Forum der Letteren. Jaargang 1977

[p. 1]

Taal en ideologie R.F. Beerling

De taal is niet alleen ‘gans een volk’, maar in zekere zin ook ‘gans de mens’. Over taal sprekend heeft de mens het over zichzelf. Taalstrijd is een politieke ‘issue’ en achter de elkaar bestrijdende standpunten der rationalisten en empiristen steekt meer, - al hoeven de verdedigers daarvan zich er niet nadrukkelijk van bewust te zijn: ideologie, wereldbeschouwing, waardenvoorkeur.

Een kras voorbeeld levert Chomsky in zijn laatste boek, Reflections on Language, bij het ter sprake brengen van de ethische en politieke implicaties van de rationalistische en de empiristische gezichtspunten op het taalfenomeen. Het concept ‘universele grammatica’ - één der beroemdste Chomsky-begrippen - hoort bij de eerste benadering thuis. Het staat voor een aangeboren (in de zin van soort-specifiek) en inperkend, maar binnen die perken de productie van een oneindig aantal correcte taaluitingen toelatend model of schematisme, dat aan de grammatica's van alle mogelijke concrete talen ten grondslag ligt.

Dat kan men een tegelijk biologisch en temporeel a priori noemen. Het gaat om een vermogen (abstracter: een geheel van voorwaarden) waarmee de mens als resultaat van zijn evolutionaire en prenatale ontwikkeling ter wereld komt en dat tot zijn mentale of cognitieve uitrusting hoort.

De taal is, veel dieper dan wij bewust weten of in de hand hebben, een spiegel van de geest en deze is (voorzichtiger: berust op, is het product van, moet als functie worden opgevat van ...) een biologische structuur of, zoals Chomsky zegt, een ‘innate capacity to form cognitive structures’ (blz. 23). Hij beroept zich daarvoor niet alleen op Plato, Descartes, Leibniz en Cudworth, maar uiteraard ook op Kant.

De centrale vraag hoe het te verklaren of begrijpelijk te maken valt, dat wij weten en kennen wat wij weten en kennen wordt door Chomsky beantwoord door verwijzing naar onze soortspecifieke weet- en kenvermogens, waarvan ‘in laatste instantie’ alles afhangt wat als ervaring kan worden opgedaan. Ervaring is de invulling van een ten opzichte daarvan apriorische schematiek, die als transcendentale vóórkennis kan

[p. 2]

worden opgevat. Paradoxaal uitgedrukt: wat wij weten wisten wij al, maar moeten wij nog te weten komen (Chomsky zelf: ‘in a sense we already knew it’, blz. 7).

Geen ervaring zonder meer

Wanneer wij alles aan ervaring ophangen en de aangeboren eigenheid der menselijke ‘make-up’ ontkennen, komen wij aan een adequate benadering van het taalverschijnsel niet toe. Dat is een met linguïstische en filosofische argumenten verdedigbaar standpunt. Maar bij Chomsky komt daar duidelijk een politiek-ideologische component bij. Daaraan ontleent hij nadere gronden om het rationalisme tegen het empirisme in bescherming te nemen. Dan spreekt hij niet als taalgeleerde, maar als woordvoerder en pleitbezorger van een libertijns-individualistisch socialisme, dat de strijd aanzegt tegen alle onderdrukkende en ‘manipulatieve’ sociale structuren en discriminerende ideologieën, die een bedreiging inhouden van de menselijke zelfstandigheid en creativiteit.

Nu schijnt het, dat men zich daarvoor met minstens zoveel recht op het empirisme als op het rationalisme kan beroepen en Chomsky geeft dat tot op zekere hoogte ook wel toe. Hij erkent, dat de klassieke Engelse ervaringsfilosofie tegen religieus obscurantisme en reactionaire politiek en vóór verlichting en vooruitgang opgekomen is en dat hetzelfde voor het marxisme geldt.

Maar zijn voorbehoud is, dat dit ‘in zekere zin’ voor vroeger en niet voor later opgaat. Alsof hetzelfde niet eveneens van het klassieke rationalisme gold, constateert hij, dat het empirisme opkwam in verbinding of gelijktijdig met het voor het vroege kapitalisme kenmerkende ‘possessieve’, dus op bezitsdrang afgestemde individualisme en haalt hij met klaarblijkelijke instemming een andere schrijver aan, die heeft gemeend een historisch verband te kunnen leggen tussen empirisme en racisme. Al heeft de leer van de geest als aanvankelijk plastisch en nog ongestructureerd dikwijls stimulerend op progressief en zelfs revolutionair sociaal denken ingewerkt, zo laat een ‘diepere kijk’ zien, dat die tabula rasaopvatting eveneens en wel ‘natuurlijkerwijze’ dienstig is aan de meest reactionaire opvattingen. Want indien de mens geen ‘essential-psychological nature’ heeft, dan kunnen de machthebbers alles van hem maken wat in hun kraam te pas komt. ‘The principle that human nature, in its psychological aspects, is nothing more than a product of history and

[p. 3]

given social relations removes all barriers to coercion and manipulation by the powerful’ (blz. 132)

Non sequitur

Dat zijn toch wel verbazende conclusies. Zij geven niets meer of minder te verstaan dan dat, wanneer de ‘constraints’ van de universele grammatica niet worden erkend, de politieke machthebbers daaraan een vrijbrief kunnen ontlenen om met hun onderdrukkingswerk ongebreideld hun gang te gaan. Nog één stap en de empiristische taaltheorie en -filosofie wordt als een fascistoïde ideologie gebrandmerkt, met de rationalistische daartegenover als desinfectans. En dat, terwijl volgens Chomsky's eigen opvattingen de z.g. ‘innateness’ goed beschouwd in het geheel geen rationalistisch-empiristisch strijdpunt is, aangezien ook elke zich op ervaring beroepende leertheorie van die hypothese gebruik moet maken. Wat hij bestrijdt zou dus een zichzelf niet begrijpend empirisme of een empiristisch zelfmisverstand moeten worden genoemd.

De hele kwestie komt zodoende neer op de gewichtsverdeling tussen de apriorische en de ervaringscomponenten bij het opdoen van taalvaardigheid. Waarom en hoe het uitgaan van universeel-grammatische restricties matigende of beperkende invloed op de politieke machtssfeer zou kunnen hebben valt met geen mogelijkheid in te zien. Met evenveel grond ware te zeggen, dat binnen die universele, nog geheel ervaringsvrije ‘constraints’ de samenleving nog op alle voorstelbare wijzen kan worden ingericht, van despotisch tot anarchistisch, van autoritair tot libertijns.

Gelijkheid en ongelijkheid

Chomsky neemt het standpunt in, dat het door hem bepleite rationalisme de mens principieel vrijer, gelijker, zelfstandiger en creatiever maakt. Hoe de erkenning van zoiets als een transcendentale moedergrammatica dienaangaande bevorderlijker zou werken dan een beroep op geschiedenis en ervaring laat zich wel betogen, maar niet waar maken. ‘Alle mensen zijn gelijk’, - beschouwd naar hun vermogen om een taal of talen (welke ook) te leren spreken. ‘Alle mensen zijn ongelijk’, - beschouwd onder het gezichtspunt van hun eigen nadere vermogens en de sociale kansen om van die competentie of capaciteit bij het leven gebruik te maken. Die kansen waren in de wereld altijd

[p. 4]

ongelijk. Of daarin ooit definitieve verandering en niet alleen maar tijdelijke herverdeling zal komen is geen wetenschappelijke vraag. Dat men ze in een gegeven situatie ten gunste van de achtergestelden of tekortgekomenen moet zien te verbeteren is een respectabel politiek standpunt. Maar uit de democratische distributie van het taalvermogen over alle mensen vallen geen anti-elitaire, progressieve of revolutionaire ideologische conclusies te trekken en daaraan tegengestelde evenmin. Er vallen evenmin conclusies uit te trekken over intelligentie, begaafdheid of raciale inferioriteit.

Door het anders te willen zien geeft Chomsky blijk van een merkwaardig soort naïveteit, zoals dat bij uitzonderlijke geleerden wel vaker in vereniging met politieke interessen te voorschijn treedt.

Zijn kritiek op een empiristisch, positivistisch en technologisch georiënteerde wetenschap, die bewust of onbewust, moedwillig of indirect hand- en spandiensten verleent aan een op dwangstructuren berustend systeem kan op grond daarvan uiteraard onmogelijk als naïef worden afgedaan. Maar wat de universele grammatica betreft: het beroep daarop èn de verwerping ervan zetten beide de deur naar gebruik en misbruik even wijd open, juist omdat zij onder welk ervaringsspecifiek gezichtspunt ook nog geheel abstract, want niets dan een transcendentaal raamwerk is.

De menselijke natuur

Wat het maar niet ophoudende debat over de zogenaamde menselijke natuur betreft nemen rationalisten als Chomsky het standpunt in, dat daarover als iets bepaalds en door ervaringsinvloeden niet wezenlijk veranderbaars met zin kan worden gesproken. Dat kunnen is, op andere dan wetenschappelijke gronden, zelfs een moeten. Wat de mens van de werkelijkheid denkt en weet is alleen in taal expliciet formuleerbaar. Wat hij ervan denkt en weet is wat hij er als mens, dus als een zo en niet anders georganiseerd organisme van denkt en weet. Hij kan er onmogelijk als een anders georganiseerd organisme iets van denken en weten. Zo beschouwd is het standpunt, dat hem een bepaalde of zekere natuur eigen is onbetwistbaar, maar tegelijk tamelijk nietszeggend of pleonastisch. Ook de empirisch ingestelde taaltheoreticus zal geen behoefte voelen het af te strijden, al maakt hij er minder nadrukkelijk werk van.

Dat een rationalist als Chomsky er zo op gebrand is, hangt samen

[p. 5]

met de ideologische en praktisch-politieke implicaties, die hij de naar ervaring, geschiedenis en samenleving verwijzende benadering toeschrijft of aanwrijft.

Het taalwonder

Ondanks alles wat er sinds Plato door onderzoekers en overdenkers in taal over taal te berde is gebracht blijft het er wonderlijk mee gesteld. Tot de wonderlijkheden ervan hoort, dat de taalvaardige de hoogst ingewikkelde regels van het juiste spreken zo moeiteloos leert beheersen, terwijl de deling of vermenigvuldiging van grote getallen, waaraan zoveel eenvoudiger regels ten grondslag liggen, operaties zijn die hem - tenzij hij een rekenwonder is - hoofdbrekens kosten. In het eerste geval hoeven wij die regels niet nadrukkelijk te kennen, in het tweede wel.

Dat spreken, zoals ik eens ergens gelezen heb, even natuurlijk zou zijn als ademen, is natuurlijk een misverstand. Het moet door een menselijke omgeving worden gestimuleerd, zij het niet noodzakelijk onderwezen. Dat die prikkel na verloop van tijd taalvaardigheid doet ontstaan geeft voedsel aan de ‘innateness hypothesis’, die niets anders inhoudt dan dat de gezond geboren mens over een zekere aanleg of potentie beschikt, die onder ervaringscondities tot ontplooiing komt.

De grammaticale regels van gewone talen kunnen daaruit te voorschijn worden gehaald. Die van de universele grammatica niet, want die is een bedenksel of postulaat. Een abstract bedenksel, dat door de oppervlakte en verschijningsvormen van het direct waarneembare en onderzoekbare taalverschijnsel en de daarop gebaseerde inductieve theorieën heen naar het ‘wezen’ leert doorstoten. Of liever: van dat wezen uitgaande de verschijnselen begrijpelijk zou maken. Ten slotte werkt de natuurkunde eveneens met begrippen voor theoretische entiteiten en waarom zou de taalkunde de navolging van dit voorbeeld schuwen?

Noam Chomsky: Reflections on Language

(Pantheon Books, New-York, 1975)