Folium Librorum Vitae Deditum. Jaargang 2

[p. 10]

Charles Nypels en Jan van Krimpen

Het begin van het jaar 1952 heeft aan de Nederlandse boekgemeente in ruime - en helaas in al te ruime - mate gelegenheid gegeven zich te bezinnen op de prestaties der Nederlandse typographie in de laatste dertig jaren. Deze gelegenheid was tweeledig. Toen op 3 Januari Charles Nypels overleed, bereidde men reeds de viering voor van de zestigste verjaardag van Jan van Krimpen (12 Januari).

Het samenvallen dezer gebeurtenissen noodt tot vergelijken. Jan van Krimpen en Charles Nypels werden geboren juist in de tijd, dat men zich weer bewust werd van de verplichting tegenover het boek. 1892 was het jaar van verschijnen van Hoytema's Hoe de vogels aan een koning kwamen en zeer zeker lag toen reeds Der Kinderen's Gijsbrecht-uitgave ter perse. In 1895 - het geboortejaar van Nypels - verschenen, door R.N. Roland Holst verzorgd, de Sonnetten en Verzen in Terzinen door Henriëtte van der Schalk. Sedertdien kon men steeds weer over een ‘herleving’ der Nederlandse boekdrukkunst horen spreken, en het is dan ook niet verwondelijk, dat jonge mensen met artistieke aanleg en bezield door de drang tot scheppen zich geroepen voelden, deze scheppingsdrang en hun aesthetisch geweten toe te passen op de kunst van het boekmaken.

Nypels kwam van de drukkerij en eindigde bij de boekkunst. Van Krimpen begon als aestheet en geraakte via schrift en letter tot het boekenvak.

Uit Nypels, telg van een oud drukkersgeslacht en leerling van de Roos, werd de meest temperamentvolle, steeds zoekende, experimenterende en nieuwe wegen inslaande boekverzorger in Nederland. Zijn oeuvre - kortgeleden te Amsterdam in een herdenkingstentoonstelling bijeengebracht - geeft een zeldzaam sprankelend, onrustig beeld - men heeft zijn boeken gedeeltelijk ‘surchargé’ genoemd - maar het geeft tegelijk het beeld van een man, die met zichzelf nooit tevreden was, die de moed had, ieder ogenblik van zijn eigen weg af te stappen, en die op unieke wijze met het boekmateriaal: papier en formaat, kleuren en illustraties, speelde. Desondanks is hij aan één man steeds trouw gebleven: aan zijn leermeester de Roos. Vanaf zijn eersteling zijn bijna alle boeken, die Nypels uitgaf, uit de Roos' schriften gezet.

Daartegenover staat de figuur van Jan van Krimpen. In 1917 gaf hij - toen nog in eigen beheer - het eerste boek der Palladiumreeks uit. Vanaf dit moment was duidelijk, hoe hij zich verder zou ontwikkelen, en noch als letterontwerper, noch als boekverzorger

[p. 11]

Titelpagina, Charles Nypels. Tekst in rood en zwart. Wapen in zilver, blauw en rood.

[p. 12]

is hij ooit af geweken van de weg, die hem gemaakt heeft tot de volmaakt sobere, beheerste en degelijke kunstenaar, die nooit iets deed terwille van het experiment of terwille van de schijn. Vergeleken met de barokke en overdadige rijkdom van Nypels representeert van Krimpen in de Nederlandse boekkunst het klassieke gevoel voor evenwicht, voor maat en eenvoud.

Het is niet de bedoeling hier te herhalen wat over van Krimpen en Nypels in de loop der jaren en nu naar aanleiding van Nypel's overlijden en van van Krimpen's verjaardag geschreven en gesproken is. Een overzicht over het werk van Nypels vindt men in het Januari-nummer van het Technisch Tijdschrift voor de Grafische Industrie. Over van Krimpen is onlangs een uitstekende monographie verschenen, die door de voortreffelijke inleiding en door talrijke afbeeldingen van Krimpen's betekenis duidelijk maakt¹⁾. Bovendien zullen wij hier laten volgen de tekst van de toespraak, die Mr. H. de la Fontaine Verwey bij de opening der Van Krimpen-Tentoonstelling op 12 Januari te Haarlem heeft gehouden.

Als ik in enkele woorden deze tentoonstelling, die een beeld geeft van het werk van Jan van Krimpen, moest karakteriseren, dan zou ik kiezen de Bijbeltekst, die hij in zijn gastvrij huis in de schoorsteenmantel gegrift heeft: Sapientia scribae in tempore vacuitatis. Hoe moeten we dat vertalen? Onze jubilaris bezigt het liefst een Engelse vertaling: The wisdom of a learned man cometh by opportunity of leisure, hetgeen dus de plezierige gedachte van veel rust en vrije tijd oproept. Ik geef de voorkeur aan de oude Nederlandse vertaling (van vóór de Statenvertaling): Wie de schrift leeren sal, die en can geenen anderen arbeyt waernemen. Immers, we staan hier voor een levenswerk, waarvan het schrift het middelpunt is; we brengen hier hulde aan een man, die in onverpoosde arbeid zijn rijke gaven gewijd heeft aan de letter, aan de letters, aan de letteren. Met opzet gebruik ik deze drie vormen, 't Lijkt een woordenspel, een grammaticale flauwiteit, maar het heeft, zoals ik hoop U uiteen te mogen zetten, een diepere zin.
De letter... De letter is een communicatiemiddel, een instrument voor menselijk verkeer, het oudste en nog steeds het algemeenste. De letter heeft in onze Westerse cultuur een

1) J. Dreyfus, The Work of Jan van Krimpen. A record in honour of his sixtieth birthday. With a foreword bij St. Morrison. Haarlem, 1952. In-8. XVII, 160 bladzijden. Linnen. Geïllustreerd. Hfl. 19.50.

[p. 13]

Titelpagina, J. van Krimpen. (Verkleind)

[p. 14]

eigen vaste en traditionele vorm gekregen. Wie de betekenis van de letter wil leren kennen, moet beginnen met eerbied te hebben voor de letter in zijn historisch gegroeide verschijningsvorm. De letter is een magisch, een symbolisch teken. Termen als letterzifterij en letterknechterij bewijzen alleen maar, dat eerbied soms kan omslaan in afgoderij. Eerbied voor de letter, heeft wijlen Huizinga toegeroepen tot degenen, die met de traditionele lettervormen willen sollen en er mee spelen. Alpha en omega van het werk van onze jubilaris is eerbied voor de letter. Zijn uitgangspunt is, dat de letter een bepaalde functie heeft, dat het voor alles aankomt op leesbaarheid en duidelijkheid en alle andere overwegingen daaraan ondergeschikt zijn. Dat wil niet zeggen, dat men bij de letter alleen het utilitaire in aanmerking moet nemen. Dit ware even dwaas, als wanneer men oude Bourgongne ging definiëren als een drinkbare vloeistof? We zouden de lettermaker Van Krimpen de eretitel van letterdienaar (tegenstelling van letterknecht!) kunnen geven, omdat alleen scheppen kan, wie eerbied heeft, wie dient.
De letters... Dat meervoud houdt ook in, dat de letter, hoezeer ook gebonden aan zijn traditionele vorm, toch een rijke verscheidenheid van uiterlijke verschijning kan bieden, dat er een hele wereld van letters bestaat. Ook dat kan eerst begrijpen, wie eerbied heeft voor de letter en zijn werk aan de letter als dienst beschouwt. Dan is het merkwaardig te zien - en Jan van Krimpen is daarvan een sprekend voorbeeld - hoe het mogelijk is, dat een creatieve persoonlijkheid zich als uitingsvorm kan kiezen het schijnbaar alleronpersoonlijkste medium dat de gedrukte en de geschreven letter is. Schijnbaar alleronpersoonlijkst: ziet om U heen, ziet naar die rijke variëteit van uiterst persoonlijke scheppingen de Lutetia, de Antigone, de Romanée, de Romulus en hun zusters, om te begrijpen, dat men zich het vrijst kan uiten in de gebondenste vorm.
De letteren... Deze meervoudsvorm wordt gebruikt in verband met het epitheton schone. In de schone letteren krijgen de letters, die voor alle menselijke uitingen gebezigd worden, hun hoogste bestemming, juist terwijl zij als letters hun betekenis verliezen. Die bestemming is iets wat in het werk van onze jubilaris, geloof ik, van doorslaggevende betekenis is. Zou hij ooit om letters gemaald, naar letters getaald hebben, als zij alleen gebruikt werden om, laat ik zeggen, er bankbiljetten of winkelzakken mee te bedrukken, en niet om er gedichten mee te drukken. Ik geloof het niet. Door de

[p. 15]

letteren is onze jubilaris tot de letters gekomen. Met letters heeft hij gedaan al wat men er mee doen kan; hij heeft ze geschreven, ontwerpen gemaakt voor drukletters, de typographie van boeken verzorgd.
't Is moeilijk om in enkele woorden de grote betekenis van het werk van Jan van Krimpen uit te drukken, moeilijk ook, omdat dit werk, Goddank! niet afgesloten is, maar nog steeds groeit. Misschien mag ik het zo zeggen: zijn werk representeert in de typographie enige van de goede eigenschappen van ons nationale volkskarakter: een eenvoud, die niet de uitdrukking van armoede is, maar van rijkdom; een gematigdheid, die beheerste bezieling is, en tenslotte echt vakmanschap, berustend op grondige kennis der techniek met aangeboren smaak, wat tenslotte (de jubilaris vergeve het mij!) de essentie is van het ware kunstenaarsschap.
Kenner en bewonderaar van oude typen, heeft hij het nooit gezocht in wat de Engelsen noemen ‘epoch printing’ of in ‘revivals’. Hoezeer hij ook de kunst van de oude handwerkslieden waardeert, wil hij niet weten van zg. ‘moderne incunabelen’, maar juist gebruik maken van de hulpmiddelen, die de moderne techniek verschaft. Hij wil zijn, èn zich zelf èn van zijn eigen tijd.
Van Krimpen heeft zichzelf gevormd, hij is wat de Fransen noemen ‘fils de ses oeuvres’, maar dat zijn talent zich vrijelijk heeft kunnen ontplooien is mede te danken aan de omgeving waarin hij werkt. Die omgeving is in de eerste plaats Nederland, waar de oude traditie van goede typographie herleefd is en waar kort voor de oorlog, de periode waarin hij begonnen is, het werk van hoogst verdienstelijke mannen - U kent allen hun namen - de sfeer hadden geschapen, waarin het talent van de jubilaris een voedingsbodem vond. Dan is er het huis, waarin deze tentoonstelling gehouden wordt, het huis waar Van Krimpen nu meer dan een kwart eeuw werkt. Ik geloof niet te veel te zeggen, wanneer ik de verbintenis van de jubilaris met de firma Enschedé, waar de beste tradities van de Hollandse drukkerij en lettergieterij bewaard worden, van providentiële betekenis noem. In deze omgeving heeft de jubilaris de kans gekregen en de kans gegrepen om de volle maat te geven van zijn uitzonderlijke bekwaamheden. Als man van traditie en met onmiskenbaar historische zin hoort hij thuis in deze historische omgeving, die nochtans een groot modern bedrijf bevat. Hollander in hart en nieren heeft hij zich in dit echt-Hollandse bedrijf ontwikkeld tot een figuur van internatio-

[p. 16]

nale allure, zooals ook de naam Enschedé ver buiten Holland's grenzen vermaard is. In de verbintenis met dit grote bedrijf heeft hij de vrijheid gevonden, die voor zijn werk noodzakelijk is.
Wij huldigen vandaag de calligraaf, de typograaf, de letter-maker, de boekbinder, de omnis homo typographicus, die Jan van Krimpen is, maar bij die officiële hulde wegens zijn grote verdiensten, willen wij niet vergeten de persoonlijke hulde aan de mens, aan de vriend, een hulde, waarin we ook Mevrouw van Krimpen gaarne betrekken. Wat P.C. Hooft, de lievelingsdichter van de jubilaris, van Montaigne zei, mogen wij van de zestigjarige zeggen:

Onnoozel en oprecht vindt hij, dat kleene zoetheidt
Aen 't vliênde leven kleeft, zoo 't vrientschap mist en goedtheidt.