Gezelliana. Jaargang 4

[p. 34]

P. de Bruijn
Zijn maniere van werken uiteen doen
Naar aanleiding van ‘De donderroe’

Als Willem Kloos in de september-aflevering 1901 van De nieuwe gids zijn ‘Literaire kroniek’ aan Gezelle heeft gewijd, duurt het niet lang of hij ontvangt een geestdriftige brief van Stijn Streuvels. Deze schrijft: ‘Het doet me onzeggelijk veel genoegen te zien hoe de Mensch, nu dat ze hem nauwelijks kennen, bij de Kunstenaars van ras gewaardeerd wordt, als zijn eigen volk bij wien hij leefde - de Schoolmeesters en Vakmannen! - hem 40 jaar lang genegeerd en moedwillig gekleineerd hebben!’ En om zijn dankbaarheid te onderstrepen besluit Streuvels zijn brief aldus: ‘Hierbij vindt ge ook een stukje handschrift dat U misschien aangenaam zal zijn om zien en zijn maniere van werken uiteen doen.’^1. Kloos bedankt Streuvels op zijn beurt voor deze gift, die hij ‘met stille aandoening’ bekeken zegt te hebben en belooft het handschrift ‘als een heilige reliqui’ te zullen bewaren.^2. Hieraan is het te danken dat het ‘stukje handschrift’ zich thans in de ‘Verzameling Willem Kloos’ van de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag bevindt. Het betreft vijf velletjes kladhandschrift van het gedicht De donderroe uit de bundel Rijmsnoer om en om het jaar (1897).^3. Op elk blaadje staat steeds één strofe van het gedicht, zo te zien in een pril stadium en driftig bewerkt door de dichter. In zoverre geeft het handschrift inderdaad een karakteristieke indruk van Gezelles ‘maniere van werken’, als we tenminste af mogen gaan op de beschrijving die Gustaaf Verriest daarvan gegeven heeft: ‘Meest wierd elke strofe op een klein vierkant stuksken papier geschreven, veranderd, verbeterd, deurschrapt, 't een voor 't ander gezet, tot dat het beeld dat in geest en ziel leefde, ook in het Woord gedwongen stond.’^4. Ook Frank Baur, die in de inleiding bij Rijmsnoer in de Jubileumuitgave over Gezelles werkwijze geschreven heeft, vermeldt dat bij de ‘lastiger vormwording van grootere stukken [...] iedere strofe een afzonderlijk blaadje krijgt, met de noodige ruimte tot velerhand probeeren en doorhalen: zóó dat één vers soms zeven, ja tien verschillende lezingen heeft, vóór z'n definitieve gedaante.’^5.

Hiermee is natuurlijk slechts zeer in het algemeen iets gezegd over de werkwijze van Gezelle, en dat heeft dan ook nog voornamelijk betrekking

1. Brief 27 oktober 1901, Koninklijke Bibliotheek Den Haag, signatuur 69 f 19.

2. Brief 4 november 1901, amvc Antwerpen, signatuur k 533/96521/a-b.

3. Zie Guido Gezelle, Verzameld dichtwerk. Ed. J. Boets. Antwerpen/Amsterdam, 1980-1991. Deel 4, blz. 202.

4. G. Verriest, ‘Beeld, woord en dicht, bij G. Gezelle’, in: Guido Gezelle; zijn leven en zijne werken, Tweede druk, Amsterdam, [z.j.], blz. 121-167. Het citaat op blz. 144-145.

5. Jubileumuitgave van Guido Gezelle's volledige werken. Ed. F. Baur, e.a. Brussel, 1930-1939. Rijmsnoer, deel 2, blz. 197.

[p. 35]

Rijmsnoer om en om het jaar. Roeselare, 1897, p. 174.

[p. 36]

op de materiële kant ervan. Nu is dit niet het meest interessante aspect van het schrijfproces: het gaat in de eerste plaats om de inhoudelijke gegevens, om de genese van een tekst. Deze is natuurlijk bij uitstek af te lezen aan materiaal waarop het scheppingsproces vanaf een vroeg stadium zijn neerslag heeft gekregen. In hoeverre en op welke wijze deze genese van een tekst te volgen is, wil ik in deze bijdrage illustreren aan de hand van het kb-handschrift van De donderroe. De presentatie is voornamelijk bedoeld als bijdrage in de methodologische discussie omtrent het weergeven van handschriftelijk materiaal van Gezelle, en geldt als een nadere illustratie van de methode die ik gevolgd heb in de uitgave van Guido Gezelles handschriften uit het Engels klooster te Brugge.^6.

6. Antwerpen, 1991.

Facsimile en transcriptie

Bij de presentatie van (klad)handschriften - waartoe ik me in dit kader beperk - is de voornaamste vraag hoe de ongeordende gegevens die de auteur aan het papier heeft toevertrouwd overzichtelijk weergegeven kunnen worden.

Dat een editeur niet kan volstaan met een facsimile van het handschrift is wel afdoende aangetoond door A. Golden in zijn facsimileuitgave Walt Whitman's Blue book.^7. In deze prachtige uitgave zijn de technische mogelijkheden van de facsimile wel tot het uiterste uitgebuit: de verschillende kleuren en soorten inkt en potlood zijn nauwkeurig nagebootst, de originele vlekken op het papier zijn ‘overgenomen’, en zelfs de losse blaadjes met aantekeningen zijn op exact dezelfde wijze gevouwen zoals de dichter ze had nagelaten. Toch moest ook Golden erkennen dat niet alles reproduceerbaar was: ‘A few of the erased lines in blue pencil are too faint to be reproduced in the facsimile but are visible in the original and have been duly noted in the textual analysis.’^8. Terecht is dan ook de conclusie van A.L. Sötemann: ‘Als de editeur nu de facsimiles - die, hoe uitstekend ook, lang niet de genuanceerdheid van het oorspronkelijke stuk bezitten en dus maar zeer ten dele een indruk geven van het origineel - aan de lezer voorlegt, laat hij het eigenlijke werk aan hem over, en dat kan moeilijk de bedoeling zijn. Wanneer men naast de facsimiles een “reproduktie” ervan geeft met typografische middelen, is het probleem van de ontcijfering opgelost, maar het is zeer de vraag of de lezer werkelijk verder geholpen is [...]’.^9. Onder een dergelijke reproduktie valt de zogenaamde transcriptie, waarbij de grafische gegevens van een handschrift zo precies mogelijk overgenomen worden

7. Walt Whitman's Blue book. The 1860-61 ‘Leaves of Grass’ containing his manuscript additions and revisions. New York, 1968. Twee delen: 1. Facsimile, 2. Textual analysis.

8. O.c., deel 2, blz. lxiv.

9. A.L. Sötemann, Op het voetspoor van de dichter. De ontstaansgeschiedenis van J.H. Leopolds ‘Naast ons, naast ons, achter het riet’. Amsterdam, 1980, blz. 17. Wel gebruikelijk is het om facsimiles als controlemiddel bij de presentatie af te drukken, zoals ook in deze uitgave het geval is.

[p. 37]

in de presentatie: de tekst wordt weergegeven zoals hij op het manuscript is gerangschikt. G.J. Dorleijn heeft in zijn uitgave van Leopolds Gedichten uit de nalatenschap voorgesteld om de transcriptie te gebruiken bij ‘teksten waarin geen of ternauwernood enig regel-verband valt te onderkennen, zoals meestal in schetsen, ontwerpen, notities het geval is.’^10. Waar mogelijk dient een editeur echter aanmerkelijk verder te gaan: het is onder meer zijn taak de chronologie van het geschrevene te achterhalen en de samenhang tussen de verschillende veranderingen aan te geven. Dorleijn spreekt in dit verband van de ‘transformatie’ van de informatie die een handschrift biedt, op een dusdanige wijze ‘dat primair de textuele gegevens gepresenteerd worden, terwijl de grafische (zoals handschrifteigenaardigheden, de plaats van de varianten op het manuscript) een ondergeschikte rol in de weergave spelen.’^11. De grafische situatie is een factor van belang bij de reconstruerende arbeid van de editeur, niet in de presentatie die daarvan het resultaat is.

10. J.H. Leopold, Gedichten uit de nalatenschap. Ed. G.J. Dorleijn. Amsterdam enz., 1984. Twee delen. Deel 1, blz. 42. Vgl. ook blz. 74-77.

11. O.c., blz. 12.

Synopsis

In het licht van het voorgaande sluit ik me aan bij Dorleijn, die de synopsis ‘een bijna ideaal systeem’ heeft genoemd voor de weergave van de tekstontwikkeling, met name waar deze min of meer gecompliceerd is.^12. Bij de presentatie van de genese van De donderroe maak ik gebruik van dit systeem, dat grofweg de volgende uitgangspunten kent:^13.

a. afwijkingen worden per regel genoteerd. De eerste regel is het eerst geschreven, de daaronder geplaatste regels geven chronologisch de veranderingen. Niet veranderde gedeelten worden aangegeven door teksthaken onder het mee te lezen gedeelte te plaatsen. Als het onveranderde een woorddeel is, wordt dit tussen teksthaken herhaald:

te stoken door den boeg en zwart alom

[ ] booren [ ] het zwerk [ ]

In deze regel is ‘stoken’ vervangen door ‘booren’ en ‘en zwart’ door ‘het zwerk’; de rest van de regel is ongewijzigd en dient dus meegelezen te worden. Zoals ook uit dit voorbeeld blijkt, wordt niet aangegeven op welke wijze de verandering is aangebracht (doorhaling, dooreenschrijving, e.d.).^14. De tekst wordt letterlijk overgenomen. Op eventuele schrijffouten wordt aan het einde van de regel gewezen.

12. O.c., blz. 40. Ik ga hier niet in op presentatievormen die geschikter zijn indien de genese van een tekst min of meer eenvoudig is, zoals bijvoorbeeld het gelemmatiseerd apparaat. Zie voor een samenvatting van de verschillende mogelijkheden: M. de Smedt, ‘De problematiek van de teksteditie in internationaal perspectief’, in: Spektator 19 (1990), afl. 3 (september), blz. 297-314.

13. Zie voor een uitgebreidere uiteenzetting: J.H. Leopold, Gedichten uit de nalatenschap, deel 1, blz. 57-83.

14. Op dit punt wijk ik af van de synopsis zoals ik die heb gehanteerd in Guido Gezelles handschriften uit het Engels klooster te Brugge.

[p. 38]

b. de chronologie van de veranderingen wordt aangegeven door fase-aanduidingen (a, b, c, enz.). De regels waar een a voor staat zijn het eerst geschreven (met daarbinnen weer de volgorde 1a, 2a, enz.), vervolgens die waar een b voor staat, en zo verder. Indien een regel alleen veranderingen in de a-fase bevat, wordt de fase-aanduiding weggelaten, tenzij om aan te geven dat er sprake is van een directe correctie:

a	daar angstig iedereen
a	[ ] elken deen de dood verwacht

De verschillende fasen binnen een manuscript worden van elkaar onderscheiden op grond van grafische en tekstuele gegevens. Nu is het bij het handschrift van De donderroe zo, dat er geen eenduidige grafische aanwijzingen zijn. Het gedicht is bijvoorbeeld in zijn geheel in bruine inkt geschreven. De fase-indeling is hierdoor in zekere zin twijfelachtig. Toch heb ik in de hiervolgende presentatie verschillende fasen onderscheiden, als aannemelijk te maken was dat een verzameling veranderingen af te grenzen was van de voorafgaande. Deze keuze wordt steeds verantwoord. Een en ander impliceert dus geenszins dat de fase-indeling gepaard gaat met tijdsonderbrekingen; ik ben me ervan bewust dat ik hiermee een ruime opvatting van het begrip fase hanteer.

De handschriften

De vijf blaadjes kladhandschrift bevatten elk één strofe van De donderroe. Op het eerste gezicht hebben we hier te maken met de eerste kladversie van het gedicht. Nu wil het ‘toeval’ dat op de keerzijde van één van de blaadjes een nog vroegere versie staat, zij het alleen van de tweede strofe (zie afbeelding 1).^15. Of aan de andere strofen eveneens een dergelijk prematuur stadium is voorafgegaan, kan niet uitgemaakt worden: het is in ieder geval niet overgeleverd. De genese van het vroegste kladhandschrift (dus: van de tweede strofe) zal ingebed worden in een meer beschrijvend verhaal, waarbij tevens nog enkele verfijningen worden aangebracht in het hierboven globaal geschetste systeem. Daarna volgt de presentatie van het gehele gedicht in een doorlopende synopsis.

Het eerste handschrift toont vanaf de eerste aanzet een zeer moeizaam proces, dat talrijke keren onderbroken en opnieuw begonnen wordt. Alleen de aanzet - de eerste twee regels van de strofe - is zo te zien vrij snel en moeiteloos neergeschreven:

15. Koninklijke Bibliotheek 's-Gravenhage, signatuur 69 f 17 Gezelle. Wit papier, 13 × 10,5 cm, bruine inkt. De bladen zijn rechtsboven genummerd 1 t/m 5. De keerzijden van blad 1 en 5 zijn drukproeven van Loquela, op de keerzijde van blad 4 staat de eerste versie van de tweede strofe. De keerzijden van 2 en 3 zijn blanco.

[p. 39]

Afbeelding 1. Eerste versie van ‘De donderroe’, r. 5 t/m 8.

Afbeelding 2. Tweede versie van ‘De donderroe’, r. 5 t/m 8.

[p. 40]

5

Gezwegen wordt er heinde en verre stille ligt

6

het al ontziende het godsgeweld den weerelicht

Hier reeds breekt Gezelle af om direkt enkele wijzigingen aan te brengen. De Griekse letters α en β in de volgende presentatie geven ‘exclusieve combinatie’ aan: vanwege het nieuwgekozen rijmwoord ‘kan’ de nieuwe lezing niet met de eerste lezing gecombineerd worden:

5	α	[Gezwegen wordt er heinde en verre stille ligt]
	β	[ ] slaat
6	α	[het al ontziende het godsgeweld den weerelicht]
	β	[ ] het schynt dat iets gebeuren gaat
	β	[ ] en 't [ ]

Dan vervolgt Gezelle de strofe, waarbij één onderbreking in regel 8 plaatsvindt:

7		dat mensch en dier en volk en vee verwacht
8	a	't is donker overal
	a	't word duister overal en dood: 't is middernacht [lees: wordt]
		[ ] en [ ]

Hiermee is de strofe voltooid, maar Gezelle lijkt weinig tevreden met dit eerste resultaat. In de volgende fase blijft alleen nog regel 5 gehandhaafd. Gezelle plaatst hierbij de nieuwe variant ‘'t gaat’ en herneemt vervolgens enkele keren regel 6. Deze nieuwe poging kan opgevat worden als een nieuwe fase en wordt dus van de eerste fase (a) onderscheiden door de letter b. De cursieve vraagteken in r. 6 geeft aan dat de lezing ‘men’ onzeker is.

5	b	[Gezwegen wordt er heinde en verre] 't gaat
6	b	geruchte en hoort men?
	b	[ ] 't vreest den
	b	[ ] roert er elk den dondersteen
		gebeuren iets om hooge elk still staat [lees: stille]

Ook deze volledige lezing wordt weer gewijzigd (c):

5	c	[Gezwegen wordt er heinde en verre] 't is
6	c	benaudelyk en vol geheimenis [lees: benauwelyk]

[p. 41]

Dat de dichter een nieuw spoor zoekt, blijkt vervolgens uit een aantal losse notities:

alom [doorgehaald]

vervarelyk [doorgehaald]

dat vry

zoo nauwe

en uit de nieuwe pogingen (d) met betrekking tot regel 6 en 7 (fase c van r. 5 is nog steeds geldig):

5	c	[Gezwegen wordt er heinde en verre 't is]
6	d	het? wyde wereldruim een vagenes [lees: vangenis]
7	d	waarin
	d	of al
	d	of sloot men avond

Hier breekt Gezelle wederom af en begint tot tweemaal toe opnieuw met regel 6 en 7 (r. 5 dient nog steeds meegelezen te worden):

5	c	[Gezwegen wordt er heinde en verre 't is]
6	e	of ware 't overal een vangenis
	f	nu overal als in een vangenis
7	e	daarin men onverwyld de dood verwacht
	f	zoo bange
	f	daar angstig iederee 't gegrom [verwacht] [lees: iedereen]

Dit is dan het voorlopige eindresultaat. De regels die vervallen zijn worden in één verticale streep doorgehaald, waardoor overblijven de regels 5 c, 6 f en 7 f. Deze regels vormen de basis voor het tweede handschrift. Ook keren daar enkele elementen uit de in eerste instantie ongemoeid gelaten regel 8 terug.

Naar de voltooiing

Het tweede handschrift bevat een vroege versie van het gehele gedicht, d.w.z. de eerste overgeleverde versie van strofe 1 en 3 t/m 5 én de tweede versie van strofe 2. Indien aan de andere strofen eveneens een eerder stadium is voorafgegaan, zouden we - naar analogie van

[p. 42]

het bovenstaande - kunnen veronderstellen dat Gezelle de voorlopige eerste versie van alle strofen heeft afgeschreven op het tweede handschrift. Maar ook hier toont het handschrift ons nog een zoekende dichter, die in vrijwel alle regels nog inhoudelijke veranderingen aanbrengt. Van het tweede handschrift volgt hier de synoptische presentatie:

Titel		De donderroe
1		De scherpe donderoe verdreegt of waar 't [lees: donderroe]
2	a	eene wolkenschip, daarin de donder vaart
	b	het [ ]
3	a	te stoken door den boeg en zwart alom
	b	[ ] booren [ ] het zwerk [ ]
4	a	en zwanger over de aarde daast de hemelkom
	b	[ ] vaag?
		is [zwanger]gaande: en zwart de zware [hemelkom]
		[ ] zwaar de zwarte [ ]
5		Gezwegen wordt er heinde en verre: 't is
6	a	nu overal als in een vangenis
	b	mij [ ]
		benauwelyk [ ]
7	a	daar angstig iedereen
	a	[ ] elken deen de dood verwacht
	b	[ ] iedereen 't gerucht [ ]
8	a	der onverzoende dood 't is
	a	[ ] die klopt te middernacht
		[ ] die klopt. 't Is [middernacht]
		[ ] komt[.] [ ]
	b	des grendelaars die roept: ter dood: 't is middernacht
		[ ] grendels en den stem des [dood]s te midder[nacht]
		[ ] roep [ ]
9		Een kruise schielyk elk een kruise haalt
10	a	te borste van den hoofde en... Nederstraalt
	b	[ ][...] En, [Neder] [straalt]
		[ ] [ ]

[p. 43]

11	a	de bliksem; bulderd
	a	[ ] [bulde]rend de donder dan
12		bebast de bevende aarde al dat hy bassen kan
13	a	Daar honderd bommen dan medeens gelost
	b	Wel [ ] nu [ ]
		[ ] al [ ]
14	a	herhalen 't bassen 't belt en 't hossebost,
	b	[ ] het [ ]
		[ ] huilt, en ['t] [hossebost,]
15		en 't ratelt overal in 't wolkenschip
16		daarin de donderoe voert heuren glavietip [lees: donderroe]
		[ ] duwt [ ]
17	a	Hij vlamt! het vier daaruit omhooge rijst
	b	[ ] vonk [lees: vonkt]
18	a	de wolken breken 't ronkt en 't regenbijst
	b	[ ] los, de regen ronkt
19	a	het giet, het golpt het geult: 't is zonder eind;
	b	en 't [giet,] en 't [golpt] en 't [geult]; ['t is zonder eind;]
20		God zegent zegt het volk de dondervlage: 't reint!

Hiermee is het gedicht de voltooiing nabij, en Gezelle schrijft de laatste lezing in het net over. Dit nethandschrift is bewaard gebleven en bevindt zich thans in het Archief Verriest.^16. Gezelle brengt bij het overschrijven de interpunctie aan, maar verder verandert hij ternauwernood nog iets aan het gedicht. Verder bestaan er nog twee afschriften van het gedicht door Cordelia Van de Wiele, die als kopij hebben gediend voor respectievelijk de publikatie in Rijmsnoer om en om het jaar en De Vlaamsche school.^17.

16. Zie Guido Gezelles handschriften uit het Engels klooster te Brugge, blz. 140-141.

17. Van de publikatie in Rijmsnoer is ook nog een gecorrigeerde drukproef bewaard gebleven. Voor nadere gegevens verwijs ik naar de Jubileumuitgave, Rijmsnoer, deel 2, blz. 265. Zie voor gegevens omtrent de opname van het gedicht in De Vlaamsche school: R.F. Lissens, Gezelle-briefwisseling 1. Antwerpen, 1970, blz. 58-60.

Besluit

Het moge duidelijk zijn dat in de hierbovenstaande presentatie de ontwikkeling van de tekst centraal staat, en niet zozeer de wijze waarop de tekstwijzigingen zijn aangebracht. Deze en andere grafi-

[p. 44]

sche gegevens zijn vanzelfsprekend wèl betrokken bij de interpretatie van de tekstontwikkeling, in de uiteindelijke presentatie zijn ze zoveel mogelijk geweerd. Tegen het niet vermelden van de handelingen van de auteur (doorhalen, dooreenschrijven) zou het bezwaar gemaakt kunnen worden dat de lezer minder gedetailleerd de stappen van de editeur kan controleren. Het is mijns inziens echter zeer de vraag of de lezer wel daartoe in staat is, als hij over deze grafische informatie beschikt. Daartegenover staat het zwaarwegende voordeel van een zo eenvoudig mogelijke presentatie: de overzichtelijkheid.

In deze bijdrage is alleen gebruik gemaakt van de afzonderlijke synopsis voor de presentatie van het ontstaansproces van De donderroe. Wil men een zo compleet mogelijk beeld krijgen van de gehele tekstontwikkeling, dan zouden ook alle andere overgeleverde bronnen van het gedicht in de presentatie betrokken moeten worden. Met de zogenaamde gecombineerde synopsis is het mogelijk ook dit verdere diachrone verband te laten zien. Maar daarmee gaan we het bestek van de bijdrage ruimschoots te buiten.^*

* Met dank aan Piet Couttenier.