Gezellekroniek. Jaargang 17

[p. 10]

J. Boets
In memoriam José Aerts (17.2.1914-30.4.1984)

Het bericht over het overlijden van Prof. José Aerts op maandag 30 april jl. heeft zeer velen in Vlaanderen, we mogen wel zeggen, opgeschrikt. Sedert tientallen jaren, van kort na de tweede wereldoorlog, was hij als 't ware vanzelfsprekend aanwezig bij alles wat hier te lande cultuur heet. En niets liet vermoeden dat dit in de eerstkomende jaren hoefde te veranderen.

Toen ik van de Voorzitter de vererende uitnodiging ontving om te trachten tijdens deze vergadering en vanuit het Genootschap Prof. Aerts kort te memoreren, wist ik dat dit een onmogelijke opgave was en ik ben er alleen durven op ingaan onder voorwaarde dat het een groet zou mogen zijn en een uiting van erkentelijkheid, ja van verering voor de man aan wie honderden in Vlaanderen zoveel te danken hebben. Een beeld ophangen van zijn persoonlijkheid en zijn vele verdiensten opsommen is trouwens binnen een korte, zelfs binnen een vrij lange tijd niet mogelijk, en de algemene gegevens die men doorgaans bij zulke gelegenheden verwacht, zijn waar het Prof. Aerts betreft, in vele naslagwerken te vinden.

Het zal wel in 1950 geweest zijn of even later - hij was toen assistent of lector - dat hij te Leuven een kring oprichtte voor studenten die zich scheppend met literatuur wilden bezig houden. Hij ontving ons aan huis in een kamer vol boeken en daar werden dan hetzij gedichten, hetzij korte prozateksten van eigen maaksel gelezen en besproken. Namen van aanwezigen durf ik niet meer noemen en verslagen werden er zeker niet gemaakt. Maar toch meen ik dat deze bijeenkomsten die slechts korte tijd kunnen hebben plaatsgevonden, zeer stimulerend zijn geweest, in die zin dat we daar ergens in de Frederik Lintsstraat 129, en ver van de indrukwekkende gebouwen van bibliotheek of Maria-Theresia, een zijde van het universitaire leven leerden kennen waar het mogelijk was even de sleur en de druk te ver-

[p. 11]

geten door de inspirerende ontdekking van iets dat spontaan en echt en toch universitair was.

Kort nadien heeft Prof. Aerts kringen opgericht waarin studenten samenkwamen, de enen om belangrijk literair werk, de anderen om theoretische werken over literatuur te bespreken. In die jaren waren ons de werken van Max Wehrli (Allgemeine Literaturwissenschaft) of de Theory of literature van Austin Warren & René Wellek zo bekend als de Bijbel, wat zeg ik, voor de pastoors onder ons bijna zo vertrouwd als hun brevier. De taken werden gekozen of verdeeld en er werden verslagen van gemaakt. Uit deze kringen, die theoretisch gepatroneerd werden door Prof. Rombauts omdat de universitaire toestanden dat zo eisten, is dan nadien het Instituut voor literatuurwetenschap gegroeid, dat later een tijdlang ook postuniversitair heeft bestaan.

Dat waren de jaren die in het teken stonden van het schone geheim van de poëzie, met ergens als motto de zachte vermaning: luister naar die stem. Uitgeverij: De kinkhoren.

In die jaren was het - en nog vele jaren daarna - dat Prof. Aerts die schitterende colleges hield over belangrijke perioden of grote figuren uit de wereldliteratuur. Nu nog hebben degenen die het ooit meemaakten, een lichte flikkering in de blik als ze eraan herinnerd worden. Voor onze jaren waren dat de colleges over Racine - meer stilistisch - en de onvergetelijke lessen over Cervantes, feestelijk voor geest en verbeelding. Deze lessen beoogden niet alleen een kennismaking met de auteur, maar ook met de wereld van de auteur, en die overbevolkte wereld werd dan bekeken met de eigentijdse scherpzinnige blik van Prof. Aerts. Tijdens de uren met Cervantes, waaraan de lectuur van het werk zelf telkens moest voorafgaan, hebben wij, meen ik, 10 jaar op voorhand, het tweede Vatikaans concilie reeds in de geest ervaren.

Het was overigens geen geheim dat zelfs romanisten, ook Waalse, in hun sectie wel eens spijbelden om de lessen van Aerts over de Franse symbolisten te komen volgen.

Typerend voor zijn persoonlijke verdienste daarbij is o.m. het volgende. Voor de studie van Cervantes vond hij in de grote bibliotheek noch in die van het seminarie romaanse de nodige recente literatuur. Hij ging dan maar eens naar Spanje om er met een paar valiezen vol boeken over die periode van terug te

[p. 12]

keren. Uit eigen zak betaald, als ik me niet vergis. Trouwens in hoeveel honderden boeken die tot de eerste uitrusting van de bibliotheek voor literatuurwetenschap behoorden, vond men zijn zo bekende handtekening niet terug!

In die jaren had hij, als ik me goed herinner, voor de twee licenties samen, de leiding van meer dan 50 verhandelingen. De keuze van het onderwerp gebeurde niet lukraak, was doorgaans afgestemd op leeftijd, geaardheid of belangstelling en de uitwerking ervan werd door hem met een zekere aandacht gevolgd, en, indien de eerste fase tot meer dan ieders ‘voldoening’ verliep, nadien vanuit een nabije achtergrond, tot bij de bekroning, soms ook tot bij de uitgave begeleid.

Studenten staan haast nooit verbaasd over de werkkracht die professoren aan de dag leggen - dat is een recht van de eersten, het betreft immers een plicht van de tweeden -, maar in het geval van Prof. Aerts was deze activiteit zo verbazend dat zelfs degenen die zich in de toponymie of de linguistiek hadden ingegraven, dus de niet-ingewijden, al toekijkend zich vragen moesten stellen. Intussen was Aerts immers niet alleen de professor met een hoop nevenactiviteiten, maar ook nog de hoofdredacteur van Dietsche Warande en Belfort, lid van de Academie en van talloze verenigingen en raden.

Het verrassende bij dit alles was dat hij in die jaren bij de studenten zo populair was dat de dag van zijn opname in de Academie de germanistiek van Leuven zich voor een groot stuk een aantal uren naar Brussel had verplaatst.

Er was dus Prof. Aerts, maar er was ook Albert Westerlinck, en die tweede naam, of het nu toeval is of niet, symboliseerde goed degene die, als man van de wetenschap, vervuld was van de hele cultuur van het christelijke westen. Zijn twee namen pasten hem allebei even goed. Hij was ze beide tegelijk. Man van wetenschap en kunstenaar. Oogster van het graan en breker van het brood. Dit bracht mee dat hij op vele gebieden van het intellectuele leven haast geografisch aanwezig was, maar ook dat hij - als gevolg daarvan - nergens naamloos kon ondergebracht worden.

Dit heeft ook het Genootschap ervaren. Zijn studie van Gezelle was zo fundamenteel dat, zonder hem of zonder mensen zoals hij, er nauwelijks een Genootschap denkbaar is, maar anderzijds was hij zo uniek in die studie dat met alleen mensen zoals hij,

[p. 13]

dit Genootschap haast nooit zou samengekomen zijn. Wie enigszins vertrouwd is met het leven van Gezelle, denkt hier onmiddellijk aan diens houding tegenover de gilde van Sint Luitgaarde. Gezelle kon om meer dan een reden als een medestichter of toch als voorbereider van die gilde beschouwd worden, maar woonde nooit een vergadering bij, terwijl hij intussen het werk dat die gilde beoogde, onverpoosd verderzette.

Wat het Centrum voor Gezellestudie betreft kon men iets soortgelijks waarnemen. Prof. Aerts stond niet onvoorwaardelijk achter het ontginningswerk zoals dat in ons centrum noodzakelijkerwijze moest gebeuren, maar intussen stichtte hij in het AMVC het Centrum voor de Studie van het Vl. Cultuurleven en zorgde hij ervoor dat ook het archief van het Gezellemuseum ontgonnen werd. Twee werkgroepen waarvan de activiteit zeer goed overeenstemde met wat er in het Centrum voor Gezellestudie gebeurde en waarmee dit Centrum overigens de nauwste en meest vriendschappelijke relaties onderhield.

Zijn optie voor echte grootheid en zijn instinktieve afkeer voor alle kleinheid zijn bekend. Die maakten het hem mogelijk zichzelf te realiseren. Was het die ingesteldheid niet die hem ertoe bracht het werk op het veld, dat hijzelf overigens intensief bevorderde, naar buiten uit schijnbaar niet zo erg te waarderen? Verder is het ook niet uitgesloten dat er bij hem een zekere vrees bestond dat het door hem zo gewaardeerde dichtwerk van Gezelle, door de al te nadrukkelijke aandacht voor het alledaagse, in zijn gaafheid zou geschaad worden. Intussen mag die reserve niet overdreven worden en bewees het bestaan ervan juist, dat het werk van het Centrum hem helemaal niet onverschillig liet. Wie tot een juist inzicht wil komen wat die waardering betreft, mag niet nalaten Westerlincks boek over de Innerlijke wereld van Gezelle aandachtig en tot in de voetnoten te lezen.

Het is dan ook jammer dat de omstandigheden hebben meegebracht dat hij noch als Prof. Aerts noch als Albert Westerlinck iets geschreven heeft voor het Verzameld dichtwerk. Voor de idee van de uitgave was hij van bij het begin gewonnen, indien ten minste de idee zelf tijdens gesprekken in 1973 niet mede van hem is uitgegaan. Nadien is de uitgave dan enigszins in een andere richting geëvolueerd dan hij had verwacht en gewenst. Maar ze was reeds aan het verschijnen toen hij nog steeds eraan dacht in te gaan op de vraag om een inleiding te schrijven voor

[p. 14]

‘Laatste gedichten’. Eerst op 30 augustus 1980 heeft hij de brief geschreven waarin hij, zeer delikaat geformuleerd, meedeelde noodgedwongen van dit plan te moeten afzien. Hij had het vervolg van zijn boek over de Taalkunst van G.G. aangevat en dat zou handelen over ‘de werken van G.s tweede lyrische periode, dus ook over: Laatste verzen’ en hij meende dat het niet ‘loyaal’ was hetzelfde ook voor het Verzameld dichtwerk te doen.

Nu dit niet meer kan veranderen moeten we, meer dan voorheen, deze toestand betreuren, want ik ben ervan overtuigd dat de kans groot was dat hij na het zien van deel 5 of 6 op die beslissing zou teruggekomen zijn.

Laat, na onze laatste groet gisteren, de uitdrukking van deze treurnis vandaag dan de vorm zijn waaronder we hier, in het Gezellegenootschap, samen met zovele anderen in Vlaanderen, afscheid nemen van deze boeiende geleerde en inspirerende kunstenaar, van velen tegelijk de meester en de vriend, en die we allen, veraf of nabij, in zo hoge mate bewonderden en waardeerden.

3-5 mei 1984