en denkt: wat een lange voorgeschiedenis! Meer hoeft de lezer volgens Gezelle niet te denken dan dat aan Longfellow is gevraagd Hiawatha in het Vlaams te mogen vertalen en deze daar op 11 maart 1877 instemmend op heeft geantwoord. Anderzijds moést Gezelle die toestemming publiceren, als bewijsstuk, om te vermijden dat Longfellow (of diens advocaten) alsnog vertaalrechten zouden opeisen. Hij had de brief ook nodig tegenover zijn uitgever en zijn lezers, als een publiciteitsargument (voor zichzelf redenerend: als de vertaling van Hugo al goed was, hoeveel te meer dan de

41. Hier is de grootste omzichtigheid geboden want misschien heeft Gezelle pas na de dood van Longfellow besloten de brief op te nemen of liever, ingevolge diens dood was er geen andere keuze. Er kon immers niet om een nieuwe toestemming worden verzocht en de bestaande was hoe dan ook geldig.

42. Jub., H., 3 / VD H, 44, 65-66.

[p. 13]

mijne^43.). Het is goed mogelijk, ware Gezelle werkelijk de correspondent van Longfellow geweest, dat hij zijn naam evenmin zou hebben vermeld.

Het kan natuurlijk zijn dat anderen, met name Verriest of Lauwers, Gezelle ervan hebben overtuigd dat hij zonder enige schroom de brief kon afdrukken in zijn vertaling, er stond immers geen naam van een bestemmeling op en passages als ‘the specimen of your translation of “Hiawatha” into Flemish’ zowel als ‘to complete the version you have so happily begun’ konden bij de lezer overkomen als verwijzend naar diens Mondamin uit 1858. En als men zich herinnert dat Verriest in zijn uitgaande brief herhaaldelijk de eerste persoon meervoud gebruikte dan kan men in Longfellows antwoord ‘your’ in (...) ‘the pleasure of receiving your letter’, als ‘uw’ of ‘je’ (enkelvoud) vertalen maar verderop de zin ‘You have my full and free sanction to complete the version you have so happily begun’, interpreteren als: ‘Jullie (meervoud) hebben mijn volledige en vrije (= kosteloze) toestemming de vertaling te voltooien die jullie op zo'n gelukkige manier hebben aangevat’^44.. Daartegen zijn noch grammaticale, noch ‘logische’, noch morele argumenten aan te voeren. Gezelle kon zich bij die ‘jullie’ aangesloten voelen, meer nog, Verriest kan hem ervan hebben overtuigd dat hij met zijn verzoek in het meervoud in de eerste plaats (of althans mede) aan Gezelle had gedacht. De brief was een juweel, afkomstig van een dichter, zo beroemd dat hij als eerste Amerikaan, postuum, vereerd zou worden met een buste in de Poets' Corner van Westminster Abbey^45.. Een dergelijke brief mocht niet ongebruikt blijven liggen.

Hoe of wanneer het antwoord van Longfellow aan Gezelle is toegespeeld zal wel altijd verborgen blijven. Het is goed mogelijk dat Verriest op een zeker ogenblik - begin 1879? - gemeend heeft dat het met de pogingen tot het uitgeven van de vertaling van Lauwers onder zijn (= Verriests) leiding nu welletjes was geweest en dat de ‘koninklijke meester’ recht had op de hele erfenis, te beginnen met de brief, om die als ‘pièce de résistance’ voorin zijn Hiawatha-vertaling af te drukken^46.. Gezelle heeft daar als een professionele metteur en scène een prachtige inleiding rond geweven^47.: ‘Die The Song of Hiawatha leest zit tot Over-Ammergau, in Beyerland; hij hoort en hij ziet de Passie spelen, op Gods grooten, wijden schouwburg; onder Gods grooten, blauwen hemel; met ware boomen en bergen, in 't verschiet; met water, wind, regen, locht, wolken, schaduwe, met licht en met aankomende donkerheid’. Hoe meesterlijk heeft Gezelle hier gespeeld met het ruwe materiaal van de hem door Longfellow aan-

43. Mij meegedeeld door Christine D'haen.

44. Of, in Gezelliaanse vertaling: ‘Ik geve u, vrij en vol, den oorlof om de vervlaamschinge op te maken, die gij zoo gelukkiglijk begonnen hebt’ (Jub., H., 218).

45. Zie J. Persyn, A.w., 11.

46. We moeten wel een onderscheid maken tussen de tijd waarop Gezelle in het bezit is gekomen van de brief van Longfellow (dat kan inderdaad voorjaar 1879 zijn geweest, hij vroeg toen raad aan Algar met het oog op een inleiding en we hebben Algars antwoord van 9 februari 1879 in Jub., H., 257-258) en het moment waarop hij besloot de brief in zijn inleiding op te nemen: dat kan ergens tussen 1882 en 1886 zijn geweest, na de dood van Longfellow. Tegen de tijd dat Hiawatha dan eindelijk verscheen (1886) was de herinnering aan het feit dat Verriest de werkelijke correspondent van Longfellow was geweest, al negen jaar oud en daardoor vervaagd. We moeten die brief trouwens benaderen in de context van de uitgave door het Davidsfonds van 1886 en niet met het gewicht erop van meer dan een eeuw literatuurgeschiedenis en Gezellestudie!

47. Jub., H., 1 / VD H, 43, 15-20.

[p. 14]

gereikte beelden. De net als Karl May in Indianenland helemaal niet bereisde Gezelle kon zich in ‘zijn machtig hoofd’^48. heel die wonderbare wereld van dat vreemde volk zonder moeite voorstellen. Het heeft als geen andere stof tot zijn visuele verbeelding gesproken. Niet tot de zijne alleen trouwens: van The Song of Hiawatha zijn voor zover mij bekend minstens acht films gemaakt^49.! Eenmaal overtuigd dat de brief niet in zijn inleiding mocht ontbreken heeft hij hem op een even meesterlijke wijze als een brief aan hemzelf in het geheel ingepast door onmiddellijk erna te schrijven^50.: ‘Hadde de Dichter geleefd om de volle vertalinge van The Song of Hiawatha te weten in 't licht komen, waarschijnlijk zou zijne scherpziende ooge en zijne teergevoelige oore er nog “accented” en andere wanluidige “syllables” in ontdekt hebben; de falen van dien aard, die sedert den druk ontdekt wierden, gelieve de lezer zelve na te zien en te verbeteren, zoo 't hem de pijne weerd is’^51.. Ook hier is een buitengewoon kundig regisseur aan het werk.

Het lijkt mij passend hierna nog enige aanvullende commentaar te geven onder een aan Baur ontleende titel.

48. Dit prachtige beeld in al zijn beknoptheid, ‘Mr. Guido Gezelle, met zijn machtig hoofd’, staat in een ongedateerde brief (uit vermoedelijk de zomervakantie van 1878) van Emile Lauwers aan zijn vriend Camille Marichal, t.g.v. een van de eerste ontmoetingen van Lauwers met Gezelle, meegedeeld door Karel Platteau, A.w., 18.

49. Vijf Amerikaanse versies (in 1909 [drie!], 1913, 1952) staan vermeld in Johan Daisne, Filmografisch Lexicon der Wereldliteratuur, dl. L-Z, E. Story-Scientia, Gand, 1975 (s.v. Longfellow), drie andere (een Canadese versie uit 1903 en twee Amerikaanse uit resp. 1941 en 1958) werden mij vriendelijk gesignaleerd door het Koninklijk Filmarchief te Brussel. Hoe belangrijk voor Amerika Hiawatha is geweest, kan men nalezen in Robert E. Spiller et al. (ed.), Literary History of the United States, New York, The Macmillan Company, 1953, hfdst. ‘The Indian Heritage’, 694: ‘For it is through Hiawatha that most Americans even now learn what little they know about the American Indian story’.

50. Jub., H., 4 / VD H, 45, 83-88.

51. Men kan zich afvragen of Gezelle zich hier niet al te nederig opstelt tegenover Longfellow. Het zal zijn sterk gevoel voor metrum en ritme wel niet zijn ontgaan dat Longfellow zelf een aantal ‘“accented” en andere wanluidige “syllables”’ in zijn epos had laten staan.

‘Breedere aanteekeningen’

Vooreerst iets over de taal van de brief. Ik heb een copie ervan voorgelegd aan prof. Peter King, emeritus hoogleraar in de neerlandistiek aan de Universiteit van Hull, met de vraag of deze brief door een Engelsman kon zijn geschreven of nagekeken. King geeft daar een ontkennend antwoord op. Ter staving haalt hij de volgende met goed Engels taalgebruik strijdige constructies aan:

‘Will you permit’ (...), i.pl.v.: ‘May I, as a (total) stranger’ (...);

‘In reading the remarkable poem’ (...), i.pl.v.: ‘In reading your remarkable poem’ (...);

‘and that the same construction of sentences’ (...), i.pl.v.: ‘and that the same sentence construction’ (...);

‘whether it would be permitted to myself or others’ (...), i.pl.v.: ‘whether I or someone else might be permitted’ (...);

‘such as the extract which I forward with’ (...), i.pl.v.: ‘similar to the extract forwarded with’ (...);

[p. 15]

‘if you should think it well, Sir, to give me a reply’ (...), i.pl.v.: ‘if you would oblige me with a reply, I would be greatly honoured’;

In de zesde paragraaf geeft ‘I should be glad’ (...) en wat erop volgt (driemaal ‘should’!) blijk van verkeerd modaal gebruik.

Conclusie: we mogen aannemen dat noch Gezelle zelf wiens gesproken en geschreven Engels niet van dat van een Engelsman te onderscheiden was nog vóór hij ooit een voet buiten zijn geboorteprovincie had gezet^52., noch (nog minder!) zijn Engelse oud-collega Joseph Algar aan het Klein Seminarie te Roeselare de brief van Verriest heeft opgesteld of nagekeken. Spreken we hiermee een oordeel uit over het Engels van Verriest? Ik geloof het niet (zó slecht is dat Engels nu ook weer niet). Ik geloof namelijk niet dat Verriest die brief helemaal alleen heeft opgesteld. Hij ruikt een ietsje naar het werk van een of meerdere leerlingen, onder leiding van de leraar, hij ruikt naar een brief die aan de Amerikaan is gestuurd, niet zozeer met de bedoeling vertaalrechten te krijgen voor een onmiddellijke uitgave van het epos maar veeleer om een brief van hem te hebben, net zoals men er zich in Erasmus' tijd op kon beroemen de bezitter te zijn van een brief van de grote humanist. De leerlingen schrijven de brief o.l.v. de leraar maar zien liever dat de leraar hem ondertekent omdat zo de kans groter is een antwoord te krijgen. Verriest zal de brief trouwens wel hebben nagekeken, samen met de opsteller(s) ervan, en hem zelf hebben geschreven, het is zijn handschrift, maar hij zal het niet over zijn hart hebben kunnen krijgen al de fouten eruit te halen. Geen enkel goed leraar doet dat. Dat Longfellow het Engels van de professor uit Roeselare maar zo zo zou vinden, nam hij erbij. ‘It has often struck me’ kan ook een aanwijzing zijn dat de brief in samenwerking met één of meer leerlingen is geschreven: Verriest zal als leraar ook wel zijn trots hebben gehad en bij de leerlingen graag zijn doorgegaan voor degene die ontdekt had hoe gemakkelijk Hiawatha wel in Vlaamse verzen kon worden vertaald. Wie dan die leerling of die leerlingen kunnen zijn geweest weten we niet met zekerheid. In elk geval komt de jonge Lauwers het meest in aanmerking^53..

Er is nog een andere reden om aan te nemen dat het om ‘klaswerk’ ging. Zoals hiervoor gezegd gebruikt Verriest nergens het werkwoord ‘to publish’. Hij is daar zeer voorzichtig mee, behendig zelfs. Hij houdt Longfellow voor dat de vertaling geen winstgevende onderneming zal zijn omdat de lezers ervan tot ‘a certain class’ beperkt zullen blijven. Wellicht was Verriest van plan samen met zijn leerlin-

52. Naar het getuigenis van een Engelsman bij de dood van Gezelle, aangehaald door Aloïs Walgrave Pr., Het leven van Guido Gezelle, Vlaamschen priester en dichter, dl. 1, Amsterdam, Maatschappij voor Goede en Goedkoope Lectuur, 1923, 252.

53. Hier zou een hele paragraaf moeten volgen over de relatie Verriest-Lauwers en de vertaalactiviteit van deze laatste. Ik moge daarvoor verwijzen naar zowel Frank Baur, ‘De wordingsgeschiedenis van Gezelle's vertaling’, in: Jub., H., 248-261, als (vooral!) naar de dissertatie van Karel Platteau.

[p. 16]

gen in 1877-78 Hiawatha in het Vlaams te lezen (wat om bekende redenen nooit is kunnen doorgaan) en had hij daarom Lauwers opgedragen het hele werk te vertalen^54.. Maar tegenover Longfellow moest hij, of moesten zij samen, liefst wat in het vage blijven: enerzijds moest het verzoek zo ernstig zijn dat er een antwoord kwam en liefst een positief antwoord, anderzijds konden zij niet weten of de rijke Amerikaan niet een enorm bedrag aan vertaalrechten zou eisen. Hij woonde in een fabelachtig huis, dat was bekend. Kon hij dat allemaal met het louter schrijven van poëzie hebben verdiend? Gezelle schreef ook poëzie maar liep rond in een versleten toog en bezat niets, Verriest had zich door naïeve eerlijkheid en gebrek aan ervaring zo diep in de schulden gewerkt dat (vanaf 1877) een ‘grondige fysieke en morele aftakeling’ het gevolg was^55.. In februari 1877 was hij zich daar misschien zelf nog niet van bewust want kort nadien berichtte hij enthousiast aan Van Hee over de schrijfwoede op het Klein Seminarie^56.. Maar de brief van zijn broer Gustaaf aan Mgr. Waffelaert in 1896^57. is een schrijnende aanklacht tegen wat er naar het einde van de jaren zeventig toe met Hugo was gebeurd. Verriest voelde het onheil wellicht toch al aankomen en vandaar die zesde paragraaf, na de vijfde die eerst als laatste bedoeld was: op het financiële vlak voorzichtig zijn en kosten voor zichzelf vermijden maar ook voor zijn jongens. Zodra Longfellow geantwoord had werden al die overwegingen naar de achtergrond geschoven: Longfellow was genereuzer dan men wellicht had verwacht (‘You have my full and free sanction to complete the version you have so happily begun, and there is no copyright to hinder you or interfere with you in any way’), wat de weg vrij maakte, ook buiten ‘a certain class’. Wellicht zijn de vage plannen voor een uitgave pas heuse contouren gaan krijgen na ontvangst van de brief.

Meteen is het ‘dubieuze’ Engels van de brief van Verriest een antwoord aan degenen die liever zouden zien dat Gezelle in zijn Hiawatha met open kaart zou hebben gespeeld en niet alleen de brief van Longfellow zou hebben afgedrukt met vermelding van de naam van de ware bestemmeling maar ook de uitgaande brief aan Longfellow omdat het ‘whether it would be permitted to myself or others’ toch zou hebben betekend dat ook Gezelle begrepen was in degenen die de vertaalrechten zouden krijgen. Gezelle - op voorwaarde dat hij ooit kennis heeft gehad van de inhoud van Verriests brief, wat helemaal niet zeker is! - kon dit niet doen. Al zal hij gemonkeld hebben om het Engels van zijn confrater en al konden zij niet goed met elkaar opschieten, hij kon de leraar Verriest niet voor schut zetten ten

54. Het is ook mogelijk dat hij ‘een vlaamsch stuk’ nodig had voor zijn Lettergilde. Zie J.-M. Bailleul e.a., Hugo Verriest in Ieper: een blauwvoet in de branding, Ieper, Jef Lesage-kring, 1978, 94.

55. Bailleul, A.w., 102.

56. Bailleul, A.w., 95-96.

57. Bailleul, A.w., 130.

[p. 17]

overstaan van de medewerkende leerling(en) en bovendien zou zijn taalgevoel zich hebben verzet tegen het afdrukken van een brief in minder correct Engels.

Een andere gang van zaken?

Er is natuurlijk een heel ander scenario denkbaar: Gezelle leest in 1855 of 1856 The Song of Hiawatha van Longfellow en getroffen door wat men de ‘broodsymboliek’ in Zang v (Mondamin) is gaan noemen, vertaalt hij deze zang heet van de naald. De vertaling verschijnt op 23, 24 en 25 januari 1857 in Het Vlaemsche Land en in 1858 in Vlaemsche dichtoefeningen. Maar Gezelle die zeer goed op de hoogte is van wat er in de Angelsaksische wereld omgaat leest vanaf 1855 (de eerste aanval verscheen al op 26 november van dat jaar in de Washington National Intelligencer) ook de diverse aantijgingen tegen Longfellow: van ‘indebtedness’ over ‘sheer imitation’ tot ‘plagiarism’ van het Finse Kalevala-epos^58.. Daarover was een hevige strijd ontbrand in Amerikaanse en Engelse dagbladen en tijdschriften (de eerste golf verscheen tussen 1855 en 1858; later flakkerde de strijd telkens opnieuw op: in 1868, in 1888 en zelfs een laatste maal [?] tussen 1940 en 1950). In het licht hiervan krijgt het naschrift bij Mondamin in Dichtoefeningen, ‘Letterlijk uit het Engelsch van Longfellow’ (‘Het “Letterlijk” waarop Gezelle zoo groot schijnt te gaan’^59.) een totaal andere betekenis: het wordt een stil signaal om zich van de handelwijze van Longfellow te distantiëren. Het steekt schril af tegen ‘This Indian Edda - if I may so call it’, het enige ‘acknowledgment’ van Longfellow t.o.v. zijn Europese bron in de eerste tekstregel van zijn epos. Gestoord door al die onthullingen en tegenstrijdigheden voert Gezelle zijn initieel plan niet uit om de hele Song te vertalen wat meteen het toch zeer merkwaardige meer dan twintigjarige ‘zwijgen’ van de dichter over Hiawatha kan verklaren. Maar het in zijn hoofd ermee bezig zijn gaat door, verhevigt zelfs naarmate bij hem de overtuiging veld wint dat hij geen waarachtiger hulde kan brengen aan de Vlaamse missie onder de Indianen dan door Hiawatha in zijn geheel te vertalen. Intussen heeft hij namelijk ook via vertalingen (een Franse in 1845, een Duitse in 1852, een eerste - onvolledige - Engelse in 1868 gevolgd door vele andere), van de Kalevala kennis kunnen nemen. Zijn hart gaat dáár naartoe maar het Finse epos kan zijn missioneringsvisie niet dienen. Dus dan toch Hiawatha, door hem te vertalen of door anderen, dat is hem nog niet duidelijk. Hoe dan ook, voor een Vlaamse vertaling is toestemming van Long-

58. Longfellow wilde in een brief van 11 januari 1856 aan zijn Duitse vertaler Ferdinand Freiligrath alleen weten van ‘parallelism’.

59. F. Baur, in: Jub., D., 147.

[p. 18]

fellow nodig. Gezelle voelt er evenwel niets voor om aan de Amerikaan te schrijven (ook voor wie dit scenario verwerpt moet het toch vreemd blijven dat er nooit enige correspondentie is geweest tussen Gezelle en Longfellow). Hij deelt zijn nog vaag plan en ook zijn weerstand aan zijn oud-leerling Verriest mee die hem voorstelt of aan wie hij voorstelt in zijn plaats aan Longfellow om toestemming te vragen. Daarom wordt overeengekomen het meervoud te gebruiken, dat laat meer bewegingsvrijheid, maar tevens zeer gereserveerd te zijn, vandaar maar één lofprijzing: ‘the remarkable poem of Hiawatha’ en ‘the whole poem’, nergens ‘your poem’ (het ontbreken van your wordt plots veelzeggend!). Vandaar de haast niet te stuiten behoefte van Gezelle zijn model voortdurend te overtroeven. Vandaar het heel normale inpassen van het antwoord aan Verriest in de editie van 1886. En vandaar ook het toch zeer opmerkelijke ontbreken van de naam van Longfellow op het titelblad! In het licht van dit scenario zou wat hiervóór staat en wat hierna nog volgt, grondig moeten worden gewijzigd, zoniet herschreven. Ik heb er de voorkeur aan gegeven dit ‘tussenspel’ te laten voor wat het is, een hypothese onder voorbehoud, die nader onderzoek behoeft. Voor de duidelijkheid blijft ze buiten enig verband met de rest van dit opstel en ze kan er dan ook gemakkelijk uit worden gelicht^60..

60. Zie over de controverse Hiawatha-Kalevala: Ernest J. Moyne, A.w., alsook (beknopt): H. Hartwijk, ‘Van Lönnrot langs Longfellow naar Guido Gezelle’, in: Roeping, jg. 27 (1950), 217-224.

Een tweede brief van Longfellow?

De verhandelingen van Cordelia Lauwers en Karel Platteau zijn de enige geschriften die verwijzen naar een document dat van een tweede brief van Longfellow gewaagt. Het betreft document iv uit het Lauwersarchief, een brief vanuit Ingelmunster door Emile Lauwers aan Gezelle geschreven en gedateerd 30¹²/1878 (op het origineel is deze datering doorgehaald en vervangen door 2 Jan. 79). Gezien het belang van deze brief in het kader van dit onderzoek volgt hier de inhoud^61.:

Mijn Eerweerdige Heer,
Ik wensche Ued(ele), uit den grond van mijn herte, een goed en zalig nieuwjaar,
en veel navolgende
Hiawada is bijna gereed. Binnen veertien dagen zal hij mogen op druk gaan, is 't dat gij de goedheid hebt

61. K. Platteau, A.w., Bijlage, 8-11, hier gepubliceerd met zijn toestemming.

[p. 19]

nog eenige kleenigheden te verbeteren
en goeden raad te geven over dit en dat.
De eerste kleenigheid is: ‘De vrienden’.
Ik hebbe hier voor mij eene uwer postkaarten
liggen, en daar staat geschreven:
‘In 't korte zende ik “de vrienden”’
en dat is nu reeds bijna drij maanden
geleden. Sedert dien heeft Longfellow geschreven,
gij weet wat, Mijnheer.

Dan volgen vanaf regel 19 tot 84 een twintigtal Engelse verzen en woorden waarvan Lauwers de vertaling vraagt en de brief vervolgt vanaf r. 85:

Zoo gij de goedheid hebt deze eenige verzen (aanstonds, a.u.b.) te vertalen, Hiawada zal uitkomen, zeer onvolmaakt in de stukken die gij niet verbeterd hebt, maar bevrocht zoo goed mogelijk door uwen dienaar.
Het ware goed, Mijnheer, en ten anderen zeer rechtveerdig, liet gij toe van uwen naam te zetten op onzen boek. God zij geloofd, die naam is machtig reeds en erkend als goed door velen. Hopend dat gij mij aanstonds de verbetering dezer naar Leuven (waar ik seffens naar toe ga) zult zenden, blijve ik u eerbiedigend en toegenegen.

Emile Lauwers

N^o 12 in de Augustinenstrate.

Wat ons hier bezighoudt is alleen de zin van Lauwers: ‘Sedert dien heeft Longfellow geschreven, gij weet wat, Mijnheer’. Ik zou duidelijk willen stellen dat dit een zin is waar men niet omheen kan, ook al is er geen enkel spoor van deze correspondentie, zodat we niet weten wát Longfellow heeft geschreven. Ik laat nu eerst volgen wat Platteau ervan zegt^62.: ‘Dit (Platteau bedoelt het schrijven van Longfellow, W.T.) gebeurde tijdens de maanden november of december, vermits er in de correspondentie van vóór 28 oktober 1878 (datum van Gezelles derde antwoordkaart) geen sprake is van dit contact. Lauwers

62. K. Platteau, A.w., 28.

[p. 20]

Het niet gedateerde portretje van Henry Wadsworth Longfellow (1807-1882) waar het in de tekst over gaat.
Uit het privé-bezit van mr. Lucas Lauwers te Kortrijk, hier gepubliceerd met zijn toestemming.

bracht Gezelle wellicht mondeling op de hoogte van de inhoud van Longfellows schrijven’^63.. En dan volgt een voetnoot: ‘Mevrouw Em. Lauwers (jr.) is in het bezit van een foto van Longfellow met op de keerzijde zijn handtekening. Zij vertelde dat haar schoonvader deze foto werd toegestuurd samen met een brief. De bewuste brief werd niet teruggevonden. Mogelijks is dit “het schrijven” van Longfellow, waarvan hierboven sprake is’. Vreemd is nu wel dat Platteau geen melding maakt van wat hierover te lezen staat in de nochtans door hem geraadpleegde Schriften van Dokter Lauwers 1858-1921^64.. In de bibliografie aan het einde van het boek (‘Andere schriften van Dokter Lauwers’) staat bij De zang van Hiawatha^65.: ‘Dokter Lauwers vertaalde Longfellows Hiawadha op aanraden van Hugo Verriest, toen professor te Roeselare. Mr. Elgar (sic, W.T.), insgelijks in 't Klein Seminarie, schreef om vergunning voor 't uitgeven van die vertaling. Longfellow antwoordde hierop met een brief - dezelfde brief die later opgenomen werd in het voorwoord van G. Gezelle's uitgaaf; - en een portret met onderschrift’.

De Schriften van Dokter Lauwers werden bezorgd door zijn zoon, prof. dr. Emile Lauwers (1889-1946), van 1931 tot aan zijn dood eerst docent en nadien gewoon hoogleraar in de chirurgie aan de Rijksuniversiteit te Gent^66.. Er is enige tegenspraak tussen e.z. wat Em. Lauwers jr. in 1928 over de correspondentie schrijft aan René Gaspar (zie noot 38), wat overeenstemt met de commentaar van mevrouw Lau-

63. Hierop kan worden geantwoord dat de correspondentie van vóór 28 oktober alleen correspondentie was van Gezelle aan Lauwers (brief i van 3 oktober, brief[kaart] ii van ii oktober). Het zou niet logisch zijn ervan uit te gaan dat Gezelle iets aan Lauwers zou hebben gezegd over een brief van Longfellow en dat Lauwers daarop zou hebben geantwoord met ‘Sedert dien heeft Longfellow geschreven, gij weet wat, Mijnheer’. M.i. kan deze zin alleen betekenen dat Longfellow niet aan Lauwers heeft geschreven (zoals Platteau ten onrechte stelt op blz. 8 van zijn bijlage: ‘(...) en bericht dat Longfellow hem geschreven heeft’, dat staat namelijk niet in de brief) maar aan iemand anders. Daarop kan ook de omstandigheid wijzen dat Gezelle in zijn antwoordkaart aan Lauwers van na 2 januari 1879 niets zegt over de merkwaardige zin.

64. Thielt, J. Lannoo, 1931. Het bevat vooral medische opstellen van de beroemde Kortrijkse chirurg, voorafgegaan door twee nog tijdens zijn leven aan hem gewijde portretten, een van Prof. Dr. Gustaaf Verriest uit 1913, het andere van Pastor Hugo Verriest uit 1901. De medische opstellen evenals de reisbeschrijvingen en enkele proeven van zowel poëtische als essayistische bedrijvigheid zijn in een sterk gekleurd Westvlaams geschreven (zoals trouwens ook de vertalingen die Lauwers uit Shakespeare en Kipling maakte).

65. Schriften, 519. De vertaling van Emile Lauwers wordt daar dus ‘De Zang van Hiawatha’ genoemd en die van Gezelle: ‘Hiawadha's Lied’.

66. Mij meegedeeld door erenotaris Lucas Lauwers, kleinzoon van Emile.

[p. 21]

wers, en a.z. wat hij er in 1931 over zegt in de Schrijften. Volgens de Schriften zou dus Elgar (bedoeld moet zijn: Algar) om vergunning tot vertaling aan Longfellow hebben verzocht. Dit is niet zo'n vreemde voorstelling als we ervan uitgaan dat deze noot vermoedelijk werd opgesteld vóór Em. Lauwers jr. in de Jubileumuitgave kon hebben nagelezen wie in 1877 de werkelijke correspondent van Longfellow was geweest. Zonder enige twijfel heeft Em. Lauwers jr. hier elementen van een eerste en een tweede (?) correspondentie met Longfellow van meer dan vijftig jaar voordien door elkaar gehaald.

We beschikken over te weinig gegevens om m.b.t. een tweede brief van Longfellow ook maar iets te kunnen concluderen. Want buiten de drie niet met elkaar overeenstemmende getuigenissen van de Lauwersen is er alleen het zinnetje uit de brief van Emile Lauwers aan Gezelle. Waarom formuleert hij die zin overigens zo vreemd? ‘Sedert dien heeft Longfellow geschreven’ (...). Waarom niet: ‘Sedertdien heeft Longfellow opnieuw geschreven’, of nog beter: ‘Sedertdien heeft Longfellow geantwoord’? Want het is zo goed als uitgesloten dat Longfellow uit zichzelf, zonder dat er een (tweede) uitgaande brief was geweest, (opnieuw) aan iemand uit de kring van Gezelle zou hebben geschreven^67.. De Houghton Library heeft in 1993 op mijn verzoek naar die ‘tweede brief’ gezocht. Er is in het brievenarchief en in de ‘List of Letters Written by Longfellow, II (1850-1882)’ geen enkel spoor van een tweede brief uit Vlaanderen tussen 2 september en 30 december 1878^68.. En er is dus in de nalatenschap van Emile Lauwers evenmin een spoor van een tweede brief van Longfellow. We zouden geneigd zijn daaruit te concluderen dat er helemaal geen tweede correspondentie is geweest, ware er niet... het portret van Longfellow. Dit is in het bezit geweest van zowel Emile Lauwers als zijn zoon Em. Lauwers jr. en is thans eigendom van mr. Lucas Lauwers, kleinzoon van Emile. Nemen we nu een ogenblik de reconstructie van Em. Lauwers jr. over: er is maar één brief, degene die Gezelle heeft afgedrukt en deze werd door Longfellow gestuurd mét een portret. Algar als schrijver van de brief van 24 februari 1877 en dus ook als bestemmeling van het antwoord van 11 maart d.o.v. is uitgesloten. Maar kan het niet zijn dat Longfellow op 11 maart 1877 zijn portret stuurde aan Verriest? Verriest zou dan het portret aan Emile Lauwers hebben geschonken met het oog op diens voorgenomen uitgave van de vertaling. Het lijkt aannemelijk al moeten we vaststellen dat Verriest in zijn brief van 24 februari 1877 niet om een portret heeft verzocht en Longfellow in zijn antwoord geen melding maakt van de schenking van een portret^69..

67. Ik vind dit bevestigd in de inleiding (‘Longfellow as Letter-writer. 1866-1882’) tot Andrew Hilen (ed.), A.w., vol. v, 2: ‘In his last years Longfellow rarely initiated a correspondence; he chiefly responded to the letters of others’.

68. Longfellow heeft blijkens zijn brievenregister in die periode 281 brieven geschreven waarvan voor zover is na te gaan geen enkele aan iemand in de Nederlanden. Ook in Andrew Hilen, A.w., komt er voor de periode 1866-1882 (delen v en vi) geen enkele naam voor van een correspondent in de Nederlanden. Verriest, die als recipient dan nog niet eens in de Letters is opgenomen, zou dus de enige zijn. Hilen heeft in 1962 wel de Gentse U.B. aangeschreven maar dat betrof brieven aangaande toevallige ontmoetingen van Longfellow met (Belgische?) figuren die geen enkele band hadden met de Nederlandse literatuur, laat staan met vertalingen uit het werk van L.

69. In dit verband schrijft Dr. Nancy S. Reinhardt mij op 12 september 1993: ‘As far as I can tell, he (= Longfellow, W.T.) did not regularly send copies of his portrait to strangers. There are only a few written indications in his letters of his having done so; therefore, it is safe to assume that it was not his practice to distribute freely his portrait. (The usual pattern was the opposite: unknown people would send Longfellow their verse or their own portrait, hoping to gain some kind of recognition from him or from his associates)’.

[p. 22]

Er is evenwel een ‘technische’ reden die de kans héél klein maakt dat het portret met de zending van 11 maart 1877 werd verstuurd. Ik heb de gelegenheid gehad het portretje te bekijken ten huize van mr. Lucas Lauwers en hij heeft het mij nadien zelfs voor nader onderzoek toegestuurd. Het portret^70. is bijna cirkelvormig met een diameter van 71,5 mm. in de hoogte en 73 mm. in de breedte en was dan ook 1/2 mm. in de hoogte te groot voor het envelopje van 71 × 121 mm. dat in het Gezellemuseum wordt bewaard samen met de brief van 11 maart 1877 (een vel dat vertikaal gevouwen 178 × 115 mm. mat en nog eens tweemaal horizontaal gevouwen moest worden om in het envelopje te passen). Nu lijkt een discussie over 1/2 mm. wel wat precair. Maar het portretje is niet zuiver cirkelvormig wat erop wijst dat het vermoedelijk na ontvangst is uitgeknipt uit een groter geheel van gevoelig portretpapier, formaat bidprentje of kleine briefkaart. Zo'n medaljonportret op witte achtergrond kon dus helemáál niet in het envelopje^71.. Vandaar het vermoeden - vooralsnog geen bewijs - dat het portret met een tweede brief uit Amerika werd verstuurd tegen het einde van 1878^72.. Men kan opwerpen dat Lauwers gewoon in een briefje aan Longfellow om een portret voor bij zijn vertaling heeft verzocht. Waarom dan aan Gezelle het geheimzinnige ‘gij weet wat, Mijnheer’? En waarom is het portret als een relikwie bewaard maar is de brief spoorloos? Joseph C. Algar kan de (tweede) correspondent zijn geweest, Em. Lauwers jr. hoeft zich niet over heel de lijn te hebben vergist. Algar kan bij Longfellow hebben gepleit opdat het privilege tot vertalen uitsluitend aan Gezelle zou worden toegekend. Maar van Algar dan weer geen spoor in het Longfellow-archief.

Er kunnen rond de ‘tweede brief’ nog andere hypothesen worden gebouwd: een plan van Verriest om Gezelle voorzichtig en stap voor stap in te lichten over zijn correspondentie met Longfellow in 1877; ‘Longfellow’ niet de Amerikaanse dichter maar wellicht de bijnaam van Algar aan het Klein Seminarie (dan wordt ‘gij weet wat’ tenminste aannemelijk), enz. Maar het zullen allemaal speculaties blijven zolang de briefwisseling niet in Cambridge, Massachusetts, en/of ergens in het archief van de familie Lauwers, ofwel in de nog altijd niet teruggevonden nalatenschap van Algar te voorschijn komt^73..

Er is nog een andere omstandigheid die het vermoeden van een tweede brief voedsel geeft maar die ook alweer geen sluitend bewijs is. Men weet dat Jules Persyn in 1915 tijdens zijn verblijf aan de Universiteit te Oxford zijn bekend pamflet A Glance at the Soul of the Low Countries^74. schreef, ter correctie van het scheve beeld dat men aan

70. Een afbeelding van een oudere, witharige Longfellow, met baard. Men weet dat hij die baard droeg vanaf de tragische dood van zijn tweede vrouw die in 1861 in het Longfellow House door verbranding om het leven kwam. Hij heeft nog gepoogd het vuur te doven maar is daarbij zelf zo deerlijk verbrand dat hij zijn baard liet groeien om de littekens te verbergen. Dit werd mij in 1954 meegedeeld door Mr. Thomas H. de Valcourt, de toenmalige ‘curator’ van het Longfellow House. De datering van het portretje kon niet precies worden vastgesteld maar de gelijkenis is heel groot (het haar helemaal wit, een proces dat na de gebeurtenis van 1861 in een paar jaar was voltrokken) met een foto in 1868 gemaakt door de fotograaf Napoleon Sarony uit New York City (afgebeeld in Andrew Hilen [ed.], A.w., dl. v, tussen 317 en 318).

71. Er is ook nog een probleem m.b.t. het ‘onderschrift’: wat Em. Lauwers jr. in de brief aan Gaspar (zie noot 38) ‘een portret met eigen handschrift’ noemt is in de Schriften ‘een portret met onderschrift’ en naar het getuigenis van mevr. Lauwers dan weer ‘een foto van Longfellow met op de keerzijde zijn handtekening’. Ging het om een onderschrift (bv. ‘with my best wishes, H.W.L.’) onder de foto, dan hebben we nog een bewijs meer dat het portret + onderschrift niet in het envelopje konden, ging het daarentegen om een handtekening dan moet worden opgemerkt dat deze niet op de foto zelf voorkomt maar op de achterkant van een soort verguld passe-partout waarop de foto werd geplakt, alweer - nu met zekerheid - door de ontvanger, en dat uit vergelijking met brieven van Longfellow blijkt dat het zo goed als zeker niet om zijn handtekening gaat maar om de naam H.W. Longfellow, vermoedelijk met de ‘fijne penne’ van Lauwers op het passepartout geschreven, wat niet wegneemt dat de echte handtekening op de bedekte rugzijde van de foto kan staan.

72. In elk geval ten laatste een tweetal weken vóór 30 december, vermoedelijk vroeger, in oktober of november 1878, anders zou Emile Lauwers niet ‘sedert dien’ hebben geschreven maar ‘onlangs’, ‘kortgeleden’, ‘zopas’ of iets dergelijks.

73. Boudewijn De Leeuw et al. (ed.), De Briefwisseling van Guido Gezelle met de Engelsen 1854-1899, 3 dln., Gent, kantl, 1991, hebben in Engeland (tevergeefs) naar o.a. de brieven aan Algar gezocht.

74. De Vlaamsche Boekenhalle - N.V. Uitgevers Mij ‘Futura’, Leiden, 1916.

[p. 23]

geallieerde zijde van de Vlaamse en Nederlandse zaak had opgehangen. In dat moedige boekje staat op blz. 116: ‘He (= Gezelle, W.T.) translated [...] Longfellow's “Hiawatha” so masterly that the American poet, who examined the manuscript, confessed that the imitative harmony of natural sound was more perfectly expressed in Gezelle's Flemish than in his own English’. Dat staat natuurlijk niet in de brief van Longfellow van 11 maart 1877. Vandaar dat Baur in de Jubileumuitgave schrijft^75.: ‘Die lof (bedoeld wordt de lof van Longfellow zoals vervat in de brief van 11 maart 1877, W.T.) is trouwens niet zoo uitbundig als bvb. J. Persijn voorgeeft in A Glance at the soul of the low Countries, Leiden, 1916, blz. 116’. Daarom kan de mogelijkheid niet helemaal worden uitgesloten dat Persyn kennis heeft gehad (hier of in Engeland) van een tweede brief waarin Longfellow dan duidelijk de lof van het werk van Gezelle (niet dat van Verriest!) zou hebben gesproken.

Als er een tweede brief is geweest dan moet die de doorslag hebben gegeven voor het besluit van Gezelle Hiawatha helemaal zelfstandig te vertalen en onder eigen naam uit te geven, zonder de naam van Lauwers erbij, alsook de brief van Longfellow af te drukken ook als die niet aan hem was gericht.

Hiermee moge ik het onderzoek naar de correspondentie met Longfellow voorlopig afsluiten en dit zou dan meteen ook het einde van dit artikel moeten zijn. Ik mag evenwel niet nalaten, mede als resultaat van enige maanden bezig zijn met Hiawatha, hier ook kort op te tekenen welke volgens mij o.m. de redenen kunnen zijn geweest die Gezelle tot zijn besluit hebben aangezet.

75. Jub., H., 250, noot 1.

The Song of Hiawatha overgedicht in 't Vlaamsch door Guido Gezelle

Zo staat het, maar dan in vijf verschillende lettertypes, op de titelbladzijde van het in 1886 bij Eugène Beyaert in Kortrijk verschenen nr. 50 (eigenlijk 51) in de reeks uitgaven van het Davidsfonds. Zelden heeft op een titelbladzijde elk woord zoveel belang gehad, ook elk woord dat er niet staat: / The / Song of Hiawatha^76. /, de titel dus van het epos van Longfellow zelf, niet een vertaling van die titel zoals dat gebruikelijk is, de naam van Longfellow niet op het titelblad (opzettelijk? een nalatigheid van Gezelle of van zijn uitgever? in elk geval héél opmerkelijk!), de taal waaruit wordt vertaald evenmin^77. / Overgedicht (niet: vertaald)^78. in 't Vlaamsch / door / Guido Gezelle /. De essentiële problematiek van en rond dit werk zit in die elf woorden vervat^79.. Wat ons hier verder bezighoudt is alleen de naam van de vertaler.

76. Er is m.i. geen enkele tegenspraak tussen de spelling Hiawatha in de titel (die de titel van Longfellow is) en Hiawadha in de tekst. Baur (Jub., H., 275) geeft de indruk daar anders over te denken.

77. Heeft Gezelle hier al te rigoureus (niet de naam van de auteur maar ook niet de taal waaruit wordt vertaald) bepaalde inzichten van Algar i.v.m. vertalen in de praktijk gebracht? Zie de brief van Algar aan Gezelle van 5 januari 1881 (bij Boudewijn De Leeuw et al., A.w. ii, 194).

78. Men kan aan ‘overdichten’ twee betekenissen toekennen: 1. al dichtend vertalen, in verzen vertalen; 2. ‘de grondtekst qua dichterlijke waarde [...] over-treffen’ (K. Platteau, A.w., 132), overdoen, nog eens doen, beter doen.

79. Het blijft vreemd dat Baur daar niets over zegt in ‘iii. Titel en eigennamen’, in: Jub., H., 275.

[p. 24]

De titelpagina van Gezelles vertaling van ‘The Song of Hiawatha’ door H.W. Longfellow.

[p. 25]

Onder de ‘externe’ redenen die tot het uiteindelijke ‘door Guido Gezelle’ kunnen hebben geleid, moeten m.i. in de eerste plaats worden genoemd:

- de brief van Longfellow van 11 maart 1877 omdat, toen hij die in handen kreeg, Gezelle daaruit niet kon afleiden dat Verriest om vertaalrechten voor ‘myself and my friends’ had gevraagd. Gezelle kan over de brief zo ontstemd zijn geweest dat de gedachte dat hij zelf Hiawatha moest voltooien, almaar prangender werd. Kende hij bovendien ook de inhoud van Verriests brief aan Longfellow met het toch wel pertinente ‘it has often struck me’, dan kan zijn besluit tevens een soort (goedmoedige) wraakoefening zijn geweest, een die hij om begrijpelijke redenen niet samen met Emile Lauwers ten uitvoer kon leggen.

- de eventuele tweede brief van Longfellow in het najaar van 1878 omdat deze zoals hiervoor al gezegd, zo goed als zeker een aansporing aan Gezelle moet hebben bevat om Hiawatha alleen onder eigen naam te laten verschijnen.

- als er één is die Gezelle kan hebben beïnvloed dan was dat ongetwijfeld Algar. Er was een merkwaardige filiatie tussen de vier mannen die het meest bij de vertaling betrokken zijn geweest: Algar, Gezelle, Verriest, Lauwers (twee oud-collega's, een oud-leerling van hen beiden en de vierde die de leerling van de eerste en bijna die van de derde was geweest). Zij staan hier in chronologische volgorde van leeftijd. Algar, ofschoon een leek, was door het leeftijdsverschil van meer dan tien jaar met Gezelle de enige in het Roeselaarse milieu maar ook daarna, tot zijn dood in 1881, die een moreel gezag over Gezelle had (hij kende zijn zwakheden), al eindigen haast al zijn brieven aan hem met een variant op ‘Please do pray for me’. Ofschoon hun vriendschap onafgebroken heeft standgehouden en zeer innig en oprecht was, blijft Gezelle zijn collega als ‘Dear Mr. Algar’ aanschrijven en Algar antwoordt met ‘(My) dear M(r). Gezelle’^80.. Er is een redelijke kans dat Algar de schrijver van de (eventuele) tweede brief aan Longfellow was. Vergeten we niet dat Gezelle tegenover het titelblad van Hiawatha zijn werk aan Algar opdraagt: ‘Op het graf / van zaliger / J.C. Algar Esq.^re M.A. Oxon / worden / deze reken eerbiedig neergeleid’. Zou daar reden toe zijn geweest als Algar niet méér voor deze vertaling had betekend dan dat hij van Gezelle een trouwe collega en een goede vriend was geweest die hem enkele inlichtingen

80. Tussen de 673 brieven door Boudewijn De Leeuw et al. uitgegeven in A.w., waarvan de meeste brieven aan Gezelle zijn, bevinden er zich slechts twee (!), een uit 1861 en een uit 1862, allebei afkomstig van dezelfde correspondent (W.J. Crombleholme, 1825-1884), waarin de aanspreektitel ‘My dear Guido’ luidt. De correspondentie met de Engelsen is uiteraard vooral correspondentie met leerlingen en oud-leerlingen, maar toch, het zegt wel iets over het sociaal isolement waarin een priester (i.c. Gezelle) in de 19de eeuw leefde.

[p. 26]

De opdracht aan J.C. Algar tegenover de titelpagina van Gezelles vertaling.

over Longfellow had bezorgd? Zou Gezelle dan niet eerder de reken hebben neergeleid op het graf van Longfellow zelf die net als Algar overlijdt kort vóór het werk zijn voltooiing nadert? In het licht hiervan verdient het aanbeveling de brief te herlezen die Algar aan Gezelle stuurde op 9 februari 1879 en waarin we zien hoe de bekeerling Algar Hiawatha haast als een voorwendsel voorstelt om de Vlaamse missionering in Amerika te verheerlijken^81.. Vergeten we evenmin dat het Algar was die aan Verriest op 31 maart 1879 de veelbetekenende zin schreef die wellicht de hele zaak naar Gezelle toe heeft doen kantelen^82.: ‘I hope that Your translation of Hiawatha is in the printer's hands - Mr Gezelle told me a short time ago that he had entirely rewritten it, and so the work may, I suppose, be considered to be in reality his own -’^83.. Kon hij op een meer gentlemanlike manier Verriest aan het verstand brengen dat Gezelle en Gezelle alleen recht had op het vaderschap^84. over deze vertaling?

81. Jub., H., 258.

82. Het ‘kantelen’ was in wezen al in januari-februari 1879 begonnen. In brief vi (uit het Lauwersarchief) van 8 januari 1879 vraagt Emile Lauwers (alweer) aanstonds de laatst toegezonden verzen verbeterd aan hem terug te zenden, in brief x (brieven vii, viii en ix zijn brieven van Gezelle aan Lauwers) zijn de rollen omgekeerd. Nu is het Lauwers die aan Gezelle schrijft: ‘Zoo der nog hier of daar werk te verrichten staat aan Hiawada, dat ik verrichten kan, ik ben ued.(ele) dienstveerdig’ (blz. 25 in de bijlage van Platteau).

83. Jub., H., 295. Zie hierover ook K. Platteau, A.w., 58.

84. F. Baur, in: Jub., H., 260.

[p. 27]

- het kan natuurlijk ook zijn dat Gezelle, ofschoon de opdracht reserverend voor Algar, toch ging inzien dat ingevolge de dood van Longfellow de vertaling zoiets als een hulde aan diens nagedachtenis was geworden waarbij de piëteit hem als priester gebood deze hulde niet samen met een leek (in casu een student in de geneeskunde) te brengen en zijn bewustwording een groot dichter te zijn hem er misschien toch tevens voor behoedde samen met een leerling ‘in litteris’ op het titelblad te staan.

- een bij Gezelle, ondanks diens eindeloos geduld, groeiende wrevel over de aandrang waarmee de jonge Lauwers hem maar steeds opnieuw verzen van Longfellow ter vertaling voorlegde. In de hiervoor geciteerde brief van 30 december 1878/2 januari 1879 verzoekt Lauwers Gezelle tot tweemaal toe hem de gevraagde vertalingen ‘aanstonds’ te bezorgen. In beide gevallen heeft hij het woord tot achtmaal toe onderstreept en er nog eens drie strepen boven geplaatst. Zo ook doet hij in een brief van 8 januari 1879. De dag daarvóór had hij aan zijn vriend Camille Marichal erover geklaagd dat het lastig voor hem was alles alleen te moeten doen (en hij dus de vertaalhulp van zowel Verriest als Gezelle nodig had)^85.! Het enthousiasme waarmee de jonge student Lauwers zich naar zijn eerste publikatie toe werkte is prijzenswaardig maar het kon toch niet anders dan Gezelle op den duur pijn doen: het voortdurend vragen om hulp, op precies dezelfde wijze als twintig jaar voordien gebeurd was toen Eugène Van Oye hem een vertaalproeve van Zang xii (Osseo) toestuurde en vroeg: ‘Zoudt gij de goedheid en den tijd hebben het eens te overzien? Ik ga Hiawada in 't licht geven. Ik werk er druk aan’^86.. Van Hee, Van Oye, Verriest, Lauwers, Vermandere^87., al degenen die plannen maakten om Hiawatha uit te geven, hebben te weinig gelet op de weerloze kwetsbaarheid van Gezelle. Van Mondamin af zaten zij op het jachtgebied van de Meester!

- voor het eerst in brief viii uit het Lauwersarchief, van 7 februari 1879, laat Gezelle iets merken over ontevredenheid met het werk van Lauwers: ‘'t Is wel dat het stuk nagezien wordt; gij hebt bij plaatsen 4 reken teenegâre overgeschrikkeld en onvertaald gelaten; andere reken teenemaal verkeerd verstaan, etc. etc. etc.’. En verder: ‘de volgende copie moet wederom deure en deure wel nagezien zijn’^88.. Dat er tussen brief viii en brief x (van Lauwers; februari/begin maart 1879) zowel door Gezelle als door Lauwers moet getwijfeld zijn aan de mogelijkheid tot het drukken van hun beider namen op het titel-

85. Bij K. Platteau, A.w., 13. Uit de onuitgegeven briefwisseling tussen Lauwers en Marichal in het archief van de Paters Capucijnen te Antwerpen.

86. Jub., H., 248. Is het niet merkwaardig hoe zich, met een afstand van ongeveer twintig jaar, aan hetzelfde Klein Seminarie quasi dezelfde taferelen afspelen: in de ‘wonderklas’ van Gezelle in 1857-58 zitten o.m. Edmund Hicks uit Londen die hem Hiawatha meebrengt(?), Hugo Verriest, Eugène Van Oye en andere zeer begaafde leerlingen. Daar ontstaat de Hiawatha-cultus en wordt door de leerlingen, op instigatie van de leraar, uit Longfellow vertaald. In 1876 staat Hugo Verriest, de leerling van weleer, op zijn beurt voor de klas en zet Emile Lauwers en misschien nog anderen aan Hiawatha te vertalen. Opnieuw ontstaat er een ‘vertaalwoede’ aan het Klein Seminarie.

87. Over Vermandere: J. Boets, ‘Gezelles Engelse lessen te Kortrijk’, in: Gezelliana 2 (1971) 4, 125.

88. K. Platteau, A.w., Bijlage, 20. In zijn brief aan Gezelle van begin maart 1879 (brief x uit het Lauwersarchief) voert Lauwers aan dat Gezelle over een andere uitgave van The Song beschikte dan hij.

[p. 28]

blad, is, althans voor Lauwers, zonder meer duidelijk uit brief x. En in brief xi (van 13 augustus 1879) stuurt hij Gezelle het gedichtje^89. waarin hij hem zijn eigen (Gezelles) vertaling opdraagt.

... en onder de ‘interne’ redenen die Gezelle als het ware dwongen dit grote werk alleen aan te gaan:

- ‘Hiawadha moest in Gezelles eigen ogen zijn Vlaamse epos worden, zijn Eneis, zijn Odyssee’^90.. Evenmin als Vergilius kon hij zijn ‘cano’ met een medezanger delen.

- Gezelle werd duidelijk door de tekst van Longfellow verlokt om allerlei identificaties aan te brengen:

Hij wilde zich vereenzelvigd zien met de ‘zoetgevooisde vinder’. Er zijn er zoals men weet twee in Hiawatha. De eerste, Nawadaha, wordt door de ik-figuur (de eerste verteller, d.i. Longfellow) in de ‘Binnenleidinge’ ten tonele gevoerd om in zijn plaats vanaf Zang 1 (‘Het Vrederooken’) het epos te vertellen. De tweede die eveneens ‘zoetgevooisde vinder’ wordt genoemd is, vanaf Zang vi (‘Hiawadha's Vrienden’), Chibiabos:

Liefst gezien van Hiawadha

was de lieve Chibiabos,
was de zoetgevooisde vinder,
was de beste uit al de speelliên.^91.

Ook hier weer haalde Gezelle meer uit het epos dan Longfellow erin had gelegd. Het kon niet anders dan dat hij en Chibiabos één werden: het liefst gezien worden door de Indianenmessias was hem, priester, toch een met innige dierbaarheid gekoesterde gedachte. De rest kwam vanzelf: rond Chibiabos verzamelden zich de beek Sebowisha, het eekhoorntje Adjidaumo, het wild konijn Wabasso, de blauwe vinke Oweissa, Opetsjie de roobaard, en de Whippoorwill (= de nachtzwaluw) Wawoneissa. Alle vroegen Chibiabos hun zijn vondsten en gezang te leren (Gezelle die zo graag naar de dieren luisterde, in zijn rol van Chibiabos luisterden de dieren naar hem!). Bij ‘de blauwe vinke, Oweissa’, moet Gezelle alweer gemonkeld hebben omdat Longfellow deze ‘envious’ had genoemd. Zowel Verriest als Lauwers gingen voor Oweissa (Owaïssa, Owais'sa) door en dat zij, zoals anderen, Van Oye, Van Hee, vanuit een gevoel van

89. Afgedrukt in Jub., H., 252-253.

90. G.P.M. Knuvelder, Handboek tot de Geschiedenis der Nederlandse Letterkunde, dl. iv, Den Bosch, Malmberg, 1976, 72. Jammer dat Knuvelder er niet ‘zijn Kalevala’ aan heeft toegevoegd.

91. Jub., H., 63 / VD H vi, 19-22.

[p. 29]

naijver, niet zozeer tegenover Longfellow als tegenover Gezelle, (Gezelle vertaalt door ‘afgunstig’) zich aan de ‘translatio’, de eerste trap, hebben gezet, wellicht met in het achterhoofd de trappen twee en drie, kan wel worden aangenomen. Chibiabos zingt een eerste ‘minnedeuntjen’ in Zang xi (‘Hiawadha's bruiloft’) en een tweede in Zang xii (‘Osseo’). Dit tweede, ‘van eens meiskens deerlijk treuren / om 't gemis van zijn'n Algonkwin’, is bijzonder aandoenlijk en tevens een uniek voorbeeld van ‘poésie pure’ bij Gezelle. Hoor die eerste strofe:

Als ik op hem peize, peize,

ai mij, ai mij, die geplant staat
in mijn herte, diepe, diepe,
mijn beminden, mijn Algonkwin!^92.

Dit is vermoedelijk het enige echte liefdesgedicht dat Gezelle op zijn actief heeft, zij het dan als vertaler. Achter dat excuus heeft hij, priester, zich als het ware verscholen. Maar alsof dat niet genoeg was stond hem ook nog de neutrale genitief ‘eens meiskens’ ten dienste en het al even neutrale (maar er mannelijk uitziend) possessivum ‘zijn'n’. Het gedicht dat duidelijk het origineel overtreft (en Gezelle wist dat^93.) is een nader stilistisch onderzoek waard. De stijlfiguren als epanodos en epizeuxis die erin voorkomen zijn ook al in het origineel aanwezig maar Gezelle heeft ze veel pregnanter en daardoor veel ontroerender verwerkt^94.. Hoe anders klinkt

Veel te verre, verre, verre is,

zei ik, veel en al te verre is
moeders huis, ach, verre, verre,
mijn beminde, mijn Algonkwin!^95. (6 x ‘verre’)

dan

Far away, away, I answered,

Very far away, I answered,
Ah me! is my native country,
O my sweetheart, my Algonquin!^96. (3 x ‘away’)

Kan men zich het schrijven (in dit geval: het vertalend herscheppen) van zo'n liefdesgedicht voorstellen door twee (mannelijke) auteurs samen? Gezelle moest dit toch alleen doen! Hij en hij alleen was Chibiabos. Dat zijn omgeving het ook zo zag bewijst de passage in de

92. Jub., H., 131 / VD H xii, 340-343.

93. Aloïs Walgrave Pr., A.w., dl. 2 (1924), 156: ‘Schrijver dezes dierf eens aan Gezelle zeggen, dat hij den zang van: “O my sweetheart, my Algonkwin” op Hiawatha's bruiloft, schooner vond in 't Vlaamsch dan in 't Engelsch. En de dichter knikte toestemmend, en zei “ja, zeker ja!”’.

94. W. Kramer schrijft over deze verzen (‘Gezelle's plastiek’, in: Jub., L.V., xvii): ‘Door de herhaling zet hij het sterke gevoelsaccent’, maar het is veel meer dan dat. De ingewikkelde structuur met, in het eerste citaat, ook nog twee zg. Distanzstellungen, doet overigens aan ‘Lycidas’ van John Milton denken.

95. Jub., H., 131 / VD H xii, 352-355.

96. Geciteerd uit Longfellow's Poetical Works, London, George Routledge and Sons, 1882, 146.

[p. 30]

huldetoespraak van Adolf Verriest aan Gezelle op 30 september 1886 in het Kortrijkse stadhuis. Ad. Verriest citeerde de Chibiabosverzen uit Zang vi (‘Hiawadha's Vrienden’) en vervolgde: ‘Eén woord alleen voege ik daarbij, om te zeggen met u allen:

Eerweerde Heer Gezelle,
Chibiabos, de zoetgevooisde vinder,
onze Chibiabos onsterflijk,
onze zoeker ende vinder,
dat zij 'je gij!’^97.

Opvallend is ook hoe Gezelle ernaar streeft het origineel te ‘vervlaamsen’^98.. De strijd van Hiawatha ‘om al 't geen den volke goed was, / om den welstand van de volkeren’^99. moest aanslaan bij Gezelle en diens omgeving. Zo zelfs dat op het doodsprentje van Emile Lauwers (overleden 29 mei 1921) te lezen stond: ‘Zijne gedachte zal hem overleven; want al zijn werk heeft hij verricht, niet uit eigen bate, maar om 't geen den volke goed was, om den voorspoed van het volk’^100., waarbij opvalt dat ‘de volkeren’ in het tweede vers van Gezelle hier ‘het volk’ is geworden. Dat was min of meer symptomatisch voor de Hiawatha-cultus aan het Klein Seminarie waar Lauwers leerling was geweest. De jonge Vlamingen daar hadden in afwachting van Rodenbach behoefte aan zo'n held. Als Gezelle in Zang xiv (‘Het Beeldschrijven’) ‘'t volk, met wete en wijsheid, leerde / heel 't geheem der schildertale,’^101. dan wil hij dat ook zijn eigen volk zich daaraan spiegelt^102.. Doordat Hiawatha bovendien het lot en het toekomstig geluk van zijn volk in de handen legt van de zwartfrok, wordt het epos een instrument van binnenlandse culturele en godsdienstige missionering. En bij al het kwaad dat er van de goedkope uitgave is gezegd kunnen de 6800 in 1886 gedrukte exemplaren in menig landelijk gezin in Vlaanderen waar geen ander boek in huis kwam dan wat het Davidsfonds verspreidde, dát hebben gebracht ‘'t geen den volke goed was’. Het boek was bedoeld, meer dan welke andere verzenbundel ook van Gezelle, om precies deze mensen aan te spreken, ook dat zag hij als zijn zending. Daarom moest het hen in hun eigen taal aanspreken en vertrouwd in de oren klinken. De voorbeelden zijn legio: in de ‘Binnenleidinge’ vertaalt Gezelle ‘from the lips of Nawadaha’ niet letterlijk maar laat de ik-verteller zeggen dat hij de verhalen hoorde ‘om den heerd van Nawadaha’^103. wat in de aanhef van het epos al onmiddellijk een vertrouwde associatie bij de Vlaamse lezer opriep; in Zang ii (‘De Vier Winden’) is Mudjekee-

97. Aloïs Walgrave Pr., A.w., dl.2 (1924), 157.

98. K. Platteau wijst in A.w., 207, op het ‘vervlaamste’ landschap.

99. Uit de ‘Binnenleidinge’ (Jub., H., 11 / VD H Bl, 65-66).

100. K. Platteau, A.w., 6.

101. Jub., H., 146 / VD H xiv, 178-179.

102. Het is verleidelijk zich hier af te vragen of de op Conscience toegepaste slagzin ‘Hij leerde zijn volk lezen’ uit Gezelles vertaling kan zijn gehaald. Chronologisch kan dat evenwel niet want de leuze werd al rond 1881 bedacht door Henriette Mertens, echtgenote van Jan van Beers (mij vriendelijk meegedeeld door dr. E. Willekens). Ten hoogste kan men zich afvragen of zij wellicht vertrouwd was met het epos van Longfellow zelf en dááruit inspiratie heeft geput.

103. Jub., H., 7 / VD H Bl., 19.

[p. 31]

wis, ‘Father of the Winds of Heaven’ geworden tot: ‘Vader, / Heere en Hertog aller winden’^104.; in Zang viii (‘Hiawadha's Steurvaard’) worden de ‘sea-gulls’ ‘Zeeuwsche meeuwen’ en hun epitheton ‘Noble Scratchers’ wordt als ‘Dappere Klauwaards’ vertaald^105.; in Zang ix (‘Hiawadha en de Perelveder’) wordt het eerder kleurloze ‘Deeds are better things than words are’ naar de Vlaming toe vertaald met ‘eenen keer doen geldt tien keers dreegen!’^106.; ‘What as words he comprehended’ wordt in Zang xii (‘Osseo’): ‘'t geen hem dietsch scheen en heel duidelijk’^107.; Pau-Puk-Kiewis wordt in de correspondentie met Lauwers gemeenzaam Pauwke genoemd; er is sprake van ‘meerschen’, ‘waasland’, enz., enz. De taal die Gezelle voor Hiawatha heeft gesmeed wacht nog altijd op een grondig onderzoek^108.. Zij was zo nieuw dat Gezelle, drie jaar vóór Gorter, aan diens ‘nieuw geluid’ doet denken maar dat ‘geniaal-moderne’ zoals Stuiveling het noemt^109., is dermate verbonden met het ‘oervlaamse’ dat het toch weer helemaal anders klinkt^110.. Zowel het ene als het andere voelde Gezelle aan als een opdracht die hij zelf had te volbrengen. Vandaar zijn besluit Hiawatha alleen te herdichten, los en onafhankelijk van al wie zich voordien al aan het epos had gewaagd.

Er zou, in een ruimer bestek, ook aandacht moeten gaan naar het ‘(her)germaniseren’ van de ‘Indian Edda’ van Longfellow als wilde Gezelle in terugblik de etappe der Amerikaanse bewerking van de Kalevala overslaan en naar het origineel van het origineel terugkeren. Dat de taal van de Kalevala geen Germaans was stoorde hem niet, het volk en de tradities waren ‘noords’ en dat trok hem bijzonder aan zoals heel Noord-Europa trouwens (zijn anglofilie is daar maar een onderdeel van, ofschoon het meest door hem gecultiveerde). Van Gezelles visie op het noorden is nog niet voldoende studie gemaakt^111. (zo had hij stellig een betere - zij het niet altijd een meer vakkundige - kijk op de linguïstische samenhangen dan menig hedendaags Europees germanist). Is het toeval dat hij, sprekend^112. over het gebrek aan kennis van de geografie bij de leerlingen, dit omschrijft als ‘duizend plaatsen, waren zij geweten, die den Vlaming zouden dierbaar worden, van IJsland tot Idaho (...)’, waar iemand anders bv. ‘van Parijs tot Tokio’ zou schrijven (zijn lidmaatschap van ‘Hið íslenska bókmentafélag’ is in dat opzicht veelbetekenend)^113.. Is het slordigheid wanneer hij in zijn ‘Aanteekeningen’ bij Hiawatha waarin soortnamen en eigennamen in één alfabetische orde door elkaar staan, sommige eigennamen (niet alle!) alfabetiseert op

104. Jub., H., 28 / VD H ii, 75.

105. Jub., H., 85 / VD H viii, 178, 186.

106. Jub., H., 95 / VD H ix, 181.

107. Jub., H., 126 / VD H xii, 162.

108. Dat zou vermoedelijk de kern zijn geworden van de dissertatie van René Gaspar. Zie voor Gezelles taal overigens: J. Boets, ‘Toelichting bij The Song of Hiawatha’, in: VD H, dl. 3 (1981), 35-40.

109. Garmt Stuiveling, ‘De versbouw van Gezelle's Hiawadha’, in: Vakwerk. Twaalf studies in literatuur, Zwolle, W.E.J. Tjeenk Willink, 1967, 259.

110. Men leze in dit verband ook: Kees Fens, Gezelle en Gorter: het begin (tekst van de tweede Louis-Paul Boonlezing, uitgesproken op 18 september 1992 aan de Katholieke Universiteit Brabant), Tilburg, Gemeentebestuur, 1992-1993.

111. Het boekje van Dom Bruno Destrée, o.s.b., L'âme du Nord: Ruskin, Gezelle, Joergensen, Bruxelles, Librairie de l'Action Catholique / Paris, Librairie V. Lecoffre / Rome, Librairie Desclée & C^1e, 1911, over drie pioniers van zoiets als een septentrionale gedachte, gaat in die richting maar laat precies wat Gezelle betreft de lezer ‘op zijn honger’.

112. In: Rond den Heerd, iv (1869), 403.

113. In een vertaalproef (brief van 8 januari 1879 van Lauwers aan Gezelle met interlineair antwoord van deze laatste, K. Platteau, A.W., Bijlage, 17) probeert Gezelle ‘Such a spell I cast upon you / Such the magic power of passion’, Zang xiv (‘Picture-Writing’) weer te geven met ‘zoo bezit mijn toovertocht u / en de macht mijns runensprekens’, daarmee het zo specifiek Germaanse begrip ‘rune’ in de vertaling van de ‘Indian Edda’ binnenvoerend (in de Kalevala worden de zangen ‘runen’ genoemd). In de uitgave van 1886 is dat dan uiteindelijk geworden: ‘'k wierp mijn krachtig spel en 'k haalde u / toovermachtig weêr te mijwaard’ (Jub., H., 145 / VD H xiv, 162).

[p. 32]

de voornaam (Amaat Joos op de A, Godefroid Kurth op de G, J.C. Algar op de J, Johan Winkler op de J) of wilde hij het IJslandse systeem (alfabetisering op de voornaam) eens ‘uitproberen’ en zit de slordigheid alleen in het feit dat het niet heel systematisch gebeurt? Zonder de Kalevala ook maar éénmaal te noemen is Gezelle haar schatplichtig; hoeveel Longfellow daar had geleend zal hem trouwens niet onbekend zijn geweest^114.. In Hiawatha heeft hij uiteindelijk zijn linguïstische denkbeelden die al in vooroefeningen in Rond den Heerd en Loquela overvloedig aan bod waren gekomen, op een originele wijze in een poëtische vorm vastgelegd.

- Gezelle heeft aan het epos van Longfellow een element toegevoegd dat in het origineel wel al aanwezig was maar pas in zijn vertaling volledig gestalte kon krijgen: het missie-ideaal. Daar is al veel over geschreven, o.m. door Baur en Gaspar naar wie ik moge verwijzen. De episode met de ‘Black-Robe chief’ (de Zwartfrok) is slechts 147 verzen lang in de xxiie en laatste Zang (‘Hiawadha's Heemvaard’) van dit 5411 verzen tellende episch gedicht, dus slechts 1/37e deel. Maar reeds bij Longfellow is het een scharnierelement in het verhaal over de heidense prefiguratie van Christus die Hiawatha is: na de landing van de ‘Black-Robe chief’ en diens begeleiders beveelt Hiawatha zijn gasten aan in de aandacht en de bescherming van zijn volk en vertrekt ‘To the land of the Hereafter’. Met dit vers eindigt het epos maar Gezelle had nóg een opdracht te vervullen, een die hij als priester alweer alleen op zich moest nemen^115.. Het toeval heeft hem geholpen deze opdracht harmonisch in het geheel in te passen: ‘zwartfrok’ was het laatste lemma in zijn alfabetische lijst met ‘Aanteekeningen’ en die lexicografische noot breidt hij uit met een lijst van niet minder dan 64 Vlaamse geloofszendelingen in Noord-Amerika (van wie 61 ‘uit W.-Vlanderen alleen’). Dat Longfellow zich voor de ontmoeting van Hiawatha met de zwartfrok gebaseerd had op de Voyages et découvertes van Pater Jacques Marquette s.j., zal Gezelle wel uit eigen lectuur hebben geweten. Maar hij zal ook wel de enige zijn van al de Hiawatha-vertalers die er in geslaagd is de mythe van de Indianenheld op een zo verbluffende manier met de realiteit te verbinden^116.: van de zending onder de Indianen door de Franse jezuïeten in gang gezet in de tweede helft van de 17de eeuw wil hij het Vlaamse aandeel onderstrepen. Het palmares is al even indrukwekkend als het verhaal over ‘E.H.L.J.H. De Seille, van Sleydinghe’ waarmee hij het epos afsluit, ontroerend en verrassend is: Gezelle laat de lezer op de laatste bladzijde nog even versteld staan als hij

114. Gezelle, Algar en Baur laten, ieder op zijn wijze, verstaan dat zij geen al te hoge dunk hebben van Longfellow. De mate waarin Longfellow bij de Kalevala in het krijt stond, vooral dan in de laatste zang, is een zeer gecompliceerde zaak die door Ernest J. Moyne, A.w., deskundig en vrij objectief wordt onderzocht. Vooral diens laatste hoofdstuk (‘Plagiarism or Imitation’, 107-110) verdient de aandacht.

115. J. Persyn, A.w., 20.

116. Op de kaart van Michigan is dat trouwens ook gebeurd: de toponiemen Marquette en Hiawatha liggen er zowat naast elkaar aan de zuidkust van Lake Superior.

[p. 33]

leest dat deze missionaris met precies dezelfde woorden (‘Ik ga zeer verre reizen’) van zijn Indianen en van het leven afscheid nam als Hiawatha dat in de laatste zang had gedaan (‘Ik ga henen, vrouw Nokomis, / lange en verre moet ik reizen’^117.). De lezer vraagt zich af of Longfellow wellicht het verhaal over de dood van pater De Seille in zijn epos heeft verwerkt (niet noodzakelijk: de dood als een ‘verre reis’ is een welbekende topos). De lezer zal trouwens ook nog opmerken dat het vertaalwerk van Gezelle met een brief (van Longfellow) begint en ook met een brief (‘eenen bezonderen Vlaamschen brief’) eindigt en dat bij beide brieven niet wordt vermeld tot wie zij gericht zijn... De eerste ‘wijze’, zoals Gezelle zelf zegt^118., ‘naar den oorsprong dezer vertalinge’, de tweede, 5411 verzen verder, wijst naar de uiteindelijke bedoeling, het A.M.D.G. van de vertaler: de verheerlijking van de Vlaamse missie in Amerika.

Eigenlijk hebben Hugo Verriest en Emile Lauwers hun naam voor altijd aan de vertaling van Hiawatha verbonden doordat zij, wellicht ongewild, samen de lont zijn geweest die Gezelles vuur heeft ontstoken. Zonder hen zou Gezelle het gehele epos zeer vermoedelijk nooit hebben vertaald. Lauwers moet op den duur hebben aangevoeld dat de Meester en alleen de Meester recht had op vermelding van zijn naam op de vertaling. Het zal deze vaardige en slagvaardige student wel ‘een wonde in 't herte’ zijn geweest zich te hebben moeten terugtrekken maar hij heeft het op een ridderlijke manier gedaan^119.. Uit de beschikbare gegevens kan worden afgeleid dat er wellicht een tijdelijke verkoeling is geweest in hun betrekkingen (hetzelfde geldt voor Lauwers-Verriest en voor Gezelle-Verriest) maar het volstaat de Schriften van Dokter Lauwers te lezen om zich rekenschap ervan te geven hoe groot de verering van de schrijver (die nooit Verriests laat staan Gezelles leerling was geweest) zijn leven lang wel was voor ‘de koninklijke meester’^120., en wat een belangrijke plaats Hiawatha in zijn verbeeldingsleven innam^121..

De beslissing die Gezelle uiteindelijk nam was de enige die ‘recht en redelijk’^122. kon heten. Het toeval heeft gewild dat De Zang van Hiawatha, Lauwers' vertaling, is zoek geraakt^123. en zeer vermoedelijk verloren. Zo komt het dat er maar één Hiawatha is die Gezelle door al de vertaalfazen heen, van een ‘Noord-Amerikaensch Verdichtsel’ in 1857 tot de uiteindelijke publikatie van het hele epos in 1886, ‘mijn Hiawatha’ kon noemen^124..

117. Jub., H., 203 / VD H xxii, 177-178.

118. Jub., H., 3 / VD H, 44, 65-66.

119. Zie ook Aloïs Walgrave Pr., A.w., dl. 2 (1924), 154-155.

120. Zie in de Schriften van Dokter Lauwers. 1858-1921, 427-434, het op 9 december 1899 eerlijk uit het hart geschreven opstel ‘Gezelle’, met daarin de wel zeer schrijnende zin (434): ‘Nederig was hij, veel te nederig, en, hoe nederig ook, nog wierd hij nog vernederd’.

121. Een opstel over ‘De Steurvisch’ uit 1907 wordt geïllustreerd met wel twintig verzen uit Zang vii (‘Hiawadha's Steurvaard’) (Schriften, 293-296); opmerkelijk is dat de geciteerde verzen niet helemaal identiek zijn met de overeenstemmende plaatsen in Gezelles vertaling maar toch niet zozeer daarvan afwijken dat zij als citaten uit de (verloren gegane) vertaling van Lauwers zelf kunnen worden beschouwd. Het populair-wetenschappelijke opstel ‘Groenigheid’ uit 1909 over chlorophylla (Schriften, 347-353) noopt de chirurg Lauwers alweer tot citeren uit ‘Heer ende Meester’ Gezelle: ‘'t Gulzig-zonnezuipend hoofdhaar’ (Jub, H., 133 / VD H xiii, 23, ‘Het zegenen der bezaaidhede’) was als het ware voor zijn exposé geschreven. Zelfs daar waar Lauwers de luimig-toeristische toer opgaat en de lichamelijke martelingen van een ‘kuur’ in Bad Aachen beschrijft, ziet hij zichzelf ‘moede gelijk Hiawatha na zijne worstelinge met Mondamin’ (Schriften, 374).

122. F. Baur, in: Jub., H., 260.

123. Overigens niet helemaal zoek geraakt. Nogmaals met het oog op toekomstige Hiawatha-speurders zij hier verwezen naar de drie velletjes van de vertaling Lauwers waarvan Gezelle op 9 april 1887 de keerzijde gebruikte (de ‘sukkelvodde’) voor een brief aan Polydoor Daniëls. R.F. Lissens, die deze brief uitgaf (Gezelle-Briefwisseling 1, Antwerpen, De Nederlandsche Boekhandel, 1970, 47-50), nam zich toen voor elders te handelen over het handschrift van de Hiawatha-vertaling op de keerzijde waarvan de brief is geschreven. Misschien voert hij dat plan nog eens uit en brengt daarbij nog meer velletjes aan het licht. De drie hiervoor vermelde bevatten de verzen 152-176 en 203-235 uit Zang xii (‘Het zegenen der bezaaidhede’). Ze tonen aan hoe ‘anders’ de tekst van Gezelle wel is. Dit werd mij meegedeeld door J. Boets die ervan overtuigd is dat deze drie vellen resten zijn van het voltooide werk van Lauwers.

124. Gaarne zeg ik hierbij dank aan allen die op diverse wijzen tot de totstandkoming van dit artikel hebben bijgedragen en in het bijzonder aan prof. em. dr. Jozef Boets, prof. dr. Piet Couttenier, mevr. Christine D'haen, drs. R.J.G.A.A. Gaspar, prof. em. dr. Peter. K. King, dr. jur. Lucas Lauwers, lic. Karel Platteau en mevr. dr. Nancy S. Reinhardt.