Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 13

[p. 18]

Frank Ligtvoet
Iemand kan niet vertalen

Een van de populairste prentenboeken voor kinderen is Rupsje Nooitgenoeg van de Amerikaanse schrijver Eric Carle.¹ Het boek is zelfs zo algemeen bekend dat de titel door een actiegroep gebruikt werd ter karakterisering van de gulzige bouwactiviteiten van de Universiteit van Amsterdam in de binnenstad; een alcoholiste vergeleek zichzelf met het diertje in een blog over haar verslaving; en Hans Dijkstal van de vvd tooide zijn PvdA-collega Ad Melkert met die bijnaam in een politieke campagne die we het liefst geheel zouden vergeten, het kiezersvolk begreep meteen dat het geen compliment was.

Ik had nooit erg stilgestaan bij de negatieve aard van deze connotaties omdat ik het boekje, anders dan van reputatie, niet kende. Toen mijn zoontje van één jaar oud het in de 64^ste druk uit 2004 van vrienden ten geschenke kreeg, las ik het en zag hoe een eitje rups werd en hoe die zich door van alles eetbaars heen at om op een bepaald moment te verpoppen en ten slotte vlinder te worden. Het was een poëtische en geestig geïllustreerde beschrijving van een natuurfenomeen, waar niets negatiefs aan is. Het rupsje eet met het in de genen vastgelegde doel iets anders te worden en eet niet omdat het ontevreden is en ‘nooit genoeg’ heeft. Die titel klinkt wel leuk, dacht ik, maar maakt van dat rupsje een variant van dat akelige Vrouwtje Piggelmee en doet bovendien geen recht aan de wereld der natuur, waarin geen moraal en zeker geen menselijk moraal geldt.

Omdat we in New York wonen en mijn partner en ik ons kind tweetalig opvoeden én omdat Rupsje Nooitgenoeg ook in de Verenigde Staten al jarenlang een must is, kregen we van Amerikaanse vrienden de Engelstalige editie. Die heet niet Rupsje Nooitgenoeg in een ‘leuke’ Engelse variant, maar heel nuchter The very hungry caterpillar.² Hier had de titel geen negatieve connotaties: Eric Carle was dus niet schuldige, maar de Nederlandse vertaler.³

Nederlandse vertaler? Ik keek nog eens in de Nederlandse editie, maar daar was geen sprake van een vertaler. Nu bevat het boekje niet veel woorden, niet meer dan zo'n 225, maar iemand moet van dat Engels toch Nederlands maken. Iemand heeft het dus gedaan. Ongerust gemaakt door de wellicht ‘best wel ludieke’, maar volstrekt onjuiste vertaling van de titel, dacht ik, laat ik Iemands werk maar eens pagina voor pagina nalopen.

In the light / of the moon / a little egg / lay on a leaf, opent het boek. Iemand maakt er van: 's Nachts lag er, / in het maanlicht, / een eitje op een blad. 's Nachts? Wat doet dat 's Nachts hier? Het staat er niet in het Engels en die tijdsaanduiding is bovendien geïmpliceerd in ‘in het maanlicht’.⁴ Verder gaat de vertaling aan de poëzie van Carle's regel

1 Eric Carle, Rupsje Nooitgenoeg (Haarlem: Gottmer, 2004⁶⁴).

2 Eric Carle, The very hungry caterpillar (New York: Philomel Books z.j.). Het is duidelijk dat deze titel zich niet gemakkelijk op een goed bekkende manier laat vertalen. Voor deze en dergelijke kwesties doet een uitgever veelal beroep op een professionele vertaler.

3 Overigens hebben veel Europese vertalingen een titel die op de Nederlandse lijkt, onder andere de Duitse: Die kleine Raupe Nimmersatt. Carle is in Duitsland opgegroeid en zal dus wel met deze vertaling hebben ingestemd. Auteurs zijn echter geen vertalers. Gelukkig heeft de Franse vertaling wel een eigenzinnige titel: La chenille qui fait des trous, maar deze uitgave heeft dan ook een vertaler, namelijk Laurence Bourguignon.

4 Bovendien laat de prent van Carle al wel zien dat het nacht is.

[p. 19]

voorbij: de alliteratie van de l is niet ideaal vertaald en aan de - zij het vrije - metriek is geheel voorbij gegaan.

One Sunday morning the warm sun came up and - pop! - out of the egg / came a tiny and very hungry caterpillar, wordt: En toen op een mooie zondagmorgen de zon / stralend en warm opging / kroop uit het eitje - knak! - een hongerige rups. Ik hoef de professionele lezer van Filter niet uit te leggen wat hier allemaal is misgegaan, maar hier overschrijdt Iemand de lijn van vertaling naar parafrase, en een slechte parafrase bovendien. De ‘En toen’-constructie is wat mij betreft de grootste misser, omdat het van een heldere zin in het Engels een slechte Nederlandse opstelzin maakt, die elke onderwijzer met rood bij zijn leerlingen aanstreept. Mooi en Stralend komen uit de lucht vallen. Tiny is niet vertaald, zelfs niet ondergebracht in het toch zo Nederlandse diminutief rupsje. Verder bevat deze regel de titel van het boek: The very hungry caterpillar. Een echte vertaler, en niet Iemand, zou dat gezien hebben en er in de Nederlandse vertaling rekening mee hebben gehouden. Ook is very niet vertaald. (En pop! zou ik met plop! hebben vertaald, gezien de plasticiteit van de huid van zo'n eitje. Knak! suggereert de houterigheid van de huid van de cocon, die het rupsje later nog zal worden.)

He started to look for some food wordt: Hij ging op weg om eten te zoeken. Dat is goed door Iemand vertaald.

Dan komen vijf pagina's met varianten op dezelfde grammaticale constructie: On Monday / he ate through / one apple. / But he was still / hungry. Dat wordt in vertaling: Op maandag at hij / zich dwars door een appel heen, / maar genoeg / had hij nog niet. Hier komt dus voor de eerste keer in het boek zelf de Nederlandse Vrouwtje Piggelmee-moraal om de hoek kijken en net als de titel is deze vertaling dus fout. Deze fout wordt nog vier dagen met vier andere vruchten herhaald.⁵ De betekenisvolle regelval van Carle, waarbij de namen van de dagen en van de vruchten steeds op een aparte regel staan krijgt geen equivalent in de vertaling.

Over twee naast elkaar liggende pagina's volgt dan: On Saturday / he ate through / one piece of / chocolate cake, one ice-cream cone, one pickle, one slice of Swiss cheese, one slice of salami, one lollipop, one piece of cherry pie, one sausage, one cupcake, and one slice of watermelon. In vertaling wordt dat: Op zaterdag at hij zich / dwars door een stuk / chocoladetaart, een ijsje, een zure bom, een plak kaas, een stuk worst, een lolly, een stuk vruchtencake, een worstje, een taartje en een stuk meloen. In de vertaling zitten weer allemaal rare dingen. Een icecream cone is geen ijsje, maar horentje. Carle heeft Swiss cheese en salami, waarom moeten Nederlandse kinderen het met kaas en worst doen en krijgen zij geen Zwitserse kaas en salami? Zeker wanneer die worst even verderop nog eens herhaald wordt in worstje als vertaling van sausage. Een cherry pie is geen vruchtencake, eerder een kersenvlaai. Een cupcake is geen taartje, maar een cake-je. Ik begrijp wel dat Iemand die zojuist al vruchtencake had vertaald in de problemen kwam en die wilde oplossen, maar een

5 Maandag wijkt overigens af van de overige dagen. Na apple staat er een punt. Bij de andere dagen staat na de vrucht een komma. Carle gebruikt die leestekens natuurlijk bewust: lees de tekst maar eens hardop. Geheel naar verwachting gaat Iemand ook aan deze subtiliteit voorbij.

[p. 20]

foute oplossing is altijd fout. De herhaling van een stuk in de opsomming is op z'n minst onelegant. De algemene indruk die je bovendien bij deze passage krijgt is dat Iemand de tekst voor Nederlandse kinderen heeft vereenvoudigd.⁶

Ik denk niet dat ik de rest van de tekst woord voor woord door hoef te gaan om verder te demonstreren dat Iemand niet kan vertalen, al zou ik het eigenlijk graag doen om mijn ergernis over zoveel minachting voor zowel de originele tekst als voor het vertalersvak lucht te geven. In de volgende pagina's wordt het er in ieder geval niet beter op, eerder zelfs slechter omdat de grens van vertaling naar parafrase steeds overschreden wordt (Now he wasn't hungry any more - and he wasn't a little caterpillar any more. / He was a big, fat caterpillar wordt - excuseer me - het lullige: Hij had nu geen honger meer, hij had echt genoeg. / En hij was nu ook niet meer klein, / hij was een grote, dikke rups geworden) en Iemand zich van de originele tekst niet veel aantrekt (a beautiful butterfly wordt: een wonderschone vlinder).

Rupsje Nooitgenoeg is, samenvattend, een treurige afspiegeling van The very hungry caterpillar. Het draagt in tegenstelling tot het neutrale origineel een benepen moraal uit en de vertaling is naatje. Wat nu te doen? Wij zullen onze zoon vooralsnog de Engelse tekst voorlezen. De Nederlandse uitgever vraag ik namens hem een echte vertaler in dienst te nemen en het prentenboek met een nieuwe titel en in een nieuwe vertaling opnieuw te produceren.⁷ Het zou verder verstandig zijn als de uitgever zijn excuses zou aanbieden aan het gilde van literair vertalers en vooral aan al die Nederlandse lezertjes, die nooit genoeg kregen van dat Rupsje en nu moeten ontdekken dat het zich op onterechte gronden door hun hersentjes heeft heen gegeten. De laatsten zouden op vertoon van een oude editie korting moeten krijgen op de nieuwe, sterk verbeterde versie.

Ik hoop voor de uitgever dat hij het vele andere werk van Eric Carle dat hij publiceert niet ook door Iemand heeft laten vertalen, want dan kan de heruitgave van zo'n succesauteur in plaats van een zoete inkomstenbron een behoorlijke zure verliespost worden.

6 Op deze twee pagina's komt de gebrekkige grafische vormgeving van de Nederlandse editie ook tot uitdrukking. Waar de Amerikaanse uitgave één lange, grafisch ononderbroken regel heeft, valt de Nederlandse regel in stukken uit elkaar. Het corps van de te gebruiken letter heeft de Amerikaanse vormgever zonder twijfel op basis van deze twee pagina's bepaald; de vormgever van de Nederlandse uitgever heeft zo te zien maar wat gedaan en een ielig lettertje gekozen, dat op geen enkele manier aansluit bij de tekeningen.

7 En tevens een nieuwe vormgever aan het werk te zetten, zie noot 6.