Gezellekroniek. Jaargang 10

[p. 51]

Anton van Wilderode / Guido Gezelle, Homilie bij de Gezelleherdenking te Kortrijk op 8 oktober 1972

Guido Gezelle, die in september 1872 onderpastoor werd op deze Onze-Lieve-Vrouwe-parochie, kwam als een vermoeid, gehavend en geschonden man uit Brugge. Financiële en huishoudelijke moeilijkheden, klein-politieke schandaaltjes en vooral menselijke ontreddering hadden de maat doen overlopen. Hij is dan 42 jaar oud en hij begint de tweede levenshelft in onvree en zielsverdriet.

Kortrijk was zijn derde stad. Twee andere steden hadden hem aanvankelijk vreugde geschonken, maar daarna veel ontgoocheling gebracht. Roeselare was de plaats van zijn overgetelijke leraars-jaren, maar ook van een voortijdige, opgelegde scheiding; zijn geboortestad Brugge had de gelukkige herinnering aan zijn jeugd doen vervagen. Kortrijk wordt de stad van de langzame genezing, van het ‘tinten’ en ‘toetasten’ der wonden. Hier zal hij uit de beklemming loskomen en gelukkig zijn, - meer dan een kwarteeuw lang. Hier zal hij waardering en vriendschap vinden. Hier wordt hij de grootste en oorspronkelijkste dichter van ons taalgebied.

Maar - zo kan men zich afvragen - is dit alles genoeg om het toch wel bevreemdende feit te verklaren dat iemand na honderd jaar herdacht én gevierd wordt door mensen die hem niet gekend hebben? In een tijd die ons, door de veelheid van namen en gebeurtenissen die op ons aanstormen, juist zo snel en zo grondig leert vergeten! Want een auteur, hoe belangrijk ook, zinkt na zijn dood vrij spoedig weg uit het geheugen: hij wordt bijgezet in het praalgraf van bloemlezingen, literatuurgeschiedenis en complete edities. Hij blijft alleen nog een vertrouwde (soms!) voor zijn vakgenoten.

Dat Gezelle nooit ècht gestorven is, kan wellicht enigszins verklaard worden door de vaststelling dat hij behoort tot de zeer enkele schrijvers wier betekenis niet tot, of door, de literatuur wordt beperkt; die blijvend gepromoveerd werden tot de genegenheid van hun volk. Omdat zij tijdens hun leven niet alleen door hun werk, maar evenzeer door hun hele persoonlijkheid appelleerden aan nog àndere waarden dan de louter-esthetische. Dus

[p. 52]

om wat zij deden én om wat (wie!) zij waren!

Wie was Gezelle? Er zijn in ‘onze’ Gezelle méerdere Gezelles. Dat wil zeggen, dat men zich naar gelang van persoonlijke smaak of interesse, instelling of gevoeligheid een verschillend (of althans àndersgetekend, ànders-genuanceerd) beeld van hem kan vormen. Voor deze eucharistieviering, deze dienst-van-herinnering, beperken wij ons tot slechts twee aspecten: de priesterlijke en de menselijke dichter.

Gezelle was priester, en dit zeggen is véél meer dan verwijzen naar een ambtelijke status. Zijn dichterschap en zijn priesterschap waren inderdaad wezensverbonden. Het ene completeert het andere. Zijn poëzie is door zijn priester-zijn een duidelijker vorm van dienst aan de gemeenschap geweest: zij werd uit die bron geïnspireerd en gevoed; zij heeft haar hoogste toppen bereikt in het hopend en hijgend uitspreken van een bovenzinnelijk heimwee naar God. En omgekeerd kreeg zijn priesterlijke existentie juist vanuit zijn poëtische begaafdheid een indringend vermogen tot menselijk contact. Hierbij willen wij niet uitsluitend verwijzen naar de talloze gelegenheidsverzen (de ‘zielegedichten’, de ‘gebruikslyriek’) die hij schreef ten gerieve van vrienden, kennissen, parochianen, - en waarin hij zijn verbondenheid beleed met de gewone mens met zijn eenvoudig levenspatroon en ongecompliceerd gemoedsleven. Maar in zijn belangrijkste gedichten doet hij veel méér. Daar exploreert hij het ‘niemandsland’ van de ziel in en door een taal die geen afstand schept. Dààr schrijft hij zijn eenheid met God neer in de heldere woorden waarmede hij de dagelijkse dingen noemt. Een eenheid echter die géén verworvenheid was, géén stilstand-in-genieting, - maar een levenslang werven. Daarom spreken deze verzen wellicht duidelijker van verlies dan van bezit. En alles in deze poëzie is meer dan ‘woord’, het wordt teken en symbool. ‘De bonke keerzen’ zijn geen handvol vruchten alleen; ze zijn ook de materieel-tastbare gave van de schepping én dus van de Schepper. De seizoenen zijn voor Gezelle waarachtige levensgetijden, liturgieën, - zoals de liturgie zelf de seizoenen verbeeldt van zijn opgang naar de Heer. Omdat seizoenen ‘tijd’ zijn, moeten zij voorbijgaan, - zo snel mogelijk, gelijk hij in zijn onvergelijkelijk Ego Flos, mede in onze naam, heeft gevraagd:

[p. 53]

 

Laat alles zijn voorbij, gedaan, geleden

 

dat afscheid tussen ons en diepe kloven spant;

 

laat morgen, avond, al dat heenmoet, henentreden,

 

laat uw oneidig licht mij zien, in 't vaderland!

Gezelles gedichten worden liederen, zijn liederen worden gebeden: Gedichten, Gezangen, Gebeden heet een van zijn bundels; het zou de titel voor zijn gehele werk kunnen worden omdat het een trapsgewijze stijging aanduidt. Want bidden is uitspreken tot op de bodem waar de menselijke, vaak zèèr menselijke, vragen wachten.

De sacerdotale poëzie van Gezelle vertoont dus ook duidelijke trekken van didactiek. Hij schrijft, namens zichzelf, toch voor de anderen. Hij be-leert hen met wat hijzelf heeft ge-leerd. Sedert de middeleeuwen was niemand bij ons zo bezig geweest met de formulering van zijn geloofsovertuiging. Hij heeft woorden, beelden en volzinnen gevonden om het mysterie van Gods aanwezigheid te vertolken: zijn sacramentele nabijheid in Brood en Wijn én zijn onafgebroken werkzaam-zijn in mens en wereld. Gezelles beste poëzie is doordrongen van het existentiële verdriet: geen heilige te zijn. En niemand heeft zo glorieus geschreven ‘de moeder en de maagd omtrent’: over Maria. Ik geloof dat de beschroomdheid en de bescheidenheid waarmee hij over zijn zielsgeliefde aardse moeder Monica de Vriese schrijft (een paar keren slechts!) haar verklaring vindt in de vele strofen voor de hemelse moeder.

De menselijke dichter die Gezelle óók was, is - zo zal men al begrepen hebben - nauwelijks een ànder aspect dan het priesterlijke. Hoe meer ik hem lees, hoe meer ik begrijp van de mens - en hoe minder ik versta dat men hem ooit genadig heeft ‘afgeschreven’ als de vriendelijke natuurzanger die aan elke boom een versje hing!

Menselijk is hij inderdaad in zijn verhouding, zijn houding!, tot de natuur. Maar dat is oneindig méér dan bomen, gras en bloemen: àl het geschapene! Hij doorbreekt immers op volkomen-natuurlijke manier de wereld van de verschijnselen en stoot dóór naar het mysterie, de samenhang van alles en allen. Alles wat waait en ruist en bloeit en zingt wordt te eniger tijd stilte en aanbiddelijk zwijgen, wordt een bezield heelal met Gods hiërogliefen: de ‘wegelen van zijn heilige voet’. De realiteit, de ‘zichtbaarheid’, wordt

[p. 54]

boven haarzelf uitgetild tot de grote werkelijkheid van de ‘onzichtbare’ wereld. Menselijk is Gezelle vervolgens door zijn aandacht voor het dagelijks duurzame wonder dat onder onze ogen gebeurt. Hij leert ons kijken naar onze onmiddellijke omgeving, naar de aarde waarin onze wortels zitten. De oneindige, eeuwige dingen. Het wordt licht en het wordt donker; de appelaars bloeien en de sneeuw valt; het triomfantelijke licht dat de hemel doorkruist en het ‘leeksken licht’ ‘dat door het glazen dak mij belopen komt en voor de vuisten valt’ zijn afkomstig van dezelfde zon; de grote zee en ‘het gulzig slokken van die gote daar’: ze zijn allebei water én oorsprong; waar wordt de wind geboren en waar hebben de steenratjes deze nacht geslapen? Een kind herbegint ons bestaan, onbelast en zonder geheugen (want het geheugen is een kwaal van de ouderdom). De bladeren verdorren en de mens moet sterven. Gezelle kan de dingen en de dieren toespreken zonder dat het iets van een literair maniertje heeft. Hij verpersoonlijkt en men denkt nooit aan de techniek van de schrijver. Hij is altijd écht en ‘vol enkele schoonheid’.

Bovenal is Gezelle menselijk omdat niets dat van de mens is hem vreemd is gebleven. Hier komen wij terug bij ons uitgangspunt. Zijn leven is door vele, soms onzichtbare, stormen gegaan. Ik heb ooit gehoord dat op de zee rond IJsland plaatselijke tempeesten kunnen opsteken die kort én vernietigend zijn en toch nauwelijks worden opgemerkt door wie - zelfs op korte afstand - buiten de getroffen zone vaart. Zo hebben velen van zijn overheden en collega's niets opgemerkt van Gezelles drama. Hij mocht vriendschap ondervinden, maar ook achterdocht, leugen en verloochening. Hij heeft pijn gehad, lichamelijke én geestelijke, die hem ontmoedigde. Hij mocht waardering oogsten maar werd ook afgewezen. Men heeft hem verkeerd begrepen. Hij heeft aan dovemansdeuren geklopt, geen antwoord gekregen op zijn vragen, geen reactie op zijn wensen. Maar hij bleef trouw aan zijn roeping en zijn taak: het moet voor onze tijd niet het minste van de bewijzen zijn voor zijn grootheid en zijn moed. Een engagement voor God!

Gezelle is niet in uw stad gestorven. Of toch, bijna. Hier en elk geval heeft hij steeds dringender het ‘toetend’ hoornen’ vernomen dat hem naar huis riep. Naar huis gaan, de eerste én de laatste beweging van de mens: naar het ouderlijk huis én naar het huis-met-de-vele-woningen van de Vader. In zijn verzen na

[p. 55]

1890 is een groeiend doodsverlangen waarneembaar dat in de poëzie na 1897 opvallend duidelijk wordt. Hij had dan blijkbaar afgerekend met het leven, zonder grimmigheid of opstand, - aanvaardend - een van de grondtrekken van zijn wezen. De allerlaatste maanden voeren hem naar Brugge terug, dus tóch ook naar het éérste huis. De cirkel wordt dan gesloten. Vanuit het klooster der Engelse Augustijnerkanunnikessen ziet hij de grijze woning in de Rolleweg en de zwarte kruinen van de herfstelijk tuin erboven. Hij hoort zijn kleine bruine lievelingsvogel niet meer, maar steeds dwingender verneemt hij ‘uw nachtmuziek o rode nachtegaal’.

Wij zoeken de huizen op waar Gezelle gewoond heeft, de plekken die door een verblijf, een gedicht, een bezoek zelfs, werden getekend. Misschien zal dat alles verdwijnen in een genadeloze tijd die zich niets wil herinneren. Maar nooit verdwijnen zal het oeuvre én de gestalte van een man uit onze stam die in onze taal zijn God en zijn medemensen onvergetelijk heeft toegesproken. En dat is de dankbaarheid die ons vandaag én hier vervult en waardoor wij bidden:

Almachtige, eeuwige God
die uw dienaar en priester Guido
zo grote macht hebt gegeven over het woord
dat hij over U en ons
dingen van blijvende waarde heeft kunnen zeggen:
geef ons genadig
iets van zijn liefde voor U en voor elkander;
een beetje van zijn beminnelijke aandacht voor de kleine dingen
en van zijn huiver voor het mysterie waarin wij wandelen;
ook véél van zijn genegenheid voor ons land Vlaanderen.
Dan zullen wij tot U blijven spreken
met zijn woorden
of met de onze
vandaag en alle dagen en tot in eeuwigheid. Amen.