De Gemeenschap. Jaargang 6

[p. 14]

Anton van Duinkerken
Hemels Palmhof 1747

In 1747 werd te Antwerpen ‘voor de erfgenamen van de weduwe C. Stichter op 't Rokkin, in de Oude Berg Calvarië’ een Nederlandse vertaling gedrukt van het ‘Coelestum Palmete’, het meest gebruikt devotie-boek der Contra-Reformatie. De volledige titel van de Nederlandse uitgaaf luidt: ‘Hemels Palmhof of Groot getijde-boek, beplant met godvruchtige oefeningen van kerkelijke getijden, litanieën, gebeden en meditatiën etc. Meestendeels getrokken uit de H. Schriftuur en de H.H. Oudvaders. Door den Eerw. Pater Wilhelmus Nakatenus, Priester de Sociëteit Jesu.’ Het boek is mede hierom aandacht waard, dat het vertalingen in versvorm bevat van vele kerkelike hymnen. Deze vertalingen zijn in het algemeen niet bijster wel geslaagd, maar ze hebben de eigenaardige betekenis, katholieke poëzie te zijn uit een tijdperk onzer geschiedenis, waarin de continuïteit der religieuze dichtkunst geheel verbroken scheen. Wat verbindt Stalpaert en Poirters aan Broere en Thijm? Men kan op Vlaamse middelmatigheden wijzen, maar hun werk is schaars en doorgaans slecht gemaakt. Na Michiel de Swaen herhaalt de Vlaamse dichtkunst zich steeds hoger dravend en haar herdrukken vermeerderend met zwalpend-grandioze begeleidings-verzen, maar de nieuwe bezieling der achttiende eeuw is in het Zuiden niet katholiek doch humanitair-deïsties.

Het Noorden wacht na Luyken tevergeefs tot 1782, als de ‘Stichtelijke Mengeldichten’ van Hieronymus van Alphen en Leonard Pieter van der Kasteele de humanitair-godsdienstige idee doen doordringen in de lyriek, waar Feith haar een weliswaar sentimentele, maar voor altijd onvergetelike toon zal geven. Feith wordt te zeer miskend. De

[p. 15]

zuiverheid zijner bezieling vergeet men, daar zijn taalgebruik nog niet ver genoeg van het onze afstaat om klassiek te mogen heten en toch al te ver om niet reeds geheel verouderd te zijn. In werkelikheid is hij de grootste humanitaire dichter en criticus van Nederland geweest, tot dusver door geen Coster overtroffen en door geen Mussche geëvenaard. Doch ook in zijn poëzie, als in die van Van Alphen, treft men zo nu en dan een vreemden toon. Vooral in de gezangen voor den eredienst bestemd. Het is de toon der katholieke kerkelike hymnen. Ik heb er vroeger terloops op gewezen, hoezeer de religieuze dichtkunst van Jacob Revius beïnvloed moet geweest zijn door een overgeleverde wijze van dichten en zingen, die in de middeleeuwen liturgies-kerkelik was. Het Avondgebed van den predikant was geheel in dezelfde toon gehouden als het vesperlied van het Roomse brevier: ‘Te lucis ante terminum’. Veel gedichten hadden in de zeventiende eeuw die kerkelike toon. Eerst Luyken maakt er zich vrij van en schept een nieuwe lyriek. Maar op het einde der achttiende eeuw herleeft het hymnies-godsdienstige lied, totdat de domineesdichtkunst het door zijn tamme gemakkelikheid verburgerlikt en onmogelik maakt.

Het ‘Hemels Palmhof’ nu bewijst, dat de hymne in de dagen van den Contra-Reformatie een grote betekenis heeft gehad voor de Roomse volks-devotie. De Jesuïeten zijn geen grote liturgisten in het algemeen, maar hun historiese traditie is een altijddurende ijver geweest voor de luister van Gods huis. Zij hebben God aan de gelovigen voorgesteld als stralend in zijn volle heerlikheid van overwinnaar dezer wereld; zij hebben de barok geschapen uit een mentaliteit, die spontaan het christenleven deed zien als een heldenbestaan; zij hebben aan de devotie de feestelikheid gegeven, die haar nog heden kenmerkt op een hoogdag in het Zuiden. De hymnen van het brevier hebben zij door vertalingen gepopulariseerd tot volksbezit en - meer dan wij vermoeden - tot volkslied. Dit is een verdienste, die

[p. 16]

men eerst kan schatten als men na het lof heeft horen zingen over Maria's Onbevlekte Ontvangenis:

Gij trapt de maan, zoo lief, zoo teêr, zoo zoet
En de helsche draak ligt plassend in zijn bloed.

Of over het geschonden Aanschijn van de Verlosser der wereld:

Toon uw heilig aangezicht
badend in een zee van licht.

De doorgaans slecht gecomponeerde rijmsels, die het oude kerkelike lied vervangen, doen ons terugbegeren naar de dagen der krijgshaftige Jesuïeten, die met veel muziek en veel te veel stemmen wellicht de heilige tenminste waarachtig hebben verheerlikt. Het ‘Hemels Palmhof’ van Pater Nakatenus geeft ons den indruk dat de middeleeuwse kerkelike liederen vóór de negentiende eeuw en de herleefde belangstelling van intellectuelen voor het mediëvale, méér betekenis hadden in het godsdienstig leven van het katholieke volk dan daarna nog ooit het geval is geweest. Zij waren voor het bewustzijn der schuilkerk-bezoekers, die Vondel niet meer lazen, de enige katholieke dichtkunst naast Pater Poirters.

Niet alle hymnen zijn metries vertaald in dit boek en sommige vertalingen zijn van een stuntelig maaksel, maar er staan enige liederen in, die door hun argeloos zuivere poëzie ontroeren. Mijn bedoeling is geen andere, dan de mooiste dezer verzen hier over te schrijven, omdat ze zo geheel vergeten zijn. Er is ons weinig achttiend-eeuwse katholieke poëzie bekend en bij mijn weten helemaal geen goede. Misschien bewijzen deze gedichten-voor-het-volk, dat er een invloedrijke dichtkunst heeft bestaan en mogelik verklaren zij hoe in het humanitair-protestante kerkgezang van Van Alphen en Feith dat Rooms accent gekomen is, waarover ik hierboven sprak.

20 December 1929.