De Gemeenschap. Jaargang 7

[p. 231]

Hendrik Andriessen
Persoonlijke aesthetiek

Het behoorde nimmer tot de kenmerkende levensuitingen van componisten, op grond van innerlijke ervaring te strijden voor een algemeen-geldende aesthetiek. Een componist twist soms over andere auteurs, maar niet over het wezen van zijn eigen muziek; en de strijdvaardigste kan wel tot de beste behooren, niet voor zoover zijn vechtzin groot is, maar voor zoover hij onbekend is met het innigste wezen van zijn productie.

De edele oorzaak van dit verschijnsel ligt niet in eenige verdienste der personen, maar in de muziek zelve. Ik spreek dus ook geen kwaad van dichters wanneer ik constateer dat het in de litteratuur wel anders is; ik geloof dat de dichters zich - met alle zorg bij persoonlijken arbeid - méér om algemeene aesthetiek druk maken dan de componisten. Wanneer ik nu de laatsten eerder beklaag dan de eersten, dan is dit niet omdat men tusschen de auteurs-zelf schoonheidsoorlogen zou wenschen in de landen der muziek, maar omdat wèl in de muziek wereld (te onderscheiden van het muziek leven) ten aanhoore van het publiek dagelijks over het wezen der muziek, het wezen der werken en het wezen der componisten wordt gepreekt door de horde dier aarts-dilletanten, die in de verdoemelijke dagbladen voor muzikaal predikant spelen. De muziek is als aesthetiek niet controleerbaar en dat is het geluk der kwakzalvers: Zij kunnen alles waarschijnlijk maken en hebben altijd succes. Zij meenen over de onbewustheid der componisten met evenveel zekerheid te kunnen ratelen als over de vingers der pianisten. Zij knoeien en peuteren voortdurend verder aan een groot warnet van schoonheidstheorieën waarin de muziekwereld verstrikt is. Maar het muziek leven staat daar buiten; het is over

[p. 232]

dit leven dat ik even met u zou willen mijmeren en wij denken dus niet verder aan dat uiterlijk geraas.

Het mysterie der muziek is voor niemand zoo helder en zoo duister als het voor den componist is. Het is zoo klaar en zoo onmiddellijk als de dag in de oogenblikken dat de auteur aan de samenstelling van zijn werk practisch arbeidt en het blijft zoo geheimzinnig en zoo grenzenloos als de nacht in de bijna aaneengeschakelde tijden dat de componist in zijn muzikaliteit passief leeft. Hoewel de laatste toestand door den eerste feitelijk niet onderbroken wordt, kunnen wij de onderscheiding toch maken.

Het verschil tusschen een componist en ieder ander muzikaal mensch is niet gradueel maar essentieel. De auteur wordt door de muziek beheerscht; zij is zijn meerdere, niet als een concrete macht die al of niet gehoorzaam gevolgd wordt, maar als elementaire kracht, die zonder bepaalde wil den mensch te werk stelt. Zij werkt verlichtend als de zon en de componisten zouden aldus het goud der aarde zijn, wanneer de mensch zichzelf niet boven het licht gesteld had. Nu aanvaarden wij sinds eeuwen de innerlijke worstelingen van Lucifer als goddelijke schoonheid. Niemand ontkent den mystieken aard der muziek, maar wie erkent de muziek als heilige dwang tot gezang, tot Hymne? Eeuwenlang was de muziek naar haar wezen vogelvrij, zweefde over de wereld en bezielde de menschen wier hart en geest voor haar openstonden. Oók in de eerste tijden der meerstemmigheid, toen de componisten als alchimisten werkten, leefde het mysterie als zonlicht door hun handen en werd de natuurlijke werking niet door individueele tendenz beïnvloed. Uiterste krachtsinspanning om het natuurverschijnsel naar volle maat op te vangen en zuiver weer te geven heeft de muziek altijd verdragen en beloond. Wanneer wij Josquin als type-componist en zelfs het oude monnikenwerk als type-arbeid liefhebben is het omdat wij

[p. 233]

door een maximum muzikaliteit als middel, een maximum muziek als oorsprong en doel bereikt vinden. De eerdere Dufay of de latere Palestrina behoeft men niet anders te zien. Het is altijd persoonlijke krachtsinspanning zonder individueele inmenging. Waar waren trouwens vóór 1600 de muzikale aesthetici? Er waren altijd componisten, altijd geniale theoretici, zelfs fameuse harmonie-rekenaars en de beroemdste waren verder in wetenschap dan de geleerden der 19e eeuw, maar knaagden zij aan de persoonlijkheid der componisten? Of prezen zij hun beroemde tijdgenooten om hunne ethiek, hun philosophische basis? Gelukkige Palestrina, die met geen schoonheidsleer te beschrijven was! Hij was een muzikant, die van seconde tot seconde in muziek leefde en het latijn verstond; - hij deed zijn werk.

Waren er vóór de renaissance in de muziek minder genieën, minder ‘super-persoonlijkheden’ dan na de groote verandering? Ik behoor niet tot degenen die hier zouden aarzelen te antwoorden. De renaissance bracht het begin der bewustheid; maar de oude kracht zou niet overtroffen worden. De muzikale schoonheid zou door de accidentieele gevoelens van den componist gekleurd worden en dit is de verwarring. Ten eerste de verheven verwarring bij den componist: de donkere engel der melancholie werd het contrasubject bij de inspiratie. Ten tweede de triviale verwarring bij de amateurs, de uitleggers, de aesthetici; zij verwarden de levensstrijd der componisten met de muziek zelve, en over de goddelijke oorsprong van het licht dacht geen mensch meer. De groote bewustheid kwam niet op bij de genieën, maar bij de massa bemoeizuchtigen, die niet muzikaal waren om te genieten maar om te weten en te oordeelen; zij werden aangetrokken of afgestooten door de menschelijkheid die uit het werk sprak en zij trokken de Muzen-zelf aan de haren. In de 17e eeuw bemerkt men van deze ziekte betrekkelijk weinig; in de 18e eeuw veel meer, maar in het verloop der 19e eeuw blijkt het een algemeen-verbreide kanker te zijn:

[p. 234]

De muziek bestaat niet meer, er bestaan alléén muzikale persoonlijkheden en de vraag is maar wat ieders gevoelsleven te zeggen heeft. Wat vóór de renaissance een absurditeit was, is thans natuur-dogma: de individueelste mededeeling moet superieur zijn. Een symphonie is het dagboek van een gevangene; zijn leven komt aan het licht, men bewondert den schrijver of men beklaagt hem. De innerlijke lotgevallen van den mensch vormen het voedsel, niet het natuurverschijnsel dat dien mensch bezielt. Men kent de muziek niet meer, omdat men den mensch wil kennen. De componist is sinds lang niet meer troubadour, zanger van het algemeen-menschelijke; hij is - aldus volgens de muziekwereld - een originaliteit.

Men zou wenschen dat niemand iets afwist van de levensgeschiedenis of van de philosophische bedoelingen der componisten. De persoonlijke aesthetiek van den componist zou dan voor den hoorder niet anders zijn dan de zeggingskracht van een bloeiende bloem en dat zou haar grootste eer zijn! De schijnbaar luchtige uitspraak van Claude Debussy: dat de muziek bestaat om ons genoegen te verschaffen, bevat wijsheid genoeg om een kind te leeren spelen, pessimistische en theosophische volwassenen tot de orde te roepen en zelfs grijsaards op het dansen en zingen der engelen te wijzen. De volwassenen hebben de meeste moeite om een hymne aan te heffen!