Erts. Letterkundige almanak. Jaargang 3

[p. 26]

DIRK COSTER,* 1887. Proza en Essay's: Marginalia (1919) - De Nieuwe Europeesche Geest in Kunst en Letteren (1920) - Dostojewski (1920) - Nieuwe Geluiden, inleiding (1924, '25 & '27) - Verzameld Proza I (1925), II (1927), e.a. Redacteur De Stem. Maatschappij voor Letterkunde-prijs 1926.

[p. 27]

Dirk Coster:
Hervonden werkmansschap
Julien Green: Adrienne Mesurat. (Plon-Nourrit, Paris 1928)

MEN krijgt de neiging te zuchten: eindelijk. Eindelijk dan weer een boek, het werk van een man, en, wat hier essentieel is (omdat de ouderen feitelijk met hun werk zijn doorgegaan zonder ingrijpende wijzigingen) een jonge man. Eindelijk dan toch, tusschen de modernistische mièvreriën die een tijdlang de Fransche litteratuur dreigden te ontkrachten, het allerzakelijkste coïtisme en de zakelijke generatiepolitiek, de kunstmatige en verveelde verwringingen van het leven die men surréalisme noemde, - de verschijning van den gewonen, den weer opnieuw gewonen mensch die tevens een kunstenaar is, de jonge litteraire werkman die van dit alles ternauwernood te weten schijnt, die hoofdzakelijk gespannen is op het leven, het dagelijksche en moeilijke leven rond hem (die daarom zijn Ik niet vergeet, maar in de omgeving kan de mensch zijn Ik soms eerst verhevigd en verdiept weerspiegeld zien) - die uit de weerbarstige materie van dit leven een beeld wil houwen, en dat ook doet, met onhandigheden, met ruwheden, - maar het beeld heeft groote trekken, het heeft de tragische wrong van een heftig leven, het is een werk kortom, resultaat van overgaaf, van aandacht en veel zwoegens. Zoo werkte de jonge werkman van vóór 1900 in Europa, zoo werkte de jonge Flaubert, de jonge Zola, de jonge Maupassant, men kan wel doorgaan met namen te noemen, - het was de gezegende tijd, dat de litteraire critiek nog feitelijk in haar kinderschoenen stond (hoe klagelijk leed Sainte Beuve schipbreuk op ieder werk van grooter kracht en subtiliteit), maar het kunstwerk telkens en telkens opnieuw, in Frankrijk en Engeland, gaaf en groot ontstond, toen de greep op het leven bij alle verfijnde behoedzaamheid bijna argeloos was. Waarom verloren wij dit? en verloren het vooral na de periode waarin het leven oppermachtig was van werkelijkheid: na den oorlog? Waarom waren de droomers van 1850, die geen wapen te hanteeren wisten, die duelleerden onder een parapluie, zoo reëele kunstenaars en de soldaten van 1914, doorbarnd van woest leven, zoo irreëel, als kunstenaars zoo spil- en speelziek, zoo Byzantijnsch van verfijning, afgekeerdheid en verengdheid? Is het omdat het leven al te oppermachtig over hen geheerscht heeft, hen gekneveld, hen vermalen heeft als nummer en staatsslaaf, - dat daarom de drang naar de uitzonderlijke bijzonderheid onbedwingbaar in hen werd, onbedwingbaar de wrevel tegen de weerloosheid der menschelijke bewogenheden, onbedwingbaar de lust naar het spitse spel, de koordedans boven den afgrond of het koude spasme der gezochte hevigheden? Telkens weer dringt de vreemde vraag zich op: waarom toch de kunst van na 1918, die logisch genomen grooter moest zijn dan iets tevoren, omdat zij gesproten is uit de grootstmogelijke ervaring, zoo klein en uitzonderlijk werd, en zóózeer ikzuchtig, dat alleen de lyriek nog maar een korte en kleine bloeikans had.

[p. 28]

Zal het later komen: het groote werk ontwoekerd aan groote bewogenheden, als de herinnering dieper nog bezonken is en bevrijd van ieder nagevoel der persoonlijke pijnen? - Aan leven toch ontbreekt het ook nu nog niet, nu de vrede 10 jaar oud is. Er is ook nu nog een feller tempo, er is een dieper licht en duister, er zijn grooter geluksmogelijkheden, en een spontaner overgave is alom bemerkbaar. Veel edele aarzeling heeft uitgediend! En desniettemin werd de kunst het vluchtoord, waar men zich vóór alles oefent, om het leven methodisch te vergeten, - de stuwende en massale krachten ervan te negeeren terwille der bijzondere rimpelingen. Onderzoek naar de onderstelde sensualiteit van den neger (Soupault), onderzoek naar de emoties der stierengevechten, nooit-eindigend onderzoek naar alle variaties der zinnelijke verbindingen, waarbij het belangrijkste, de geest die dit begeleidt, als Romantiek wordt uitgeschakeld, onderzoek naar de vage spelingen van het onderbewustzijn ten koste van de rijke en gevariëerde bovenbouw die het bewustzijn is, - dit alles heeft in de laatste jaren de Fransche litteratuur bijna uitsluitend beheerscht. Er zal van dit alles niet veel overblijven. Het is te beeldloos, te vaag en te opzettelijk. En het is beeldloos omdat het liefdeloos is, omdat alleen een zekere mate van liefde een zekere mate van aandacht schept en via deze aandacht het bewustzijn met krachtige en levende beelden doet vol-loopen. Overblijven zal alleen misschien de stem van De Montherlant, niet die van Les Bestiaires, dat ten slotte een verward en teugelloos boek is, maar de stem die oprijst uit Les Voyageurs Traqués, - die zwoegend is en echt als het windgelijke klagen en murmelen van den Prediker, - die als een oordeel over een Fransche generatie hangt, die volstrekt egocentrisch wilde leven, om eindelijk toch te erkennen niet geleefd en niets gezien te hebben, minder geleefd dan ‘de huisvader-boekhouder achter zijn lessenaar, dan de gevangene in zijn cel’. Er komt een reactie. Er is een neiging van de zelfkanten, mystisch of sensueel, terug te keeren naar het centrum. De Montherlants klacht was zulk reactie, die echter negatief bleef en spoedig weer in pose en interview verstarde. Julien Greens werk is zulk een reactie, positief ditmaal, verheugend en reëel, in den vorm namelijk van een werk, een schepping. Geen koortsig terugzoeken, maar een argeloos hervinden, - een hervinden van den eenvoud en de stille aandacht, die de zuivere bronnen zijn der litteraire energie. Wij behoeven het niet te betreuren, dat men bij dit werk een grooten ouden naam direct kan noemen, - dien van Honoré de Balzac - gelijk men bij den te vroeg gestorven Radiguet een ouden naam direct kon noemen, - dien van B. Constant en ook Mme De Lafayette, een oudere tak van dezelfde traditie. - Om hen eenmaal, in de 20ste eeuw, te kunnen overtreffen, zal het eerst noodig zijn, opnieuw aan de groote 19de eeuwers gelijk te komen in gedegenheid en diepte. Om modern te zijn, moet men een oogenblik klassiek geweest zijn, men moet dien groei herhaald hebben. - Ten opzichte der schoonheidswaarden is een compromis niet mogelijk. - Men kan hun continuïteit niet gewelddadig verbreken, - men kan te hoogste zijn eigen continuïteit verbreken door een kunstmatig anders-zijn. Alleen vanuit de volmaakte beheersching van het oude gebied kan de nieuwe verovering doordringend en duurzaam zijn.

[p. 29]

Terugkeer tot het litteraire werkmansschap, terugkeer tot de munutieuse aandacht voor het leven, dat is de eerste indruk die dit boek van één der jongeren wekt. Het geeft zelfs niet dat dit boek tragisch is, soms heet en dreigend als een Augustusdag van zwaren en verlepten bloei, - in deze tragiek kan gezondheid schuilen, wanneer het leven zich er lijdend in beweegt. Liever nog de ondergang van een onbijzonder burgermeisje, dan het ijle spel met onbekende negers en nog onbekender stieren. En is dit dan weer het naturalisme niet? het veel gesmade? Ja, misschien, helaas! - Maar wij hadden dan deze correctie zeker verdiend, dezen ietwat smadelijken terugroep tot de nuchtere orde van den dag.