Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 50

[p. 462]

Muziek-schatten
door Kees van Hoek

LANGE jaren heeft de stad Frankfort aan den Main eender schitterendste muziekbibliotheken ter wereld gehuisvest. Het was een der weinige nog in privé-bezit, sinds die van den Haagschen bankier Dr Scheurleer overging aan het Gemeente-Museum der residentie. Zelfs deze kan niet met de Hirsch-Collectie wedijveren, en alle andere particuliere verzamelingen zijn veel beperkter van allure. Van Hoboken in Weenen verzamelt uitsluitend eerste drukken, Louis Koch in Florence alleen manuscripten, Alfred Cortot, de beroemde pianist, heeft zijn Parijsche collectie op Fransche muziek gespecialiseerd.

Blik in de muziekbibliotheek van Paul Hirsch, zooals die vroeger in zijn huis te Frankfort gehuisvest was

Gerson, Collectorium Super Magnificat, Esslingen, 1473. Deze vijf noten zijn de eerste muziek die ooit gedrukt werd.

Paul Hirsch evenwel, een rijke, kunstzinnige Frankfortsche patriciër, verzamelde alles, wat op muziek betrekking had: de allereerste theoretische werken, eerste drukken en volledige collecties van beroemde meesters, en volledige partituren van alle opera's. Geen wonder dat de vleugel, dien hij tot huisvesting zijner bibliotheek aan zijn Frankfortsche woning had laten bouwen, bezocht werd door de grootste kunstenaars van onzen tijd. Het gastenboek bevat handteekeningen van Furtwängler en Mengelberg, van Strauss en

[p. 463]

Stravinsky, van Bruno Walter en Schnabel, Schuricht en Edwin Fischer - om slechts enkele namen te noemen in heel de wereld bekend.

Gafori ‘Theorica Musicac’, verklarende muzieklessen, in Milaan gedrukt in 1492.

Toen de maatregelen tegen de Joden in het Derde Rijk begonnen, moest ook Hirsch zijn vaderstad verlaten. Hij kon dat nog bijtijds doen en om zijn boeken en partituren bekommerde zich geen douane-beambte of deviezen-commissie; slechts moest hij 80% van zijn vermogen achterlaten. Doch toen het nieuws in Duitschland doordrong, dat de Universiteit van Cambridge Hirsch en zijn collectie gastvrijheid geboden had, toen de Engelsche pers met speciale artikelen kwam, waarin geleerden en kunstenaars de heerlijke schatten beschreven die Cambridge nu huisvestte, werden hem zijn burgerrechten ontnomen.

‘Liederen tot noten herleid’, een der eerste notenboeken, te Leuven gedrukt in 1547

Ze staan nu niet meer in prachtige oude kasten op Perzische tapijten en onder Venetiaansche kristalkronen, zooals in de Frank-fortsche woning, doch heel eenvoudig op stalen rekken in een brandvrij, betonnen gewelf van

[p. 464]

Cambridge's bibliotheekgebouw, in leen gegeven door den eigenaar, die daar ongestoord verder werkt aan de completeering van zijn zooveel banden tellenden catalogus van een collectie die op bijna één millioen gulden geschat is. Doch hoe kan men origineelen schatten, waarvan in vele gevallen geen tweede exemplaar meer op de wereld te vinden is!

Onder het helle licht der electrische lampen spreidt Paul Hirsch zijn schatten voor mij uit. Ik had hem gevraagd naar de eerste muziek, die ooit gedrukt is. Het is Gerson's Collectorium Super Magnificat, verschenen in Esslingen in 1473, vijf vierkante blokjes! In een boek, gedrukt in Westminster in 1495, Higden's Policronicon, komen zoowaar reeds 8 noten voor. De Hirsch-Collectie toont elk stadium in de ontwikkeling van den noten-druk. De eerste boeken met muziek gedrukt van houten blokjes, Venetië 1480 en Straatsburg 1488; de eerste beweegbare typografie, Neurenberg 1501; langzamerhand druk van gegraveerde koperplaten, Rome 1637, tot we met een concerto van Pleyel, in 1797 te München uitgegeven, de eerste muziek-lithografie bereiken.

Pietro Aaron: ‘Trattato della Natura’, Venetië, 1525 - Titelblad in houtsnede van een der eerste en beroemdste werken over de theorie der muziek.

Een ander onderdeel der bibliotheek toont den volledigen ontwikkelingsgang van de opera. De eerste opera ooit gedrukt was Jacopo Peri's Euridice, in Florence opgevoerd ter eere van een vorstelijk huwelijk in 1600. In meer dan duizend complete partituren gaat het zoo,

[p. 465]

via Lully, Gluck, Mozart en Wagner - om slechts eenige stadia aan te duiden - tot aan Alan Berg en Hindemith in onze dagen.

Een der volledigste secties is gewijd aan de muziektheorie en de geschiedenis der muziek. De eerste instructieboeken voor de monniken, met heerlijke illustraties, dikwijls ook met naïeve houtsneden, alsof men trachtte muziek ‘per post’ te leeren! Van de meeste dezer werken, uit de eerste helft der zestiende eeuw, is geen ander exemplaar meer bekend.

Ornaat titelblad in houtsnede van Orlando di Lasso's ‘Erfdeel der Muziek’, een der oude muziektechnische werken, in München gedrukt in 1573

Doch het is niet de muziektechnicus die hier rondsnuffelt, maar de journalist, uit op namen en rariteiten. Schubert's eerste compositie verscheen in een Oostenrijksch Almanakje van 1818. Hij moet later onaangename ervaringen met zijn uitgevers gehad hebben, want men bemerkt, dat hij elk exemplaar van zijn publicaties persoonlijk geteekend heeft, om niet in zijn afrekening bedrogen te worden. Mozart's eerste compositie werd in Parijs gedrukt, in 1764, Sonaten, met als auteursvermelding: ‘par J.G. Wolfgang Mozart de Salzbourg, Agé de sept ans. OEuvre Première’. En in een kostbaar étui ligt een programma der Weensche Opera van 1788, de première van zijn Don Giovanni.

Rariteit is zeker, dat de groote Johann Sebastian Bach tijdens zijn leven slechts één

[p. 466]

zangstuk gedrukt zag. Het is de Ratswahl-Cantate, in 1708 gedicht voor de installatieplechtigheid van een nieuwen burgemeester van de stad, waar hij organist was. De namen der onbeteekenende magistraten zijn met vette letters en groote krullen gedrukt, die van den onsterfelijken Bach staat heel klein onderaan. In een ander étui ligt een lied en melodie, gedrukt op een eenvoudig gevouwen blad papier. Het is de eerste editie van de Marseillaise, het Fransche volkslied, dat toen Chant de Guerre pour l'Armee du Rhin heette - zonder den naam van den componist; in plaats daarvan de naam van den maarschalk aan wien het opgedragen was. Zelfs de Parijsche bibliotheken hebben zoo'n exemplaar niet; er zijn er slechts twee in de wereld bekend.

J.C. Wolfgang Mozart van Salzburg, oud 7 jaar, Sonaten voor het klavecimbel (Eerste werk, te Parijs in 1764 gedrukt)

Titelblad van het eenige zangstuk van J. Seb. Bach tijdens zijn leven gedrukt. Op den vierden regel van onderen komt heel bescheiden de naam van den meester voor

Welk een verhaal zou niet over zulk een verzameling te schrijven zijn! Die typische vondsten van den verzamelaar: een eerste druk van Beethoven's eerste werk - Drei Sonaten, von Ludwig van Beethoven, alt 11 Jahre, Speier 1783 - tusschen een hoop kapotte études, die 10 cent gekost had! Doch andere deelen zijn moeilijk verworven uit beroemde collecties, sommige van de familie Borghese, of uit Napoleon's ver-

[p. 467]

zameling; weer een ander heeft een met de hand geteekend ex-libris van den grooten Dürer; een Parsifal-partituur op zwaar Japansch papier is een exemplaar, dat Wagner voor zich persoonlijk had laten drukken. Er zijn boeken in varkensleer en zeehondenleer, in het kostbaarste marokijn of in hout gebonden. Doch het zijn niet de banden alleen, die den nuchteren twintigste-eeuwer in verrukking brengen, al drukten die oude meesters, zoo b.v. Pietro Aaron van vier eeuwen geleden, titel-pagina's, typografisch van heel moderne schoonheid.

Eerste druk van het ‘Lied van het Rijn-Leger’, de Marseillaise, het Fransche volkslied

De kunst der eeuwen, het genie van vele volkeren in dienst der toonkunst: dat is de bekoring dezer muziek-schatten, immer frissche bron van inspiratie voor elke nieuwe generatie.