Forum der Letteren. Jaargang 1987

[p. 1]

De betekenis van het Nederlands
Rede uitgesproken bij de aanvaarding van het ambt van hoogleraar in de taalkunde en taalbeheersing van het Nederlands aan de faculteit der letteren van de Vrije Universiteit te Amsterdam op 11 december 1986.
Th.A.J.M. Janssen

ik heb daarom de taal
in haar schoonheid opgezocht
hoorde daar dat zij niet meer menselijks had
dan de spraakgebreken van de schaduw
dan die van het oorverdovend zonlicht

Lucebert (1974: 47)

Is what we refer to as ‘the world’
perhaps a product of a mutual accommodation
between experience and language?

Thomas S. Kuhn (1979: 418)

Mijnheer de Rector,

Dames en Heren,

Inleiding

Enkele weken geleden heeft het College van Dekanen van de Vrije Universiteit u uitgenodigd voor een rede met de titel ‘De betekenis van het Nederlands’. Mag uit uw aanwezigheid afgeleid worden dat het onderwerp u heeft aangesproken? Wat zei de titel u dan, wat dacht u te horen te krijgen? Maar u lastig vallen met de vraag waaraan u gedacht heeft bij de woorden de betekenis van het Nederlands, is zinloos voor zover de verwachting zou bestaan dat er nu in deze communicatief asymmetrische situatie van uw kant een antwoord komt. U zult zich echter willen voorstellen dat de vraag in mijn ogen toch functioneel is als ze u ertoe brengt uzelf de vraag te stellen: ‘Tja, de betekenis van het Nederlands, wat valt daaronder te verstaan?’ Zo u dat niet al had gedaan, heeft u zich intussen afgevraagd wat de titel inhoudt. U zit niet stil: u probeert zin te geven aan de taaltekens waarmee u zich geconfronteerd weet. Dus zelfs waar het onwaarschijnlijk is dat een vraag wordt beantwoord, hoeft een vraag niet zinloos te zijn.

Misschien hadden sommigen van u de verwachting dat nu een verhandeling gehouden zou worden over de rol die het Nederlands tot ver buiten het gebied van herkomst heeft gespeeld en nog steeds speelt, zoals in Suriname en de Antillen of in Indonesië, speciaal voor het vigerend recht en de bestudering van zijn geschiedenis. Bij anderen is wellicht de gedachte gerezen dat de positie van het Nederlands in het verband van de Europese Gemeenschap aan de orde wordt gesteld. Mogelijk denkt een enkeling: ‘Ha, eindelijk eens iemand die met kracht van argumenten zal pleiten voor gedegen onderwijs in de Nederlandse taal: er moet weer juist gespeld worden, zo uniform moge-

[p. 2]

lijk, de taalkundige ontleding moet, waar deze is afgeschaft, heringevoerd worden en de jeugd moet worden geleerd foutloze sollicitatiebrieven te schrijven’. Misschien wel de meesten van u zouden zich voor kunnen stellen dat er een uiteenzetting zal volgen over het belang van een goede beheersing van het Nederlands, niet alleen voor het verwerven van kennis in de schooltijd, maar ook en vooral voor het functioneren daarna, of liever nog voor het menselijk functioneren in het algemeen. Welke van deze veronderstelde interpretaties ook juist mag blijken, opgemerkt kan worden dat met de titel in kwestie nogal wat mogelijkheden open zijn gelaten of zelfs juist een verscheidenheid aan interpretaties is geopend.

Als wij ons op dit moment met elkaar wensen te onderhouden, u door te luisteren en te kijken, ik door zo verstaanbaar mogelijk een tekst voor te dragen, dan kan de grond voor het mogelijke welslagen goeddeels hierin gevonden worden dat u in staat bent in de waarneembare stroom geluiden taalklanken te onderscheiden waaraan u een zin weet toe te kennen. Niet zelden wordt een communicatieve situatie voorgesteld als een betrekking tussen personen die veelal beurtelings optreden als zender en ontvanger van een stroom van taalklanken. De geluidsstroom heeft een bepaalde structuur. De taak van de ontvanger zou erin bestaan die te decoderen. Is hij daarin geslaagd, dan heeft hij de woordenstroom verwerkt. In deze voorstelling komt het erop aan dat de ontvanger de taalklanken herleidt tot woorden en zo mogelijk tot zinnen, terwijl de betekenis ervan daar mechanistisch aan verbonden wordt geacht. Taal wordt aldus gezien als een pasklaar middel tot overdracht van conceptuele kennis. Hoe onjuist, althans hoe onvolledig zo'n voorstelling van zaken is, wil ik in het volgende uiteenzetten.^/1/ Want probleemloos is het idee dat taal pasklaar zou zijn, niet: wat we in de werkelijkheid tegenkomen, kan nimmer zo verwoord worden dat het onmiskenbaar wordt vastgelegd. Aan de ene kant kunnen wij wat we in de werkelijkheid onderscheiden en ervaren, met onze woorden slechts verbeelden, er uitdrukking aan geven, uiteraard hooguit voor zover wij de werkelijkheid direct of indirect waarnemen, voor zover wij haar weten te interpreteren, voor zover wij er ons een voorstelling van kunnen maken.^/2/ Aan de andere kant kan ook degene die kennis neemt van de verwoording, zich van wat verwoord is, nooit meer dan een beeld vormen. Maar ook het beeld dat de hoorder zich vormt, is een interpretatie: een interpretatie van wat er gezegd is.^/3/

De betekenis van de taaltekens heeft in het proces van het te verstaan geven en van het verstaan een scharnierfunctie. Hoe kardinaal deze rol evenwel ook moge zijn, bepalend is hoe de gebruiker met het taalteken omgaat: welke relatie legt de een tussen werkelijkheid en verwoording, en welke relatie legt de ander tussen verwoording en werkelijkheid?^/4/

/1/ Zie bijvoorbeeld ook de kritiek van Reddy (1979) en Bakker (1984: 21); zie verder de hekeling door Flaubert (1982).

/2/ Zie bijvoorbeeld naast Boyd (1979) en Kuhn (1979): Goldman (1986: 152):
The creation of categories, kinds, or ‘versions’ is an activity of the mind or of language. The world itself does not come precategorized, presorted, or presliced. Rather, it is the mind's ‘noetic’ activity, or the establishment of linguistic convention, that produces categories and categorial systems. When truth is portrayed as correspondence, as thought or language mirroring the world, it is implied that the world comes precategorized. [...] The minor metaphor is only one possible metaphor for correspondence. A different and preferable metaphor for correspondence is fittingness: the sense in which clothes fit a body. [...] There are indefinitely many sorts of apparel that might be designed for the human body, just as there are indefinitely many categories, principles of classification, and propositional forms that might be used to describe the world.

/3/ Ook de receptie moet als een creatief interpretatief proces worden beschouwd, zoals verwoord door Schlieben-Lange (1975: 72): ‘Im Hören und Verstehen entsteht nicht ein Altes wieder, sondern vielmehr etwas Neues.’, of door Fowler (1986: 173): ‘language always invites the reader to construct a version of reality.’ Zie voor een gepopulariseerde uiteenzetting over interpreteren: Van Zoest (1986).

/4/ Zie Reddy (1979) en verder Davidson (1986: 168), die onderscheid maakt tussen een prior theory en een passing theory in het feitelijke communicatieproces:
For the hearer, the prior theory expresses how he is prepared in advance to interpret an utterance of the speaker, while the passing theory is how he does interpret the utterance. For the speaker, the prior theory is what he believes the interpreter's prior theory to be, while his passing theory is the theory he intends the interpreter to use. [...] What must be shared for communication to succeed is the passing theory. For the passing theory is the one the interpreter actually uses to interpret an utterance, and it is the theory the speaker intends the interpreter to use. Only if these coincide is understanding complete. [...] But the passing theory cannot in general correspond to an interpreter's linguistic competence.

Werkelijkheid, interpretatie en verwoording

Stel, u moet figuur 1 op het oog afgaand zó aanduiden, dat iemand die de figuur niet ziet, zich er een goede voorstelling van kan maken.^/5/

/5/ Vergelijk, met een andere strekking, Black (1979: 33).

[p. 3]

Figuur 1.

Verscheidene mogelijkheden staan u ter beschikking. U kunt de figuur beschrijven als een zespuntige ster. Maar dat vindt u wat te impressionistisch. De figuur kan in preciezere termen worden weergegeven als twee over elkaar liggende driehoeken waarvan de hoeken maximaal van elkaar verwijderd zijn, terwijl van de ene driehoek een punt naar links en van de andere een punt naar rechts wijst. U kunt de figuur echter ook karakteriseren door uit te gaan van drie over elkaar liggende ruiten, van minstens vier over elkaar liggende trapeziums, van zes elkaar kruisende lijnen of van achttien verbonden lijnstukken. Wellicht ziet u in de figuur een regelmatige zeshoek met zes aangrenzende gelijkzijdige driehoekjes. U ziet er misschien een samenvoeging in van een tweetal figuren waarvan de driehoekjes zich om en om een lijnstuk bevinden, zoals in figuur 2, en u wilt daarop uw beschrijving baseren.

Figuur 2.

Deze zou aan de eerder geopperde interpretaties en beschrijvingen met evenveel recht toegevoegd kunnen worden,^/6/ hoewel niet elke interpretatie en verwoording gelijkelijk geschikt is, omdat rekening gehouden moet worden met de toegesprokene. Want het interpreteren en verwoorden staat in functie van de gesprekspartner.

Toen u figuur 2 te zien kreeg, heeft u mogelijk gedacht aan een tweedimensionale projectie van twee lappen stof waarvan de linker- en rechterpunt de tippen zijn waar de lapjes naar links en rechts omhoog gehouden worden. Maar als we nu dit beeld in ons hoofd hebben, dan zouden we figuur 1 ook nog anders kunnen wensen te interpreteren, en wel als de projectie van een opengesneden doek. De beschrijving zou dan daarop kunnen worden afge-

/6/ De modificatie ‘met evenveel recht’ moet in die zin genuanceerd worden dat niet alle interpretaties waarin de figuur wordt ontleed, gelijkelijk voor de hand liggen zoals uit perceptieonderzoek blijkt (zie Goldman 1986: 228-237), maar ‘the Gestalt principles might be best interpreted as preferred operations or default procedures, rather than mandatory operations’ (Goldman 1986: 246).

[p. 4]

stemd. En die beschrijving zou strikt genomen evenmin in strijd hoeven te zijn met de eerder geopperde.

Zijn hiermee alle interpretatieve mogelijkheden genoemd? Als ik u er nog op attendeer dat er ook aan geheel andere inkepingen gedacht kan worden en dat het geenszins nodig is te denken aan een serie driehoeken of een serie ruiten, trapeziums, lijnen of lijnstukken, maar dat ook gedacht kan worden aan allerlei combinaties daarvan, dan zult u grif willen aannemen dat het aantal mogelijkheden waar de beschrijving op te baseren zou zijn, duizelingwekkend groot is. Dan is nog niet gesproken over de verwoording; mogelijk was de verwoording om de interpretaties zoëven aan te duiden soms te omslachtig, soms juist te beknopt. Dat niet alleen de voorstelbare interpretaties van figuur 1, maar ook de feitelijke beschrijvingsmogelijkheden oneindig in aantal zijn, hoeft wel geen betoog. De werkelijkheid van figuur 1 schrijft ons niet dwingend voor hoe wij de figuur moeten zien, hoe wij haar gestructureerd moeten denken, hoe wij onze interpretatie zouden dienen te verwoorden. Maar de oneindigheid is niet onbegrensd. Figuur 1 stelt wel grenzen aan onze drang om structuur toe te kennen.^/7/ Een interpretatie waarin aan de figuur zeven punten worden toegerekend, zal niet in ons opkomen. De conclusie die hier te trekken valt, is: de werkelijkheid bepaalt wel de wijze waarop zij niet moet worden geïnterpreteerd, maar niet hoe ze wel geïnterpreteerd moet worden, ofschoon bijvoorbeeld het kader van een geometrische beschouwing, dus het kader van een geometrische interpretatie, uiteraard sommige interpretaties irrelevant maakt en daarmee, overigens per conventie, tevens grenzen stelt aan de geschiktheid van een verwoording.^/8/

Onze interpretatie van de werkelijkheid is hoe dan ook onvolledig bepaald door de werkelijkheid. Aan deze vaststelling kan de volgende vraag worden verbonden. Als de betrekkelijk eenvoudige figuur 1 al een onuitputtelijke bron van interpretaties en bijpassende verwoordingen opent, welk een baaierd van mogelijkheden is er dan eigenlijk bij de interpretatie van de dynamische werkelijkheid waarmee ieder van ons al sinds zijn prille bestaan geconfronteerd wordt? Het zou ons tot nietsdoen doemen of het zou dodelijk vermoeiend zijn, indien wij ononderbroken de werkelijkheid gedetailleerd zouden willen interpreteren (Von Glasersfeld 1984: 31-39). Wij hebben ons interpretatieroutines eigen gemaakt. Een groot aantal delen van de werkelijkheid hebben we van de rest leren onderscheiden als geïndividualiseerde zaken of standen van zaken. En in veel gevallen hebben we daar ook nog routineaanduidingen voor ontwikkeld. Een duidelijk voorbeeld is opnieuw figuur 1, maar nu in gekantelde positie zoals afgebeeld in figuur 3.

Figuur 3.

/7/ Zie Goldman (1986: 153):
Which things a cognizer-speaker chooses to think or say about the world is not determined by the world itself. That is a matter of human noetic activity, lexical resources in the speaker's language, and the like. A sentence or thought sign, in order to have any truth-value, must have an associated set of conditions of truth. Exactly what determines truth-conditions for a sentence of thought sign is a complex and controversial matter. [...] Notice that which truth-conditions must be satisfied is not determined by the world. Conditions of truth are laid down not by the world, but only by thinkers and speakers. This is the sense in which the world is not precategorized, and in which truth does not consist in mirroring of a precategorized world.

/8/ Boyd (1979:396) stelt:
We can and must ‘cut nature at its joints,’ but the boundaries between joints are themselves context-specific. Ways of classifying animals which are appropriate for evolutionary biology may be inappropriate for commerce, or for ethological studies.
Zie als illustratie:
De kuifeend was twintig jaar geleden voornamelijk een doortrekker.
Tegenwoordig is hij op veel plaatsen een algemene broedvogel.
[Milieukalender, Amsterdam/Groningen 1984]
Ongetwijfeld heeft de kuifeend ook vroeger gebroed, zij het niet in de bedoelde contreien. Zie overigens voor terechte kritiek op het beeld van de ‘nature’ en ‘its joints’ Kuhn 1979: 417). Reichling (1935: 233) maakt onderscheid tussen woorden en als wetenschappelijke term toegepaste woorden. Zie echter opnieuw Boyd (1979) met relativering van de notie ‘conventie’ (p.381).

[p. 5]

U aarzelt niet figuur 3 aan te duiden met davidster en men zal u onmiddellijk begrijpen. Hoewel al de interpretaties en omschrijvingen die voor figuur 1 zijn geopperd, ook hier van dienst kunnen zijn, zult u daar nu naar verwachting geen gebruik van maken. Het interpreteren van de constellatie kost u geen moeite, u herkent haar in één oogopslag en één woord volstaat om de figuur te benoemen. Figuur 3 heeft een eigen geschiedenis, en wel een zodanige geschiedenis dat wij met het onderscheiden van de figuur vertrouwd zijn, en niet slechts receptief. Haar onderscheidingsgeschiedenis heeft erin geresulteerd dat er een woord mee verbonden is. In het ‘Woordenboek der Nederlandsche taal’ ontbreekt een lemma davidster nog, evenals in de laatste vooroorlogse druk van Van Dales ‘Groot woordenboek der Nederlandsche taal’ uit 1924. In de eerste naoorlogse druk van de Van Dale uit 1950 is het opgenomen.

Door het voorafgaande loopt een drietal lijnen. De werkelijkheid bepaalt onze interpretatie onvolledig. Een toenemende vertrouwdheid met delen van de werkelijkheid leidt tot een routineuze interpretatie. Met een routineus geïnterpreteerd stuk werkelijkheid kan een taalteken systematisch verbonden zijn. Hiernaast is gebleken dat de wijze waarop we met een deel van de werkelijkheid geconfronteerd worden, niet zonder effect is: figuur 3, weliswaar geheel congruent aan figuur 1, is van beide veruit het gemakkelijkst te identificeren. Verder kan worden opgemerkt dat de interpretaties die aan de congruente figuren 1 en 3 zijn toegekend, niet alle van gelijke aard zijn. Eén type interpretatie heeft een zeker meetkundig karakter, twee driehoeken, drie ruiten, vier trapeziums, zes kruisende lijnen. Een tweede type is een gestileerde projectie van een ster, mogelijk van een bloem of, zoals gesuggereerd, van een ingekeepte doek. Met figuur 3, waarop het woord davidster van toepassing kan zijn, hebben we met een derde type interpretatie te maken gekregen. Het bijzondere is hier nog niet eens zozeer dat de vorm benoemd kan worden en geen beschrijving behoeft, maar veeleer dat we de figuur geïnterpreteerd hebben in haar cultuurhistorische functie: de davidster, ook wel het schild van David genoemd, geperverteerd toegepast in de jodenster, gesublimeerd in de vlag van Israël. Een samenstel van lijnen is een symbool geworden. De symbolische waarde is er niet van nature in gelegen. Vanuit de geschiedenis weten wij dat er een betekenis aan is toegekend. Als hoofdlijn kan dan worden onderscheiden de vergelijking tussen onze omgang met een betrekkelijk eenvoudige figuur in de werkelijkheid en onze omgang met taaltekens: woorden, zinnen, teksten. Ik zal die nu verder doortrekken.

Verwoording, interpretatie en werkelijkheid

Ook woorden, zinnen en teksten maken deel uit van de werkelijkheid en in hun toepassing geven ze op hun beurt, beter, geven wij als gebruikers vorm aan de sociale werkelijkheid, veelal door haar te bevestigen, soms door haar een nieuw aanzien te geven. Een voorbeeld. Als we het woord mevrouw opzoeken in Van Dales ‘Groot woordenboek der Nederlands(ch)e taal’ in zijn laatste vooroorlogse (1924), de eerste naoorlogse (1950) en de meest recente

[p. 6]

uitgave (1984a), dan vinden we achter het lemma de omschrijvingen als in overzicht 1.

Overzicht 1.

1924:
gehuwde vrouw (inz. van voornamen stand).

1950:

1.	thans aanspreektitel voor iedere gehuwde vrouw die niet tot de lagere volksklasse behoort; eert. en nog thans in Z.-Nederl. voor een gehuwde vrouw van adel; - in de vocatief ook gebruikt voor vorstinnen;
2.	gehuwde dame: het is geen juffrouw, het is een mevrouw.

1984:

1.	aanspreektitel voor en adressering aan iedere (gehuwde) vrouw; vroeger alleen voor een gehuwde vrouw van adel; - in de vocatief ook gebruikt voor vorstinnen; in België in het mv. (gall.) in de zin van dames: mevrouwen, mijne heren; - voorts gebezigd m. betr. t. vrouwelijke hoogleraren en draagsters van academische titels; - thans ook in 't alg. voor vrouwelijk persoon, zonder onderscheid naar maatschappelijke (burgerrechtelijke) positie;
2.	gehuwde dame: het is geen juffrouw, het is een mevrouw;
3.	werkgeefster van een dienstbode, werkster enz.: mijn mevrouw.^/9/

De omschrijvingen in de verschillende edities van de Van Dale geven in de ogen van de cultuurpessimist wellicht duidelijk de neerwaartse carrière aan van het woord mevrouw. Noemt het in 1924 nog vooral de gehuwde vrouw van de betere stand, in 1950 kan het ook andere gehuwde vrouwen aanduiden, als zij maar geen moeder de vrouw uit de volksklasse zijn. In 1984 ten slotte valt ook de ongehuwde in de term. Dat aan het overzicht evenwel een interpretatie verbonden kan worden, waarin wordt uitgegaan van de verbeterende maatschappelijke positie van de vrouw in de laatste decennia, is niet alleen taalsociologisch een gelukkige omstandigheid.^/10/

Door tegenover vrouwen bewust gebruik te maken van het woord mevrouw zonder onderscheid te maken naar hun maatschappelijke status of, sterker nog, zonder impliciete erkenning van een verschil in waarde door rang of burgerlijke stand herscheppen wij onze sociale werkelijkheid. Dat de ontwikkeling in 1984 niet geheel haar beslag heeft gekregen, mag blijken uit de nog altijd aanwezige, zij het slechts tussen haakjes toegevoegde, kwalificatie gehuwde. Het woordenboek treft hier geen blaam, het registreert het woordgebruik en informeert ons daarover. Degene die het boek raadpleegt, beoordeelt of het hem past, en handelt vervolgens vrijelijk. Maar wie daarbij zekere grenzen overschrijdt, kan spot ten deel vallen, getuige de attestatie in het ‘Woordenboek der Nederlandsche taal’ in de aflevering van 1906 ([band 1913] s.v. mevrouw): ‘Zekeren jongen Domine, hier in ons eenvoudig Noord-

/9/ De derde karakteristiek doet, mede door dienstbode en werkster in plaats van hulp, gedateerd aan; zie overigens ook Van Dales ‘Groot woordenboek van hedendaags Nederlands’ voor het eerst verschenen in 1984 (Van Dale 1984b) geeft s.v.: ‘mijn [mevrouw] werkgeefster van een werkster e.d.’.

/10/ Wel kan opgemerkt worden dat aanduidingen veelal in een rimpelloos proces een nieuw bereik krijgen bij statusverhogend effect, bijvoorbeeld: hogere school>hogeschool>universiteit; onderwijzer>leraar>docent; wetenschappelijk medewerker>universitair docent; lector>hoogleraar.

[p. 7]

Holland... heeft in zeker stadje het Mevrouwen zoodanig ingevoerd, dat men 'er bijna geen Juffrouwen meer vinden kan’.

Wij kunnen in vrijheid besluiten discriminatoir taalgebruik te vermijden. In beginsel geldt voor tal van woorden dat wij daarmee onze wereld kunnen vervuilen of leefbaar kunnen inrichten. De betekenis die woorden hebben, kennen wij er aan toe in een niet aflatend proces van taalverkeer. Wij maken uit of we wel of niet, en zo ja in hoeverre we van de gangbare routine-aanduiding van de standaarduitdrukking of van het cliché af zullen wijken. Zeker, voor een goede verstandhouding zijn de marges vaak zeer smal,^/11/ willen wij onze gesprekspartner niet voor het hoofd stoten of onze eigen kop niet bezeren. Woorden zijn als wetten in de gezonde democratie. Ze maken deel uit van de sociale werkelijkheid en bepalen haar zelfs in hoge mate. Ze worden ingevoerd, ze worden verschillend geïnterpreteerd en toegepast, ze worden veranderd of raken in onbruik. Voor wetten in de wetenschap geldt nauwelijks minder, nu eens tot ergernis, dan weer tot vreugde van de onderzoeker. Ook de wetten van de wetenschap zijn door interpretatie verkregen constructies en bestaan bij de gratie van de sociale werkelijkheid.

Laat de gedachte dat woorden deel uitmaken van onze werkelijkheid, aanvaard zijn, en laat tevens aanvaard zijn dat ook het concrete gebruik van woorden van onze werkelijkheid deel uitmaakt. Dan rijst in het licht dat de sterren moesten werpen op de relatie tussen werkelijkheid, interpretatie en verwoording, de vraag of dus ook woorden en uitingen van de een op hun beurt niet evenzeer onderworpen zijn aan interpretatie en aldus constitutief zijn voor gedachten en gevoelens bij een ander. Laat een taalteken dan verschillende interpretaties toe, net als de figuren in het voorafgaande?

Hoewel het in de praktijk van het gewone taalverkeer van weinig belang is, meent de taalkundige er zijn voordeel mee te doen onderscheid te maken tussen interpretaties die te verbinden zijn aan een loutere constellatie van taaltekens, en interpretaties die te verbinden zijn aan een constellatie van taaltekens in het verband van de context of situatie waarin zij voor het feitelijk taalverkeer worden gebruikt. In het ene geval spreekt hij bijvoorbeeld van zinnen, in het andere geval van uitingen. Waar het gaat om uitingen, wordt dan opnieuw een scheidslijn getrokken tussen tweeërlei interpretatie. Men kan vast willen stellen waar een concrete uiting op slaat, maar ook wat ze bij degene die er kennis van neemt, teweeg brengt: hier wordt de verbinding tussen taal en werkelijkheid het scherpst ervaren. Overzicht 2 brengt de relaties in beeld:

Overzicht 2.

/11/ Zie Davidson (1986: 165; ook 168):
You can change the meaning provided you believe (and perhaps are justified in believing) that the interpreter has adequate clues for the new interpretation.
Dezelfde dynamiek vertoont de benadering van Reichling (1935: 236), zie verder Nunberg (1979: 160 e.v.), die de notie ‘cue-validity’ voorstelt.

[p. 8]

Het onderscheid tussen de typen relaties A en B komt mij niet bijster zinvol voor. Want het zijn geen woorden die woorden bepalen (Bakker 1968a: 14) of daar iets van prediceren, maar het zijn de door woorden opgeroepen voorstellingen die ingepast moeten worden in de voorstelling van een situatie die ons voor ogen staat of komt te staan: ofwel doordat deze door andere woorden is of wordt opgeroepen, ofwel doordat deze de onmiddellijk waarneembare situatie betreft. De typen relaties A en B moeten naar mijn oordeel onder één noemer aan de orde gesteld worden als de relatie tussen taaltekens en hun omgeving.^/12/ In wat volgt, zal de aandacht vooral hierop gericht worden, vanuit een functioneel taalkundig gezichtspunt.

Als eerste voorbeeld van een relatie tussen een taalteken en zijn, eventueel talig opgeroepen, omgeving zullen we het woord van (Janssen 1975) bekijken zoals in zin (1).

(1)		‘Het boek van Peter ligt naast de radio.
	a	‘Het boek waarvan Peter de eigenaar is, ligt naast de radio.’
	b	‘Het boek waarvan Peter de schrijver is, ligt naast de radio.’
	c	‘Het boek waarvan Peter de lezer is, ligt naast de radio.’
	d	‘Het boek waarvan Peter de uitgever is, ligt naast de radio.’
	e	‘Het boek waarin Peter de hoofdpersoon is, ligt naast de radio.’
	f	‘Het boek waar Peter het steeds over heeft, ligt naast de radio.’

Achter a-f staat een lijst van mogelijke interpretaties. En nog andere interpretaties zijn in beginsel mogelijk voor van, zoals wel met voorbeeld (2) kan worden toegelicht.

(2)	De stier van Peter is woester dan de stier van Karel.

Stelt u zich voor dat Peter en Karel hard voor een stier proberen weg te rennen, dan zult u willen aannemen dat de met van aangeduide betrekking tussen de twee dieren en het tweetal dat zich uit de voeten maakt, geenszins een relatie van eigendom-eigenaar hoeft te zijn. Het geldt op vergelijkbare wijze voor de zinnen (3) en (4).

(3)	Peters stier is woester dan Karels stier.
(4)	Mijn stier is woester dan uw stier.

Komt in zin (1) en (2) de diversiteit van interpretatiemogelijkheden op rekening van het voorzetsel van, in zin (3) moet ze worden toegeschreven aan het genitiefaffix -s en in zin (4) aan de bezittelijke voornaamwoorden mijn en uw.

De betekenis van de bezittelijke voornaamwoorden en de interpretatie die zij toelaten, komt tot uiting in het volgende voorbeeld. Nobelprijswinnaar Dingelam heeft bij wijze van gelukwens van boer Lagerwij een haan gekregen bedoeld voor de braadpan; maar de vrouw van de laureaat ziet iets meer in het beest, zodat de Dingelams besluiten het als huisdier te adopteren. Op een dag is de haan zoek. In de woordenwisseling die zich dan tussen de echtelieden ontspint, luidt het van de zijde van mevrouw Dingelam:

(5)	Die haan. Die haan. Mijn haan natuurlijk weer, hè?
	Jouw haan niet! Jij had er niks mee te maken.
	[Hermans 1975: 367]

/12/ Zie bijvoorbeeld Uhlenbeck (1964: 71) inzake de rol die de context speelt voor het begrijpen van zinnen.
Opgemerkt kan worden dat de waarheidsfunctionele betekenisleer niet geïntegreerd wordt in wat volgt, hoewel in dit semantisch kader fascinerend werk wordt verricht. Maar zie noot 7, verder bijvoorbeeld Baker (1986).

[p. 9]

‘Te maken hebbend met’ is kennelijk een algemeen betekenisfacet van bezittelijke voornaamwoorden.^/13/ De inhoud van de betrekking is niet te voorspellen, toch blijkt die er in het voorbeeld van de Dingelams zeer toe te doen. De omgevende informatie stelt ons in staat te bepalen in welke betrekking de haan tot de ik-figuur staat en in welke tot de jij-figuur.

Een volgend voorbeeld van een relatie tussen een taalteken en zijn, eventueel talig opgeroepen, omgeving geeft zin (6). De analyse van een constructie als de beoordeling van de oefenmeester heeft taalkundigen van oudsher voor problemen geplaatst

(6)	De beoordeling van de oefenmeester wekte irritatie.
(7)	De beoordeling van de oefenmeester door het bondsbestuur wekte irritatie.

Want zin (6) kan verschillend worden opgevat. De oefenmeester kan iemand of iets beoordeeld hebben of aan het beoordelen zijn, maar hij zou ook zelf de beoordeelde kunnen zijn. Niet alleen de soberheid van de betekenis van het voorzetsel van speelt hier een rol, maar ook de soberheid van de betekenis van beoordeling. Door deze soberheid is er veel ruimte voor een diversiteit van interpretaties. In het geval van voorbeeld (7) wordt de interpretatieruimte, ingeperkt door de zin die gegeven moet worden aan de woordgroep door het bondsbestuur. De voorstelling die we ons hierbij maken in samenhang met de rest, stuurt onze interpretatie: de oefenmeester is niet degene die beoordeelt, maar degene die beoordeeld wordt.^/14/

Ook hier kunnen we de vraag stellen zoals ten aanzien van het woord van, het genitiefaffix -s en de bezittelijke voornaamwoorden: gaat het in de zinnen (6) en (7) om twee verschillende woorden beoordeling met toevallig één vorm, om verschillende betekenissen van een woord, om twee betekenisaspecten van een woord of om een hoofd- en een bijbetekenis, dan wel: gaat het om één woord met één betekenis? Als van de laatste gedachte wordt uitgegaan, dat het één woord betreft met één sobere betekenis, is hiermee geïmpliceerd dat de verschillende interpretatieve invullingen die aan een woord gegeven kunnen worden, niet afzonderlijk hoeven te worden geleerd, maar dat de menselijke geest in staat is de relevante invulling veelal ter plekke en terstond voort te brengen. De diverse gebruiksmogelijkheden van een woord vormen in die zienswijze geen lijstje eigenschappen van dat woord, want iedere eindige opsomming houdt feitelijk een reductie in van de interpretatieve rijkdom van een taalteken.^/15/ De diversiteit van mogelijkheden waarin een woord gebruikt kan worden, toont aan dat de menselijke geest zich creatief van een teken kan bedienen. De taalkundige interesse is in zo'n benadering enerzijds gericht op de betekenisbepaling van woorden, omdat de betekenis verglijdend, niet stabiel is, getuige het woord mevrouw, en anderzijds op de mogelijkheden van het menselijk interpreteren, die verder reiken dan de interpretatie van tekens van natuurlijke taal.

Ik wil u de gedachte voorleggen het woord beoordeling in de zinnen (6) en (7) te zien als één woord met één vorm en één betekenis, maar een betekenis zo sober dat die een grote verscheidenheid van interpretaties niet verhindert (zie Janssen 1985b, 1986). Voor dit denkbeeld wil ik u ontvankelijk proberen

/13/ In Janssen (1975) wordt in het verband van possessieve constructies met van, de genitief-s en possessieve pronomina de notie ‘nauwe betrekking’ voorgesteld. Deze is relevant bij diverse constructies, bijv. Karel heeft een kind in de gevangenis, waar Karel gedacht wordt in een nauwe relatie te staan met of het kind (hij is de vader) en/of met de gevangenis (hij is de cipier). Zie verder De Vries (1975: 162-163), Janssen (1976; 1977; 1980; 1985a: 67-70), Downing (1977), Aarts (1979: 50-60, 114-118), Streekstra (1980: 113), Van Bree (1981: 131 e.v.), Altenberg (1982) en Zwanenburg (1986: 251).

/14/ Uhlenbeck (1964: 76) spreekt van betekenisbeperking waar woorden, meer in het algemeen taalelementen, in een zin gecombineerd worden. Hier hebben we evenwel naar mijn oordeel in overeenstemming met de afwijzing van het onderscheid tussen de typen relaties A en B in overzicht (2) te maken met een beperking van interpretatiemogelijkheden doordat in de omgeving van de betrokken woorden of taalelementen sommige voorstellingen (of een voorstelling) wel en andere niet in aanmerking komen.

/15/ Dit neemt niet weg dat in een woordenboek een ruim toegelicht gebruik van woorden juist een vereiste is. De voltooiing van het ‘Woordenboek der Nederlandsche taal’ is dan ook van onschatbaar belang ter waarborging van de toegankelijkheid van oudere Nederlandse teksten. Mijn kritiek geldt de inrichting van een lexicon met behulp van lijsten (sub)categoriale en selectionele kenmerken van woorden zoals in grammaticamodellen met een algorithmische opzet. Vergelijk Reddy (1969: 245): ‘The concept of selection restrictions is, in a word, an epistemological blunder of the first rank.’ Zie voor een problematisering van de thematische structuurtoekenning aan werkwoorden Carlson (1984) en Hajic'ová en Panevová (1984).

[p. 10]

te maken. Laten we het woord beoordeling eens bezien in een zinsverband waarin een reeks interpretaties denkbaar is, zoals bij zin (8).

(8)		De beoordeling zinde Karel niet.
	a	‘Dat er beoordeeld werd, zinde Karel niet.’
	b	‘De vermoedelijke reden dat er beoordeeld werd, zinde Karel niet.’
	c	‘Dat er toen beoordeeld werd, zinde Karel niet.’
	d	‘De wijze waarop er beoordeeld werd, zinde Karel niet.’
	e	‘De aspecten waarop beoordeeld werd, zinden Karel niet.’
	f	‘Het resultaat dat met het beoordelen verkregen werd, zinde Karel niet.’

Achter a-f staan mogelijke interpretaties. Dit aantal kan nog eens verdubbeld worden, want overal waar nu werd staat, zou was ook passend kunnen zijn. Daarenboven is een verdrievoudiging mogelijk. Bij de interpretaties van a-f blijft in het midden wie beoordelaar is en wie beoordeelde. Maar naast de mogelijkheid dat Karel slechts zijdelings bij de beoordeling betrokken is, zou hij ook degene kunnen zijn die beoordeelt of beoordeeld wordt. Het voorbeeld laat dus een grote verscheidenheid aan interpretatiemogelijkheden zien. Als we in al deze gevallen verschillende woorden beoordeling zouden aannemen, verklaren we niet dat deze interpretatieve diversiteit zich in beginsel ook bij andere woorden voordoet, niet alleen bij woorden met de structuur werkwoordstam + affix -ing, zoals beoordeling, opening en wandeling, maar ook bij woorden als interpretatie, verblijf, borrel of spel (Wittgenstein 1953).

Laten we een ogenblik terugdenken aan de waarnemingen die we aan de sterren verricht hebben. In de eerste figuur was er geen interpretatie die zonder meer de voorkeur verdiende. In de derde figuur, een afbeelding volstrekt congruent aan figuur 1, bleken de driehoeken echter zodanig ten opzichte van elkaar en hun omgeving geordend dat de interpretatie van een davidster, zich wel met voorrang aan ons opdrong. Dit verschijnsel vertoont overeenkomst met de interpretatie van woorden als van en beoordeling. In het merendeel van de voorbeeldzinnen weten we niet zonder meer welke van de vele denkbare interpretaties geboden is. Maar andere, al dan niet talig, zich aandienende informatie kan een achtergrond of omgeving vormen, die onze wil tot begrijpen stuurt en ons de mogelijkheid biedt een zinvolle samenhang te zien.^/16/

Na de bespreking van een voorzetsel, een affix, namelijk de genitief-s, enkele bezittelijke voornaamwoorden en een zelfstandig naamwoord wil ik nu een werkwoord nader met u bezien.^/17/ Daarbij laat ik buiten beschouwing de veelheid van temporele interpretaties die zich bij werkwoorden aandienen (zie Janssen, te verschijnen). Het werkwoord omringt in een zin als (9) levert zonder nadere informatie geen pasklare interpretatie af (zie Janssen 1986).

(9)		Een lijfwacht omringt de president.
	a	‘Er staat een lijfwacht om de president.’
	b	‘Er komt een lijfwacht om de president staan.’

/16/ Zie Goldman (1986: 186-7):
Bottom-up processing is assumed to be operative in recognizing words out of letters, sentences out of words, and so on. In addition to bottom-up processing, there is considerable evidence for top-down processing, in which higher-level beliefs, or background beliefs, influence the interpretation of low-level perceptual units. Psychologists have particularly shown that (knowledge of) a pattern's context influences how one perceives that pattern. [...] Cognitive psychologists generally believe that perception uses a mixture of bottom-up and top-down processing. The occurrence of top-down processing is the basis for the widely made claim that perception is ‘intelligent’. All one's knowledge about the world - or a lot of it, at any rate - can aid the construction of a percept.
De transformationeel-generatief georiënteerde cognitief psycholoog Fodor (1983) neemt met zijn verdediging van een modulaire benadering een singuliere positie in. Bij herhaling is er door Uhlenbeck, bijvoorbeeld (1964: 70-71), op gewezen dat een top-down-procedure complementair is aan de bottom-up-analyse van zinnen/uitingen. Dit inzicht heeft in de taalkunde ten onrechte nauwelijks ingang gevonden. Zie overigens het experimenteel onderzoek van Ensink (1986).

/17/ Zie voor een betekenisanalyse van het bijwoord(/voegwoord) toch/doch de programmatische uiteenzetting van Daalder (1986).

[p. 11]

We kunnen te maken hebben met een toestand^/18/, maar ook met een handelingsproces. Anders dan in zin (9) ligt bij zin (10) slechts de eerste, de toestandinterpretatie voor de hand.

(10)		Een muur omringt de stad.
	a	‘Er ligt een muur om de stad.’
	b	‘Er komt een muur om de stad (te) liggen.’

Het spreekt vanzelf dat een levenloze zaak als een muur moeilijk te zien is als de uitvoerder van een handelingsproces. Toch kunnen niet-bezielde entiteiten een interpretatie mogelijk maken die sterk lijkt op de tweede interpretatie van zin (9). Zie bijvoorbeeld de zinnen (11) en (12).

(11)		Water omringt het zandkasteel.
	a	‘Er staat water om het zandkasteel.’
	b	‘Er komt water om het zandkasteel te staan.’
(12)		Hoog struikgewas omringt het prieel.’
	a	‘Er staat hoog struikgewas om het prieel.’
	b	‘Er komt hoog struikgewas om het prieel te staan.’

In de b-interpretaties is geen handelingsproces aannemelijk, maar wel een proces, een gebeuren. Moeten we in de diverse interpretatiemogelijkheden de zinnen (9-12) verschillende betekenissen van het werkwoord omringt zien of zijn het de diverse entiteiten in combinatie met het concept dat met het werkwoord wordt opgeroepen, die aansprakelijk zijn voor de verschillende interpretaties?

Ik wil het nog wat ingewikkelder maken. Stel dat de lijfwacht waarvan in zin (9) sprake is, niet een groep personen is, maar slechts één breedgeschouderd personage, dan lijkt zin (9) de geopperde interpretaties toch niet zonder meer toe te laten. Voorwaarde schijnt dat de omringende entiteit zich aan meer dan een zijde van het omringde object bevindt. Maar als de lijfwacht in één persoon verenigd zich nu eens voortdurend om en om de president beweegt, is in zo'n situatie de interpretatie van zin (9) dan nog een vraag?

Zie verder zin (13) in een situatie waar Karel in gehurkte zit een paar kinderen van twee en drie jaar tussen zijn armen gevangen houdt of gevangen wil nemen. En vergelijk hiermee zin (14).

(13)	Karel omringt de peuters met zijn armen.
(14)	De jasmijnstruik omringt het prieel met een heerlijke geur.

Tussen Karel en zijn armen en tussen de jasmijnstruik en de heerlijke geur wordt een nauwe relatie gedacht, waarin de ene entiteit op enigerlei wijze hiërarchisch geordend is boven de andere. De armen en de geur worden als een verlengstuk gezien en door hun uitgebreidheid is een omringing voorstelbaar. Opvallend is dat ook nu weer naast de toestandlezing in beide gevallen nog een tweede lezing denkbaar is.^/19/ Bij zin (13) kan het zijn dat Karel de peuters nog niet omringd heeft, maar dat hij daar aanstalten toe maakt; bij zin (14) hoeft de jasmijngeur nog niet geheel om het prieel te hangen, maar begint het er sterk op te lijken. Voor zin (13) blijkt dus ook de interpretatie van een handelingsproces mogelijk, voor zin (14) de interpretatie van een

/18/ In hetgeen hier en verderop aangeduid wordt als toestand (toestandinterpretatie e.d.), breng ik elders (1986) meer nuancering aan door te onderscheiden tussen de interpretatieve categorieën ‘werking’ en ‘toestand’.

/19/ Waardoor dient een voorbeeldzin als (i) zich veeleer aan als een niet terminatieve handeling (activity) dan als een handelingsproces?
(i) De verpleegkundige omringt de baby met de grootst mogelijke zorg.
Niet doordat omringt hier metaforisch gebruikt zou zijn. Maar bij de zinnen (13) en (14) in de lezing van een proces (handelingsproces of gebeuren) kan het proces als beëindigd beschouwd worden zodra de armen helemaal om de peuters heen gebogen zijn of de geur van de jasmijnstruik zich helemaal om het prieel uitgestrekt heeft. Maar iemand met zorg omringen lijkt veeleer op de handeling die de lijfwacht in de persoon van één individu te verrichten heeft in een der lezingen van zin (9). De verpleegkundige c.q. de lijfwacht is steeds daar waar zorg of bescherming nodig is. Dus hoezeer zin (i) vormelijk ook verwant lijkt met de zinnen (13-14), alweer blijken de, en niet slechts de door het subject, opgeroepen concepten bepalend voor de interpretatie. Zie voor de interpretatieve status van aktionsarten als toestand, handeling, handelingsproces Onrust (1985).

[p. 12]

gebeuren. Laten we nu nog zin (15) in ogenschouw nemen.

(15)	De president omringt zich met een lijfwacht.

Als we ook de lijfwacht als verlengstuk van de president zouden willen zien, wordt de metafoor nogal opgerekt. Kon in de vorige gevallen de entiteit genoemd met het onderwerp zelf gedacht worden als de ring of als onvervreemdbaar daarmee verbonden, in zin (15) is de relatie tussen de president en de lijfwacht aanzienlijk losser.^/20/

Opgemerkt kan worden dat steeds de entiteit die omringt, de bron is van de ene of andere interpretatie. De aanwezigstelling van deze entiteit heeft effect op de interpretatie van het betekenisconcept dat met omringt aan de orde wordt gesteld. De omringende entiteit verschilt niet alleen per voorbeeldzin, maar de begrepen functie van de entiteit in de omringing kan zelfs bij een en dezelfde voorbeeldzin verschillend zijn. Bij zin (9) in de toestandinterpretatie vormt de lijfwacht een ring en houdt zij die in stand; bij zin (11) in de toestandinterpretatie vormt het water een ring, maar het kan moeilijk worden opgevat als instandhouder van de ring. In de handelinginterpretatie van zin (9) brengt de lijfwacht als handelend persoon of groep personen een omringing tot stand door middel van de eigen psycho-fysieke aanwezigheid. Bij zin (11) in de gebeurinterpretatie gaat de omringing uit water bestaan, maar stellig op grond van onderworpenheid aan de zwaartekracht. En zo kunnen we de zinnen verder langs gaan terwijl de scala van functietoekenningen aan de omringende entiteiten toeneemt.^/21/

Vast staat in al de beschouwde gevallen dat de entiteit die omringt, varieert in haar functie bij het omringen. Maar met de variatie in functie correspondeert geen systematische variatie in de talige vorm. Wat maakt het dan zinvol aan te nemen dat de betekenis van omringt zou co-variëren met de diversiteit van functies van de omringende entiteit? Waarom zouden we in de reeks optredens van omringt een verzameling correlaten willen zien? Zeker, vanuit een positivistisch gezichtspunt lijkt het verantwoord een lijst aan te leggen van valenties of van subcategorisatieframes, maar daarmee is de correlatie slechts vastgelegd, en dat dan ook nog maar voor een beperkt aantal gevallen. De correlatie is echter niet geduid, niet op verklarende wijze geïnterpreteerd.^/22/ Denkt u nog eens aan het citaat over de jonge dominee die het mevrouwen zo ruimhartig invoerde. Had u al eens eerder van deze toepassing van mevrouwen gehoord? Het woord zat in deze toepassing niet al in uw hoofd. Toch begreep u de zin onmiddellijk. In uw persoonlijk lexicon zat het woord mevrouw wel, zij het in de toepassing als zelfstandig naamwoord. En dat was voldoende (zie De Vries 1975: 162-163; Clark en Clark 1979: 787; Karius 1985). Indien dus correlatie relevant is, dan toch alleen op het niveau van de interpretatie.

Omdat omringt in al de verschillende gebruiksgevallen een en dezelfde vorm heeft en omdat er bij andere woorden een vergelijkbare variëteit aan toepassingsmogelijkheden waargenomen kan worden, is het zinvoller aan woorden in het algemeen een sobere betekenis toe te schrijven, waardoor zij een grote diversiteit van toepassingen en interpretaties toelaten. Het is niet het woord omringt dat al de verschillende interpretaties oproept, maar het zijn de enti-

/20/ Opgemerkt kan worden dat een toestandinterpretatie niet in aanmerking komt. Zie Janssen (1985b noot 3) voor een reeks relexief-constructies die zo'n interpretatie niet toelaten.

/21/ Op een andersoortige variatie van interpretaties die aan het subject verbonden kunnen worden, wijst Verkuyl (1984: 8-15) bij een zin als Tel de auto's die voorbijkomen. De passerende auto's zouden dan geteld kunnen worden of als verschijningsvorm (onverschillig hoe vaak een en hetzelfde exemplaar of exemplaren van een type passeren), of als uniek exemplaar dan wel als type. Bij een voorbeeld als Deze functionaris fietst naar huis kunnen we te doen hebben met een beschrijving van een situatie waarin iemand op de fiets op weg is naar huis, waarin iemand habitueel naar huis fietst zonder dat hij feitelijk op weg hoeft te zijn, of waarin het gaat om een nader aangegeven soort functionaris dat op de fiets naar huis gaat. In het laatste geval, waar deze functionaris als een type-aanduiding dienst doet, wordt de habituele lezing afgedwongen, anders dan wanneer deze functionaris een bepaald individu aanduidt. Zie voor de begrenzing van interpretatieve variabiliteit Moore en Carling (1985).

/22/ Stel dat we in de diverse toepassingen van omringt een verscheidenheid van (sub)categorieën aangeduid denken, dan nog zou daarmee de betekeniseenheid van omringt niet uiteen zijn gevallen, zoals al betoogd door Reichling (1935:254):
De zakelike categorieën, die wij in de betekenis-eenheden stichten, hoeven volstrekt niet samen te vallen met de categorieën der zaken waarop de betekenis, op de een of andere wijze, toepasselijk is.

[p. 13]

teiten, de lijfwacht, de muur, het water, het struikgewas, Karel, de jasmijnstruik en de president, die in combinatie met het door omringt betekende concept een diversiteit van interpretaties evoceren in een grote verscheidenheid van functies, die door onze kennis van de werkelijkheid zo en niet anders worden begrepen, maar die niet talig zijn aangeduid.

Mag het er in het voorafgaande soms op lijken dat de taal onprecies zou zijn, dan wil ik dit beeld graag nuanceren, enerzijds door te laten zien dat een spaarzame verwoording in normale omstandigheden geen onduidelijkheid of misverstand hoeft te creëren en anderzijds door te laten zien dat woordjes waaraan vaak weinig belang wordt toegeschreven, fijne onderscheidingen tot uitdrukking kunnen brengen. Eerst enkele gevallen van spaarzaamheid in de verwoording.

(16)	Prins Claus heeft de Tiende Internationale Landbouwtentoonstelling geopend. De tentoonstelling trok al op de eerste dag meer dan dertigduizend bezoekers.

In de tweede zin van voorbeeld (16) is met de aanduiding de tentoonstelling, hoewel in soberder bewoording, geen andere zaak aangegeven dan in de eerste zin genoemd wordt met de Tiende Internationale Landbouwtentoonstelling.^/23/ Een ander type zuinigheid geven de stukjes tekst van (17-19) te zien.

(17)	[spreker A:] ‘Ai, een vlek!’
	[spreker B:] ‘Geeft niet. Moet toch in de was.’
(18)	[Magda=‘ze’:] ‘Mijn tas staat nog aan de straat,’ zei ze.
	[Gijselhart:] ‘Tas met prullaria. Zal hem zo pakken!...’
	(Kellendonk 1986: 26)
(19)	Günter Wallraff komt in Nederland wonen.
	Denkt zeker dat de Turken het hier beter hebben.
	(VN 1986: 4)

De afwezigheid van een subject, in een hoofdzin, bij geeft, moet, zal en denkt maakt de interpretatie van de zinnen in het gegeven tekstverband of, meer algemeen, in de desbetreffende omgevende werkelijkheid allerminst onzeker.^/24/ Meerzinnigheid of poly-interpretabiliteit is niet in het spel, zelfs niet in het geval van zin (17), waar wat niet geeft, verschilt van wat toch in de was moet.^/25/

Nu een tweetal gevallen waarin ogenschijnlijk onbelangrijke woorden een subtiele betekenisdifferentiatie voor hun rekening nemen. Bezie eerst de voorbeelden (20) en (21) zonder en met het voorzetsel aan.^/26/

(20)	Stanley geeft Oliver snel een stoel.
(21)	Stanley geeft snel een stoel aan Oliver.

Stel, Oliver wordt duizelig en verzoekt Stanley dringend om een stoel, dan zal Stanleys hulp als aangeduid met zin (20) niet het komisch effect hebben dat het gevolg is van zijn handelend optreden beschreven met zin (21).

/23/ De pronominale aanduiding behoort tot de soberste aanduidingen, maar zelfs daaraan is niet altijd behoefte getuige de voorbeelden (17-19).

/24/ De subjectloze zinnen in (17-19) vormen een ondersteuning van de door Bakker (1986b) ontwikkelde opvatting dat samentrekking gezien kan worden als berustend op een syntactisch-contextuele relatie, parallel aan een syntactisch-situationeel verband.

/25/ Interpretatie door bottom-up-processen moet in geval van de zinnen in (17-19) onmiskenbaar noodzakelijk gecompleteerd worden door een proces met een top-down-verloop (zie noot 16). Dezelfde noodzaak tot aanvulling is in het geding bij toekenning van een temporele interpretatie aan finiete en infiniete werkwoordsvormen (zie Janssen 1986). Van belang in dit verband is de controverse Kamp - Dowty (Dowty 1986).

/26/ Zie Janssen (1976; 1977). Naast het verschil tussen de zinnen (20-21) in de aanwezigheid van aan is er een verschil in woordvolgorde. Zie voor mogelijke consequenties van het tweede verschil voor het begrip van beide zinnen Verhagen (1986a).

[p. 14]

Dan een betekenisverschil bij zinnen zonder en met het woordje te, een verschil dat in de taalkundige traditie vrijwel genegeerd is.^/27/ Bezie daartoe eerst de zinnen (22-24).

(22)	a	Peter helpt Karel de auto repareren.
	b	Peter helpt Karel de auto te repareren.
(23)	a?	Dit trucje helpt hen de moer loskrijgen.
	b	Dit trucje helpt hen de moer los te krijgen.
(24)	a?	Deze aanwijzingen helpen hen het werk volvoeren.
	b	Deze aanwijzingen helpen hen het werk te volvoeren.

Anders dan bij de twee zinnen van (22) is van (23) en (24) alleen de b-zin makkelijk te interpreteren. De b-zinnen van (23) en (24) komen hierop neer dat de betrokken personen door het trucje en de aanwijzingen worden geholpen: kennis ervan helpt hen. Zou bij de a-zinnen het interpretatieprobleem hierin zitten dat een trucje en aanwijzingen niet gedacht kunnen worden als handelende entiteiten, in tegenstelling tot de voorstelling die we ons van Peter kunnen maken? Ja en nee. Ik zal dit toelichten met een paar voorbeelden. Stel, de afwas moet gedaan worden en u bent bereid het karwei samen met uw gastvrouw of gastheer op te knappen, dan toont u zich alleen met de a-zin van (25) echt behulpzaam. In de situatie met de b-zin beschreven biedt u slechts aan toebereidselen te treffen, de ander op weg te helpen, maar onttrekt u zich aan het eigenlijke werk.

(25)	a	Ik help je wel even afwassen.
	b	Ik help je wel even af te wassen.

Stel verder dat Jans tennisbal op het dak is geraakt, en u wilt hem helpen via het bekende pootje geven. Dan biedt u uw hulp aan met de te-versie van (26), dus anders dan bij uw aanbod tot hulp bij de afwas: het eigenlijke pakken laat u aan Jan over.

(26)	a	Ik help jou wel even de bal pakken.
	b	Ik help jou wel even de bal te pakken.

Nu is ook duidelijk dat bij de zinnen (23) en (24) de a-zin moeilijk te interpreteren valt, want het trucje en de aanwijzingen zouden begrepen moeten kunnen worden als deel te nemen aan het werk dat centraal staat, en daar is wel erg veel fantasie voor nodig.^/28/

/27/ Zie voor een bredere en inzichtgevende behandeling van te Blom (1984) en Pardoen (1986); vergelijk Seuren (1986) voor een andere uitleg.

/28/ Y. Smit bracht me op de volgende voorbeelden.
(i) a? Karel helpt haar het geestelijk evenwicht hervinden.
b Karel helpt haar het geestelijk evenwicht te hervinden.
(ii)a? Karel helpt haar erbovenop komen.
b Karel helpt haar erbovenop te komen.
De a-zinnen zijn lastig te interpreteren. Dit komt ongetwijfeld doordat Karels hulp moeilijk voorspelbaar is als werkzaam tot in de afsluiting van het gebeurproces waarin de ‘zij’ haar evenwicht hervindt, erbovenop komt. Vergelijk hiermee de volgende zinnen.
(iii)a Karel helpt haar opstaan.
b Karel helpt haar op te staan.
Bij het handelingsproces aangeduid met opstaan is, getuige de onproblematische a-zin, Karels aandeel wel heel goed voorstelbaar als actief tot in de afsluiting. Bij de a-zin blijkt nog dat Karels aandeel in het eigenlijke werk er niet in hoeft te bestaan dat ook hij zelf opstaat (Pardoen 1986).

Slot

Als we taaltekens waarnemen en trachten te begrijpen, zijn we op verscheidene interpretatieniveaus druk doende. Interpretatief dient vastgesteld te worden met welke woorden we te maken hebben, want noch hun vorm noch hun betekenis zijn steeds probleemloos vaststelbaar. Wat de vorm betreft moet niet alleen gerekend worden met uitspraak- en spellingsverschillen, maar ook met slordigheden, versprekingen, schrijffouten.^/29/ De betekenis van een woord ligt doorgaans vrij vast, maar zoals het woord mevrouw heeft laten zien, zijn er in beginsel steeds verschillen mogelijk. De omstandigheden

/29/ Zie Davidson (1986: 157-170). Zogeheten kopiistenfouten, ontstaan door slordigheden bij het afschrijven, verkeerde interpretaties van lettertekens en/of onvoldoende kennis van woorden en zaken, kunnen op basis van grondige kennis van de tekst en zijn achtergrond, zoals de cultuurgeschiedenis en de intertextuele relaties, de filoloog brengen tot een tekstkritische interpretatie, in de traditie van Erasmus. Bij tekstkritisch werk vullen top-down en bottom-up procedures elkaar onmiskenbaar aan. Zie voor een boeiend specimen een studie van Hogenhout-Mulder (te verschijnen).

[p. 15]

waarin het woord gebruikt is, kunnen indicatief zijn voor zijn betekenis: de interpretatie kan zich alleen voltrekken tegen de achtergrond van de werkelijkheid waarmee wij in het verleden geconfronteerd zijn of waarmee wij geconfronteerd worden op het gebruiksmoment zelf.^/30/ Dit betekent dat een natuurlijke taal als het Nederlands geen invariante entiteit is, maar een complex van variëteiten dat per individu (Hudson 1980; Daan e.a. 1985), sterker per taalhandeling varieert (Davidson 1986; Rorty 1986).

Een tweede niveau van interpretatie is in het voorafgaande uitvoerig gedemonstreerd: door taaltekens opgeroepen informatie moet creatief worden ingepast in de voorstelling die ons door de omgeving, eventueel ook door taaltekens geëvoceerd, voor ogen staat of komt te staan. Moeten we hier een afzonderlijk niveau onderscheiden voor figuurlijk gebruik?^/31/ Bij de sterren die ons aanwijzingen verschaften hoe taaltekens te begrijpen, hebben we kennis gemaakt met een bijzondere zingeving. Een meetkundige figuur kan dienst doen als een symbool en zo een concept vertegenwoordigen van een geheel andere orde. Woorden vertegenwoordigen door hun aard iets van een andere orde dan de vorm waarin ze waarneembaar zijn, ze vinden daarin hun bestaansgrond. Veranderen zij dan bijvoorbeeld bij metonymisch gebruik van betekenis, of wordt slechts een deel van de woordbetekenis toegepast (zie Reichling 1935: 256; Pollmann 1984)? Neem een eigennaam; hieraan wordt doorgaans geen andere dan een onderscheidende betekenis toegekend.^/32/ Maar een eigennaam, bijvoorbeeld Den Haag, kan gebruikt worden om de Nederlandse regering aan te duiden, zoals in zin (27).

(27)	Den Haag heeft toegezegd de koopkracht van de echte, meerjarige minima te handhaven.

Toch is de eigennaam Den Haag in het verband van zin (27) niet van betekenis veranderd, de entiteit die er gewoonlijk mee wordt aangeduid, de stad Den Haag, komt ons door de overige informatie in een specifieke hoedanigheid voor de geest, en wel als een entiteit die in een nauwe relatie staat met de stad.^/33/ Het is met aanduidingen als een Rembrandt en een Honda in principe niet anders.^/34/

Bezie verder een zin als (28) in de volgende situatie. Een collega zal met u mee rijden. U komt samen het gebouw uit waar u werkzaam bent. Als uw collega rondkijkt naar uw auto, zegt u:

(28)	Ik sta daar!

Ook nu is de betekenis van ik niet anders dan gewoonlijk, noch wordt de betekenis van het woord op een bijzondere wijze geactueerd. Maar de entiteit aangeduid met ik komt ons in een specifieke samenhang voor de geest, en wel zo, dat wij bij het gebruik van het woord ik denken aan een entiteit die in een nauwe relatie staat tot de ik-figuur.

Laten we vervolgens een geval van metaforisch taalgebruik bezien, zoals in zin (29).^/35/

(29)	Het zwarte gat in de melkweg stelt de wetenschap voor grote raadsels.

/30/ De betekenis van een taalteken is in strik te zin dan ook niet conventioneel te noemen (zie Nunberg 1979; Goldman 1986: 169 e.v.). Vergelijk ook de terecht genuanceerde dynamische opvatting van Reichling (1935: 252-253). Ook anderszins blijkt hoezeer door de tijd heen ‘het Nederlands’ door variabiliteit wordt gekenmerkt; de variatie in toekenning van het woordgeslacht met de daarbij behorende verwijzingsproblematiek vormt hiervan een opvallend voorbeeld (zie bijv. Van Leuvensteijn 1985, dl.1).

/31/ Sadock (1979) en Rumelhart (1979) wijzen het onderscheid tussen letterlijke en metaforische betekenis af. Indien wij van metafoor wensen te spreken, dan is het uitgangspunt van Ortony (1980: 73) in ieder geval op zijn plaats: ‘it is not linguistic expressions themselves that are metaphors, but particular uses of them’

/32/ Zie bijvoorbeeld Seuren (1985: 469): ‘[Proper names] are essentially devoid of meaning’. Verder Ter Meulen (1982).

/33/ Zie voor de onmogelijkheid van een nadere algemene kwalificering van de nauwe relatie bij metonymie Stutterheim (1941: 571-574).

/34/ Is het doordat een tekening ‘beeldend’ is en een gedicht met, dat een Lucebert mogelijk wel een tekening, maar geen gedicht van Luceberts hand aanduidt? Zie verder wel Karel speelt Mozart, niet een Mozart voor een stuk van Mozart in: Karel speelt een Mozart.

/35/ Vergelijk Boyd (1979: 389-390) met kritiek van Kuhn (1979: 411-414).

[p. 16]

Ik wil slechts uw aandacht vragen voor de aanduiding het zwarte gat. Zoals bekend wordt het bestaan aangenomen van hemellichamen met een zo overweldigende massa dat alle materie tot aan licht toe die in zijn gravitatieveld komt, ermee samenbalt. De woordcombinatie zwart gat is zowel in de toepassing van het woord zwart als in de toepassing van het woord gat opmerkelijk. Zwart duidt hier aan dat het hemellichaam slechts indirect waarneembaar is, doordat ook licht niet zo snel is dat het aan zijn aantrekkingskracht kan ontkomen. En gat duidt aan de buitengewoon sterk aantrekkende, absorberende kracht van het hemellichaam, dat bepaald niet de vorm heeft van een opening of een open plaats in een vaste stof of in een voorwerp (zie Van Dale 1984a s.v.) Beide woorden, zwart en gat, duiden eigenschappen van het hemellichaam aan. Zij karakteriseren de eigenschappen evenwel niet ten volle (Macnamara 1982: 211). Zou dat wel het geval zijn, dan kon wellicht van betekenisverandering gesproken worden. Is, bijvoorbeeld in het geval van het woord gat, dan slechts een deel van de betekenisonderscheidingen toegepast? Naar mijn oordeel is de betekenis van het woord hier echter niet in het geding. Het gaat om een eigenschap van de aangeduide zaak, de eigenschap van sommige gaten dat daar dingen in kunnen verdwijnen.^/36/ De aanduiding zwart gat spreekt tot onze verbeelding, ze roept de voorstelling op van een fenomeen in zijn meest saillante eigenaardigheid.^/37/

Naast de besproken interpretatieniveaus is er, ten slotte, het niveau van de sociale interactie. Hier komt de uiteindelijke zingeving van een taalteken tot stand. Welk effect heeft een taalteken, een uiting, op de dispositie, de attitude, van de gesprekspartner? Moet bijvoorbeeld een bepaalde vraag als verzoek of als opdracht begrepen worden? Stel, u bent even in de dertig en als receptioniste werkzaam in een hotel. Een bejaarde dame komt naar u toe met de vraag:

(30)	Juffrouw, bestelt u even een taxi voor me?

Nu een situatie waarin een kakkineus type van een jaar of veertig u dezelfde vraag stelt. Hoogstwaarschijnlijk zult u in beide gevallen het van u verlangde werk doen. Maar door de woorden van de laatste persoon bent u geïrriteerd: u verwacht van iemand in die leeftijdscategorie dat deze het woord juffrouw zou hebben vermeden en de vraag ook anderszins meer als een verzoek zou hebben ingericht. Als er voor de veertigjarige hotelgast post zou liggen, zou u er niet aan denken daarop te wijzen. Een uiting die in het ene geval geschikt of zelfs innemend is, kan in een iets andere situatie als ongepast of ergerlijk overkomen. Communicatie is ook op dit niveau geen mechanistische overdracht van pasklare concepten.^/38/

Voor de verschillende interpretatieniveaus kan als motto gelden: communiceren met behulp van taal berust op een constante beoefening van het waarnemen en interpreteren van wat als de werkelijkheid beleefd wordt, de alledaagse, de systematisch geobserveerde en de imaginaire werkelijkheid.^/39/ Een verwoording, eveneens voorwerp van waarneming en interpretatie, kan onvoldoende scherp blijken, zowel in de gewone omgang als in de wetenschap bij onderwijs en onderzoek, zodat een herformulering nodig is, waarin

/36/ Black (1979: 32) ziet een metafoor als: ‘an instrument for drawing implications grounded in perceived analogies of structure between two subjects belonging to different domains’. Het betreft dus een analogie tussen aangeduide entiteiten (liever, tussen voorstellingen die met het woord kunnen worden opgeroepen), niet tussen aanduidingen zelf of een entiteit en een aanduiding. Zie overigens Stutterheim (1941: 556-574) voor heldere kritiek op het idee dat de bij een metafoor betrokken entiteiten tot verschillende sferen zouden behoren.

/37/ Mackenzie (1985: 63): ‘metaphors do not so much make allusion to pre-existent similarities as engender new likenesses’. Zie verder Verhagen (1986b).

/38/ Zie Van Dijk (1985); verder Davidson (1986: 173):
we have discovered no learnable common core of consistent behaviour, no shared grammar or rules, no portable interpreting machine to grind out the meaning of an arbitrary utterance.
En zie voorts Lakoff en Johnson (1982: 231-232):
When the chips are down, meaning is negotiated: you slowly figure out what you have in common, what is safe to talk about, how you can communicate unshared experience or create a shared vision. With enough flexibility in bending your world view and with luck and skill and charity, you may achieve some mutual understanding.

/39/ Zie Grypdonck (1985), verder Black (1979), Boyd (1979), Kuhn (1979), Petrie (1979), Hoffman (1980) en, tot slot, Goldman (1986: 139-140) in het volgende:
The primary use of imagination is in the formation of accurate representations about reality. To answer questions about the world, one typically has to generate candidate answers, and such generation typically involves new permutations of familiar conceptual ingredients. But while imagination is therefore critical for problem solving, or question answering, it is clear that free exercise of the imagination is a joy in itself. [...]
Since virtually all cognition is laden with imaginative constructions, most of this activity is taken for granted. A baseline of such constructivity is assumed for all humans. One could not be human without generating combinations out of antecedently present elements. Furthermore, the general lines of construction may be largely species-specific. This would account for the communality of the concepts we generate, the predicates we project, the possibilities we envisage. But certain constructed patterns we recognize as relatively unusual or exemplary. These are what we dub ‘imaginative’ creations. Imaginativeness is not characteristic of all products of the imagination: only those surpassing the routine outputs thereof.
Niet oninteressant in verband met de eerste zin van het citaat is dat Black (1979:32-33) met betrekking tot interpretaties, c.q. beschrijvingen als van figuur 1 in de tekst zijn gegeven, reeds spreekt van metaforen: de ster wordt gezien als over elkaar gelegde driehoeken, ‘a metaphor thinker sees live as a flow of information’.

[p. 17]

de interpretatie van de werkelijkheid beter verbeeld wordt, waarin nog beter uitdrukking wordt gegeven aan de beleving van de werkelijkheid, zo goed mogelijk afgestemd op de feitelijke of gedachte partner in het taalverkeer die kennis heeft van het Nederlands, wat ook de betekenis daarvan zou kunnen zijn.

Dames en Heren,

Velen van u ben ik veel dank verschuldigd, voor het vertrouwen dat u in mij heeft gesteld toen u bijdroeg tot mijn benoeming aan de Vrije Universiteit, voor uw bijdrage aan mijn vorming, mede door uw collegialiteit, eerst aan de Nijmeegse en vervolgens aan de Groningse universiteit, en door uw vriendschap. Graag zeg ik u hiervoor dank met de wens hier meer dan deze dankbetuiging tegenover te kunnen stellen.

Dames en Heren verbonden aan of met de Faculteit der Letteren,

Ik hoop ertoe bij te dragen de goede samenwerking verder te ontwikkelen, die reeds naar mijn interpretatie in een hartelijke verstandhouding tussen u en mij gegroeid is, in zaken van het onderwijs en het onderzoek.

Ik dank u allen voor uw aandacht.

[p. 21]

Bibliografie

Aarts, J.M.G. en J.P. Calbert (1979) Metaphor and non-metaphor. The semantics of adjective-noun combinations, Tübingen.

Altenberg, B. (1982) The genitive v. the of-construction. A study of syntactic variation in 17th century English, Lund.

Baker, G. (1986) ‘Alternative mind-styles’, in: Grandy & Warner 1986, 277-314.

Bakker, D.M. (1968a) ‘Onderwerp en gezegde’, in: Reflexies. Opstellen aangeboden aan Prof. Dr. J.P.A. Mekkes, ter gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag, door D.M. Bakker e.a., Amsterdam, 9-41. (1968b) Samentrekking in Nederlandse syntactische groepen, Leiden. (1984) ‘Kritische notities bij Ferdinand de Saussure's Cours’, in: Philosophia Reformata 49, 1-34.

Black, M. (1979) ‘More about metaphor’, in: Ortony 1979, 19-43.

Blom, A. (1984) ‘Enkele opmerkingen over te en om’, in: Spektator 14, 170-176.

Boyd, R. (1979) ‘Metaphor and theory change: what is “metaphor” a metaphor for?’, in: Ortony 1979, 356-408.

Bree, C. van (1981) Hebben-constructies en datief-constructies binnen het Nederlands taalgebied; een taalgeografisch onderzoek, Leiden [diss. ].

Carlson, G.N. (1984) ‘Thematic roles and their role in semantic interpretations’, in: Linguistics 22, 259-279.

Clark, E.V. en H.H. Clark (1979) ‘When nouns surface as verbs’, in: Language 55, 767-811.

Daalder, S. (1986) ‘Element en structuur: Nederlands toch en doch’, in: C. Hoppenbrouwers, I. Schuurman, R. van Zonneveld, F. Zwarts (red.) Syntaxis en Lexicon, Dordrecht, 132-156.

Daan, J., K. Deprez, R. van Hout, J. Stroop (1985) Onze veranderende taal, Utrecht/Antwerpen.

Van Dale (1924) Groot woordenboek der Nederlandsche taal, door P.J. van Malssen, Den Haag. (1950) Groot woordenboek der Nederlandse taal, door C. Kruyskamp en F. de Tollenaere, Den Haag. (1984a) Groot woordenboek der Nederlandse taal, door G. Geerts en H. Heestermans m.m.v. C. Kruyskamp, Utrecht/Antwerpen. (1984b) Groot woordenboek van hedendaags Nederlands, door P.G.J. van Sterkenburg en W.J.J. Pijnenburg, Utrecht/Antwerpen.

Davidson, D. (1986) ‘A nice derangement of epitaphs’, in: Grandy & Warner 1986, 157-174.

Dijk, T. van (1985) ‘Over robots en beleefdheid’, in: W.K.B. Koning (red.) Taalbeheersing in theorie en praktijk, Dordrecht, 177-184.

[p. 22]

Downing, P. (1977) ‘On the creation and use of English compound nouns’, in: Language 53, 810-842.

Dowty, D. (1986) ‘The effects of aspectual class on the temporal structure of discourse: semantics or pragmatics?’, in: Linguistics and Philosophy 9, 37-61.

Ensink, E.F.A.J. (1986) Over interpretatie. Een studie in cognitieve sociolinguïstiek, Dordrecht.

Flaubert, G. (1982) Woordenboek van pasklare ideeën, een bloemlezing uit Dictionnaire des idees reçues, vertaling en nawoord: H.van Pinxteren, Vianen.

Fodor, J. (1983) The modularity of mind, Cambridge, Mass.

Fowler, R. (1986) Linguistic criticism, Oxford.

Glasersfeld, E. von (1984) ‘An introduction to radical constructivism’, in: P. Watzlawick (ed.) The invented reality. How do we know what we believe we know? Contributions to constructivism, New York/Londen, 17-40.

Goldman, A.I. (1986) Epistemology and cognition, Cambridge, Mass./Londen.

Grandy, R.E. en R. Warner (eds.) (1986) Philosophical grounds of rationality intentions, categories, ends, Oxford.

Grypdonck, A. (red.) (1985) Nederlands als taal van de wetenschap, Utrecht/Antwerpen.

Hajic'ová, E. en J. Panevová (1984) ‘Valency (case) frames of verbs’, in: P. Sgall (ed.) Contributions to functional syntax, semantics, and language comprehension, Praag, 147-188.

Hermans, W.F. (1975) Onder professoren, Amsterdam.

Hoffman, R.R. (1980) ‘Metaphor in science’, in: Honeck & Hoffman 1980, 393-423.

Honeck, R.P. en R.R. Hoffman (eds.) (1980) Cognition and figurative language. Hillsdale.

Hogenhout-Mulder, M. (te verschijnen) ‘De reisattributen van de heilige Brandaan’, in: De Nieuwe Taalgids.

Jansen, Th.A.J.M. (1975) ‘Possessieve konstrukties’, in: De Nieuwe Taalgids 68, 1-13. (1976) Hebben-konstrukties en indirekt-objektskonstrukties, Utrecht. (1977) ‘Het wel en niet omschreven indirekt objekt en de possessieve datief’, in: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 93, 203-230. (1980) ‘Coreference and interreference in anaphoric relations: grammatical semantics or pragmatics?’, in: J. van der Auwera (ed.) The semantics of determiners, London/Baltimore, 67-80. (1985a) ‘Composiete temporele modificatie: suprematie van semantische categorieën’, in: TABU 15, 10-78. (1985b) ‘De constructie hebben / zijn’ +(')voltooid deelwoord('), in: Voortgang; Jaarboek voor de Neerlandistiek 6, 49-84. (1986) ‘Het voltooid deelwoord’, in: GLOT 9, 57-78 [Sassen-nummer], (te verschijnen) ‘Tense and temporal composition in Dutch: Reichenbach's “point of reference” reconsidered’, in: H. Vater en V. Ehrich (eds.) Temporalität, Tübingen.

Karius, I. (1985) Die Ableitung der denominalen Verben mit Nullsuffigierung im Englischen, Tübingen.

Kellendonk, F. (1980) Mystiek lichaam, Amsterdam.

Kuhn, T.S. (1979) ‘Metaphór in science’, in: Ortony 1979, 409-419.

Lakoff, G. en M. Johnson (1982) Metaphors we live by, Chicago/Londen.

Leuvensteijn, J.A. van (1985) De kluchten van Gerrit Hendericxsz van Breughel, 3 delen, Amsterdam [diss. VU].

Lucebert (1974) Verzamelde gedichten. Varianten en dokumentatie, verzorgd door C.W. van de Watering in samenwerking met Lucebert, C.A. Groenendijk, A. Walrecht, Amsterdam.

Mackenzie, J.L. (1985) ‘Metaphor in contemporary semantics’, in: Dutch Quarterly Review of Anglo-American Letters 15, 52-72.

Macnamara, J. (1982) Names for things. A study of human learning, Cambridge, Mass./Londen.

Meulen, A. ter (1982) ‘Namen en noemen. Een taalfilosofisch opstel’, in: Raster 20, 126-143.

Moore, T. en Ch. Carling (1985) ‘An emergence view of meaning’, in: G.A.J. Hoppenbrouwers, P.A.M. Seuren, A.J.M.M. Weijters (eds.) Meaning and the lexicon, Dordrecht.

Nunberg, G. (1979) ‘The non-uniqueness of semantic solutions: polysemy’, in: Linguistics and Philosophy 3, 143-184.

Onrust, M. (1985) ‘Over werkwoordklassifikaties’, in: Voortgang; Jaarboek voor de Neerlandistiek 6, 85-95.

Ortony, A. (ed.) (1979) Metaphor and thought, Cambridge etc. (1980) ‘Some psycholinguistic aspects of metaphor’, in: Honeck & Hoffman 1980, 69-83.

Pardoen, J.A. (1986) ‘Werkwoordclustering in de voltooide tijd’, in: Voortgang; Jaarboek voor de Neerlandistiek 7, 47-76.

Petrie, H.G. (1979) ‘Metaphor and learning’, in: Ortony 1979, 438-461.

Pollmann, T. (1984) ‘Over polysemie en metonymie: de dynamiek van de semantische specialisatie’, in: Forum der Letteren 25, 81-98.

[p. 23]

Reddy, M.J. (1969) ‘A semantic approach to metaphor’, in: CLS 5, 240-251. (1979) ‘The conduit metaphor - A case of frame conflict in our language about language’, in: Ortony 1979, 284-324.

Reichling, A.J.B.N. (1935) Het woord. Een studie omtrent de grondslag van taal en taalgebruik, Nijmegen.

Rorty, R. (1986) ‘The contingency of language’, in: London Review of Books 8, 7 (17 april), 3-6.

Rumelhart, D.E. (1979) ‘Some problems with the notion of literal meanings’, in: Ortony 1979, 78-90.

Sadock, J.M. (1979) ‘Figurative speech and linguistics’, in: Ortony 1979, 46-63.

Schlieben-Lange, B. (1975) Linguistische Pragmatik, Stuttgart etc.

Seuren, P.A.M. (1985) Discourse semantics, Oxford. (1986) ‘Helpen en helpen is twee’, in: GLOT 9, 110-117 [Sassen-nummer].

Streekstra, N.F. (1980) ‘Impressiewerkwoorden en beheersbaarheid’, in: Th. Janssen en N.F. Streekstra (red.) Grenzen en domeinen in de grammatica van het Nederlands, Groningen, 92-115.

Stutterheim, C.F.P. (1941) Het begrip metaphoor. Een taalkundig wijsgerig onderzoek, Amsterdam.

Uhlenbeck, E.M. (1964) ‘Betekenis en syntaxis’, in: Forum der Letteren 5, 67-82; ook in: J. Hoogteijling (ed.) Taalkunde in artikelen, Groningen 1968.

Verhagen, A. (1986a) Linguistic theory and the function of word order in Dutch. A study on interpretive aspects of the order of adverbials and noun phrases, Dordrecht. (1986b) ‘Betekenis en begrip in beeldspraak, alinea-opbouw en intonatie’, in: Voortgang; Jaarboek voor de Neerlandistiek 7, 27-45.

Verkuyl, H.J. (1984) Verdiepingen in taal, Utrecht/Antwerpen.

Vries, J.W. de (1975) Lexicale morfologie van het werkwoord in modern Nederlands, Leiden.

VN (1986) ‘Terzijde’, in: Vrij Nederland 47, 9 augustus.

Wittgenstein, L. (1953) Philosophische Untersuchungen, Ned. vert. door H.W.Bakx, Meppel 1976.

Woordenboek dei Nederlandsche taal (1882-) door M. de Vries, L.A. te Winkel e.a., Den Haag.

Zoest, A. van (1986) Zin zien. Over interpreteren, Muiderberg.

Zwanenburg, W. (1986) ‘X-bar structure and argument structure in morphology’, in: F. Beukema en A. Hulk (eds.) Linguistics in the Netherlands 1986, 245-254.