Gezellekroniek. Jaargang 15

[p. 65]

Gaby Gyselen
Toespraak bij het bezoek van de Koning en Koningin aan de Provincie West-Vlaanderen

Sire,

Mevrouw,

De vraag naar de blijvende waarde van Gezelle werd meermaals gesteld. De literaire wereld erkent sinds lang dat zijn oeuvre en vooral zijn dichtwerk zich blijft gedragen ‘als een magneet waarvan men de aantrekkingskracht willens nillens voelde, al wilde men ze soms als verzwakt voorstellen’. De diepere gronden van deze geheimzinnige aantrekkelijkheid zijn op verre na nog niet alle blootgelegd.

Omdat men aangetrokken wordt door zijn dichterschap en men het nader zoekt te verklaren, tekent zich tevens een grote nieuwsgierigheid af omtrent Gezelle als mens. Men wil de mystificaties die rond zijn persoon zouden bestaan doorbreken en geen enkel detail over het hoofd zien om het cultuurhistorisch patroon weder samen te stellen waarin hij heeft geleefd en gewerkt.

De eerste voorzitter van het Guido-Gezellegenootschap, wijlen Antoon Viaene, heeft bij de stichting ervan in 1962 de doelstellingen van die veelledige Gezellestudie geschetst: de zorgvuldig bij te houden analytische bibliografie, nieuwe kritische tekstuitgaven en vooral scherpzinnigheid om gemaakte fouten te herstellen en vernieuwend inzicht te verwerven. Vandaag, achttien jaar later, beschikken wij naast de oudere bronnen over veertien afleveringen van de Gezellekroniek van het Genootschap, tien jaargangen Gezelliana van het Centrum voor Gezellestudie te Antwerpen, de eerste resultaten van het tijdrovend en delikaat archiefwerk in de Stadsbibliotheek te Brugge en bij het Instituut voor Nederlandse Lexicologie te Leiden, talrijke studies in boekvorm en verhandelingen in tijdschriften, niet het minst in Gezelles eigen geesteskind Biekorf, en zopas het gloednieuw eerste

[p. 66]

deel van het Verzameld Dichtwerk dat acht banden zal tellen, samen een indrukwekkend studieapparaat.

Guido Gezelle wordt daarmee geenszins opgesloten in een cenakel van kamergeleerdheid. De bijval van ook populaire tekstuitgaven bewijst dat onze generatie onder de betovering blijft van zijn poëzie, en dat zij de dichter die haar over de tijd heen aanspreekt, met haar eigen gevoeligheid zoekt te begrijpen. Zij luistert glimlachend naar de natuurgeluiden in Pachthofschildering en herkent in De averulle en de blomme een aloude moraliteit. Zij stapt achteraan mee in de rouwstoet, op die schone meimorgen van 1858, als te Staden bij Roeselare de achttienjarige Eduard van den Bussche in Kerkhofblommen ten grave wordt gedragen. Zij probeert te peilen naar de zielsgeheimen van de leraar poësis en zijn leerling Eugène van Oye in Dien avond en die rooze, hoewel niet zonder vooroordeel en soms door haar eigen Freudiaanse bijgedachten misleid. Zij laaft zich aan de ‘poésie pure’ van 't er viel ne keer 'n bladjen op het water, en haar eigen heimwee stijgt haar naar de keel bij elke stap van de dichter die te Wingene het oude pachthof gaat opzoeken waar zijn moeder vandaan kwam. Mits zij zich aan de dichter wil geven, ervaart zij weinig hinder om Gezelle na te zeggen: ‘Als de ziele luistert spreekt het al een taal dat leeft’. Haar aandacht en haar bewondering worden immers ingegeven en gedragen door menig moment van persoonlijke betrokkenheid en zelfherkenning. Vanaf het vroegste werk tot in de hoogtepunten in Tijdkrans en Rijmsnoer heeft Gezelle op de grondslag van wat ooit genoemd werd ‘zijn estetische drieëenheid: de dichter, de Schepper en het geschapene’ beelden bedacht voor vrijwel alle maangestalten van het menselijk bestaan, tot in zijn gespletenheid toe.

In geheel deze samenhang van vernieuwde studie en van vernieuwend want eigentijds beluisteren, is het jubileumjaar 1980 bijgevolg geen vereenzaamde of kunstmatige gebeurtenis, maar de uitkomst en de voldragen vrucht van een jarenlang proces, beekjes allemaal stromend naar dezelfde zee.

Het ware vermetel in kort bestek een volledig beeld te willen schetsen van deze moderne aanspreekbaarheid en al haar redenen te willen verklaren. Eén ervan ligt nochtans voor de hand. Zij is vanaf de aanvang van Gezelles loopbaan als dichter voor sommigen een steen des aanstoots geweest en later een bron van twist, zelfs van beschimping, maar zij was hoe dan ook de hoeksteen van zijn kunst, met name de onverbrekelijke eenheid van

[p. 67]

zijn taal met zijn dichterschap. Taal was marmer en beitel tegelijk, verf en penseel en doek, partituur en snaar en klavier.

Op het recent symposium in deze stad heeft Anton van Wilderode onvergetelijk aangetoond dat Gezelle als lyricus rechtstreeks in zijn werk aanwezig is. Het werktuig dat hem daartoe in staat heeft gesteld, is de taal, het vaartuig van zijn gedachten en de onuitputtelijke voorraadkamer van zijn poëzie.

Wij behoren niet in te gaan op het ongelijksoortig taalbeeld van Gezelles verzen noch op zijn lang niet onwrikbare opvattingen daarrond. Elk kunstenaar moet zijn materiaal in volle vrijheid kunnen overstijgen, doch die vrijheid kan slechts volkomen zijn als zij steunt op meesterschap. Gezelle heeft, zijn leven lang, in tegendraadse toestanden hard en zonder ophouden aan het verwerven van dat meesterschap over de taal gewerkt. Hij hield onzeglijk veel van dat materiaal en beschouwde het als een gave Gods. In de voorrede van zijn Vlaamsche Dichtoefeningen uit 1858 staat zijn bekende belijdenis, trots en deemoedig tegelijk:

‘Mijn Vlaanderen spreekt een eigen taal;
God gaf elk land de zijne,
en, laat ze rijk zijn, laat ze kaal:
ze is Vlaamsch, en ze is de mijne!’

Het Westvlaams van zijn voorkeur bezat volgens hem ‘nog de zeggingskracht der oude, zuivere natuurtalen’. Die opborrelende bron zou evenwel vaart en diepgang hebben gemist als haar klare water onbenut ware gebleven. Gezelle immers wilde zijn taalschat niet voor zichzelf alleen. Geheel zijn volk moest eraan deelachtig worden. Daartoe heeft hij bladen gesticht zoals Rond den Heerd en Loquela. ‘De tale, schrijft Gezelle in 1881, de tale is de tale gelijk de sterren de sterren zijn: zij bestaat, zij is daar, zij leeft en zij roert nog dagelijks, en wij zoeken ze, met eerbied, te kennen en te doen kennen, in haar wezen en in hare waarheid, in hare oorbaarheid of goedheid en in haar bewonderlijke schoonheid’. Samen met zijn priesterlijke geloofsijver doordrenkt de taal de diepste gedachtenplooien van de dichter; zij is de ratio van zijn poëtische persoonlijkheid.

Daarom behoren wij in dit jubileumjaar niet alleen aandacht te schenken aan Gezelles overweldigend dichterschap maar ook aan de achtergronden die van hem een tovenaar van taalvernieuwing hebben gemaakt. Wie Gezelle leest en beluistert, soms verrast

[p. 68]

door de uitslaande vlam van enkele felle strijdgedichten, verneemt zijn boodschap en ontdekt zijn betekenis.

Gezelle is hoegenaamd niet aan het woord gekomen in een tijdvak van economische welvaart, zeker niet in West-Vlaanderen. Zijn bescheiden afkomst heeft hem echter van kindsbeen af behoed tegen vervreemding. Tongval en woordenschat hebben hem wegen doen ontdekken die terugvoerden naar de bronnen die hij nodig had. De aantrekkelijkheid die wij van zijn poëzie ervaren, is mede te danken aan de spiegelbeelden van die volkse oorsprong, die hij met al zijn krachten ongeschonden heeft willen bewaren. Het is inderdaad niet goed voor het voortbestaan van een volk dat zijn zeden en zijn taal onder vreemde invloed zouden worden gemultinationalizeerd. Waarachtig kunstenaarschap wortelt bij voorkeur in het land van herkomst.

Sire,

Mevrouw,

Wij zijn hier in uw hoge tegenwoordigheid samen om de dichter Guido Gezelle te gedenken. Als wij iemand wensen te huldigen die uitverkoren werd om blijvend werk te scheppen, betaamt het dat wij dit werk zelf op passende wijze eren. Omdat het een dichter betreft kan dit het best gebeuren door nu te luisteren naar enkele van zijn gedichten.

Brugge, 28 mei 1980

Grootseminarie.