Gezelliana. Jaargang 1

[p. 2]

P. Couttenier
Een nieuw Gezelle-forum

Het werk van een groot dichter is nooit af. Men herkent het aan de kracht die het bezit om steeds opnieuw nieuwe generaties lezers te vinden, hun aandacht te vragen en ze aan te zetten tot het formuleren van een antwoord in de vorm van reflectie en onderzoek. Bij een belangrijk werk lijkt aan dit proces van voortdurend herzien van meningen en visies geen eind te komen. De teksten wekken voortdurend nieuwe betekenissen op. Altijd is er iemand die plots onvermoede mogelijkheden ontdekt.

Het oeuvre van de dichter Guido Gezelle heeft in dit opzicht haast onophoudelijk zijn werk gedaan. Zijn poëzie heeft een vloed aan kommentaren teweeggebracht. In het Nederlandstalig gebied is er wellicht geen enkel Vlaams auteur die zo uitgebreid en grondig is bestudeerd. Niet alleen het werk, maar ook de omgeving ervan is met bewondering en aandacht voor detail verkend. De studie van Gezelle heeft zich ontwikkeld tot een volwaardige discipline die in het literatuuronderzoek in Vlaanderen haar gelijke niet kent. Soms lijkt die zover geëvolueerd dat alleen nog onderzoek van de achtergrond van het werk tot nieuwe en boeiende resultaten kan leiden en het verder zonder de teksten zelf kan stellen die als afgewerkt worden beschouwd, immuun voor nieuwe interpretaties. Het werk is echter nooit voltooid. Uitgerekend nu dringt zich een nieuwe lectuur en actualisering van Gezelles teksten op, vooral omdat er zich in het actuele literatuuronderzoek op allerlei vlakken interessante ontwikkelingen voordoen die ook in Vlaanderen stilaan een doorbraak kennen. Die gaan van nieuwe visies op de editie van literaire teksten en ego-documenten, de biografie, de historische letterkunde en de literatuurgeschiedenis tot het onderzoek van de teksten zelf, zowel wat hun interne structuur betreft als hun verhouding tot andere teksten, de geschiedenis, de cultuur en de maatschappij. Het zou een gelukkige zaak zijn indien die evolutie in het denken over literatuur niet aan het werk van een groot dichter als Gezelle voorbij zou gaan.

We kunnen hiervoor overigens steunen op het vele en grondige werk dat reeds is gedaan. Globaal gezien is dit verlopen via twee benaderingswijzen. Gebaseerd op de zekerheid van een haast ononderbroken waardering voor het werk van Gezelle ontwikkelde zich vooreerst, vooral vanaf 1930 met de nog steeds niet achterhaalde

[p. 3]

Jubileumuitgave als uitgangspunt, gaandeweg een systematisch en documentair vooronderzoek van de bronnen. Vooral F. Baur heeft (theoretisch en praktisch) de basis gelegd voor dit strikt filologisch onderzoek, overtuigd als hij was van het feit dat een wetenschappelijke en tekstkritische studie van meetaf aan gescheiden kon verlopen van de voorkeuren en de opvattingen van de onderzoeker zelf, die bijgevolg ook op afstand kon blijven van elk ‘mythen scheppend essayisme’. Pleitbezorger in deze manier van denken is, zoals men weet, ook R.F. Lissens die steeds verdedigd heeft - en dit nog doet - dat eerst en vooral het noodzakelijk, systematisch vooronderzoek gebeuren moest, niet alleen om de ‘beschamende’ achterstand in de archivalische en bibliografische kennis omtrent Gezelle op te halen, maar ook om als fundament te dienen voor een later synthetisch ontwerp van het definitieve beeld van de dichter. Die achterstand werd in de jaren '70 nog zo groot geacht dat een nieuwe tekstkritische editie van Gezelles poëzie als een onmogelijkheid werd gezien. In die optiek is ook het project van het Verzameld dichtwerk (1980-) opgezet, waarvan de voltooiing nu nabij is, een realisatie die heel sterk de individuele stempel van de eindredacteur J. Boets draagt, en tegelijkertijd kan worden beschouwd als het resultaat van jarenlang collectief Gezelleonderzoek. Met die complete revisie van Baurs dundrukeditie (1949-51) biedt de uitgave voor het eerst een volledig beeld van het dichtwerk van Gezelle, gereconstrueerd (waar nodig) naar de definitieve versie van de auteur. Ze vormt het voorlopig hoogtepunt van de Gezellefilologie stricto sensu. Meteen geeft ze ook een idee van wat bij een continuering van een dergelijke onderneming aan loutere materiaalverzameling (van bijvoorbeeld ook het proza en de correspondentie) de filoloog nog te wachten staat. Alleen insiders en specialisten hebben een idee van wat nu al aan materiaal over Gezelle verzameld is. De bouwstoffen van de materiële Gezellestudie hopen zich op.

Het is eigenlijk begrijpelijk dat er zich in het Gezelleonderzoek van bij het begin, parallel, maar ook enigszins met distantie van een dergelijk titanenwerk, voorstanders hebben gemanifesteerd om de interpretatie van Gezelles werk, inz. van zijn poëzie, niet uit te stellen tot het onderzoek van de ‘filologische premissen’ was voltooid. De Gezellestudie kent dan ook een hele uitgebreide interpretatieve traditie die vooral na 1960 werd gestimuleerd door een hermeneutisch geïnspireerde benaderingswijze, met het bekende accent op inleving en intuïtie, en waarbij de interpretatie veelal werd gebaseerd op ahistorische, esthetische en psychologische categorieën. De essays

[p. 4]

van B.F. Van Vlierden zijn in dit opzicht bekend. Maar zijn en de grote leermeester hierin is natuurlijk Albert Westerlinck geweest met zijn talrijke analytische en synthetische studies (met De innerlijke wereld van Guido Gezelle van 1977 als hoogtepunt) en die met een mengeling van bewondering en lichte argwaan werden gevolgd door diegenen die - bekend met de grote lacunes in de archivalische voorkennis - door voortdurende ontdekking van nieuw en onbekend materiaal elke interpretatie in feite als voorlopig beschouwden. Beide standpunten, het positivistisch geïnspireerd objectief historisch onderzoek, met zijn typisch streven naar volledigheid, en de interpretatieve aanpak, waarbij het subjectief standpunt van de onderzoeker de doorslag geeft, hebben een lange tijd voortgeleefd onder de specialisten van het Gezelleonderzoek. Iemand als G. Knuvelder geloofde wel dat de verschillende invalshoeken naast elkaar konden bestaan. Zijn bekende toespraak van 1973, ‘De levende Gezelle’, is hiervoor een bekend pleidooi. Ook zijn de talrijke studies van J.J.M. Westenbroek, en vooral zijn twee publikaties over het ontstaan van de bundel Gedichten, gezangen en gebeden in 1967 en 1976, eigenlijk pogingen geweest om onderzoek van de documenten en interpretatie van de teksten met elkaar te verzoenen. En het zijn uiteindelijk ook de literair-historische studies van A. Westerlinck die een uitweg hebben aangeduid.

G. Knuvelder sprak in 1973 nog zijn geloof in een levende Gezelle uit, onaangetast door de wisselvalligheden van de literaire waardering en bijgevolg niet echt vatbaar voor de ‘charges’ van eventuele negatieve (literaire) kritiek. Intussen is er heel veel gebeurd. Door allerlei ontwikkelingen van culturele aard lijkt de 19e eeuw waarin o.a. Guido Gezelle poëzie geschreven heeft, stilaan van onze belevingswereld weg te schuiven. Het is niet voor niets dat er een internationale belangstelling groeit voor die 19e eeuw, niet als een eigen, herkenbare maatschappij en cultuur, maar als een ander domein. Plots wordt een ‘vergeten’ of verwaarloosde artistieke en literaire wereld herontdekt. Met het besef van het einde van een modernistische artistieke cultuur, groeit de interesse voor het tijdperk waarin ze ontstond. Wat op het eerste gezicht op een verlies lijkt, wordt een winstpunt. Voor het literaire werk van de 19e-eeuwer Gezelle is dit ook het geval. Met de tijd wordt ook het werk van Gezelle geschiedenis; het gaat behoren tot een cultureel en literair verleden. De levende Gezelle wordt de historische Gezelle, de hedendaagse auteur wordt stilaan een klassiek auteur en uitgerekend daardoor kan hij nu als dusdanig, d.w.z. als niets anders dan ‘Gezelle’ vanop afstand worden gelezen

[p. 5]

en bestudeerd, als product van een andere tijd, beschikbaar voor confrontatie en ontginning van alle nog niet vermoede kreatieve mogelijkheden. Daarmee komt de Gezelle-tekst te voorschijn en reveleert die zich als niets anders, maar ook niets minder, dan een boeiende en fascinerende literaire tekst uit de literatuurgeschiedenis.

Die geleidelijke verschuiving van het werk van Gezelle naar het domein van wat in vaktermen momenteel de historische letterkunde wordt genoemd, opent meteen een arsenaal aan mogelijkheden om dit oeuvre in de toekomst op een nieuwe manier te bestuderen. Gezelliana zou, in het beste geval, een tijdschrift kunnen worden om voor dit programma een forum te bieden. Dit komt vooral neer op de bestudering van de manier waarop Gezelles werk is ingebed in de literaire, culturele en geesteshistorische context van zijn tijd en een correcte plaatsbepaling van dit werk ten opzichte van de literatuur en de mentaliteit in zijn omgeving. Met dit verruimd perspectief - hoe is Gezelle verweven met zijn tijd? - zal het pas mogelijk zijn een genuanceerder beeld te krijgen van de verhouding tussen Gezelles originaliteit en de schatplichtigheid van dit oeuvre ten opzichte van de toenmalige literaire en sociale conventies. Eerst moet nog de tijdsgebonden betekenis van Gezelles werk worden achterhaald. Pas achteraf zal men - los van elke mythe - iets overtuigends kunnen zeggen over de functie en de betekenis die dit werk voor de literair-historische en culturele ontwikkeling in Vlaanderen heeft gehad. Dat ook onderzoekers van Gezelles werk hiervoor hun licht zullen moeten opsteken bij de manier waarop momenteel literatuur vanuit een verruimde en veelzijdige invalshoek wetenschappelijk wordt bestudeerd en hun resultaten zullen moeten toetsen aan wat in andere disciplines gebeurt, is dan ook vanzelfsprekend. Enkele voorbeelden uit een recent verleden hebben hiervan overigens het nut bewezen. Het komt er nu op aan dit noodzakelijke werk te doen. Een tijdschrift kan hiervoor een stimulerend forum zijn.