Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 49

[p. 412]

Naaktmodel
door A.J.D. van Oosten

Voor C.R.

HET Naakt belt aan. Door het huis klinkt het als stootte zilver op ijzer: beneden op 't portaal daverend, het ijzer - hier, hoog op 't atelier rustiger: het zilver, een beetje gebroken geluid. In de ooren van den Schilder, die hier boven, bij den ezel staat, klinkt het als helder zilver.

Er is opengedaan; het Naakt komt de trap op. Dit, deze vrouw (het moet een mooie, jonge vrouw zijn, volgens den Schilder) haast zich niet. Het Naakt klimt geleidelijk en met iets van een overgehouden vermoeienis nader; het zal dadelijk hier zijn, bij de atelier-deur. Menigmaal zal men getuige zijn van een ontmoeting tusschen een Schilder en zijn Model; meestal blijven hij en het Naakt verre vreemden voor elkaar. De schilder heeft immers zijn verf en zijn penseelen, hij ziet zijn doek; het Naakt heeft daarentegen niets dan een volledige absentie in den blik, welke vrouwen eigen is, die met stilstaan en niets-doen haar kleedgeld verdienen. Het Naakt ziet niets, daarvan kan men overtuigd zijn; hoogstens merkt het, dat het dwaze punt op den muur of het raam, waarnaar het moet staren, wegnevelt; maar ook dit merkt het maar even. Op warme dagen valt het Naakt soms staande in slaap.

Maar dit Naakt, dat nu boven aan de lange trap naar 't atelier gekomen is en even uithijgt en deze Schilder hebben hun prettig, stil geheim. Het is reeds iets bijzonders dat een Naakt komt poseeren zonder er een cent voor te ontvangen, op Zondagmorgen-vroeg, dat het tevreden is met een schildersgeschenk: een klein bloemenstilleven voor haar meisjes-kamertje. Het is hun geheim:

De Schilder maakt zijn eerste, groote figuurstuk, het wordt het hoogtepunt van de komende expositie; hier wil hij naam mee maken. Hij gaat hier zijn ziel, zijn jonge kunst, zijn volle scheppingskracht aan wijden, in hoog tempo, want het drijft hem voort; nog dezen dag wil hij de beeltenis voor zich zien....

Het Naakt: zij wordt de week lang gejaagd en getrapt in een overdrukke zaak met te weinig personeel en veel zware emballage; op het sluitings-uur begint voor haar als jongste helpster nog een tweede dagtaak: het opruimen, aanvegen, wegsjouwen - het schoonmaken van den winkel; zij kan de anderen naar huis zien gaan bovendien. Het is een wissewas voor sterke jonge vrouwen, maar dit Naakt is in '18 geboren, alle zuigelingen uit dat jaar bleven ondervoed, zij is den laatsten tijd weer onder doktershanden. Het poseeren reduceert iets van haar achterstand en neergedruktheid, zij voelt zich weer een weinig mensch, ondanks haar poovere lichaamskrachten; zij ziet daarbij den Schilder als een magiër der schoone kunsten, die haar portret als een wonder kan oproepen uit het niets, een schooner vorm aan haar arm bestaan kan geven. Dit is het geheim van het Naakt en den Schilder.

Men kan het Naakt haar zwakheid aanzien, nu zij is binnengetreden; zij

[p. 413]

groet met de charme, die zelfs de zwakste vrouw nog bij blijft, maar zij mist rijzigheid en weerbaarheid. Het is een middel-groot, slank Naakt met zeer sprekende oogen; de Schilder had gelijk toen hij beweerde, dat zij niet onknap was. Nu hij mij aan het Naakt heeft voorgesteld, drinken we eerst gezamenlijk de ontbijt-thee op; er wordt wat gepraat, maar al spoedig zegt hij: zullen we beginnen, want ik wil het er vandaag op zien staan.

Het Naakt is nu achter 't scherm; de Schilder wapent zich met zijn penseelen en schermt nog wat met 't levensgroote doek op den ezel, dat wit als een spiegel in de smalle ruimte van 't atelier staat. Inmiddels heeft het Naakt nu de japon, de onderjurk, de camisole, het broekje en haar step-in over de leuning van den eenigen atelier-stoel gelegd, de kousen gaan er boven op, de schoenen trekt zij weer aan. De rust harer rhythmische ontkleedingsgebaren sluit prachtig aan bij den eenvoud, waarmee zij deze onthulling van abstract tot concreet Naakt verricht heeft. Met dezelfde rust treedt zij naar voren en neemt haar plaats in.

De Schilder wijst nu de houding aan en corrigeert uit de verte bij zijn doek haar pose; omdat het niet zoo gemakkelijk is, corrigeert hij deze ook van heel dichtbij. Dan laat hij 't maar zoo, omdat de losheid van den stand toch eerst onder het schetsen over 't Naakt komt. Het leunt met de hand op een tabouret.

In de eerste bewogenheid der volgende vijf minuten is er een geruisch van bedrijvigheid rond den Schilder. Hij werkt heftig en in een spontane reactie aan den opzet en de ontwikkeling der eerste lijnen. Als een vlot spel van kristallen, die plotseling structuur en samenhang verkrijgen, springen de buigende en rondende schetslijnen zwart over 't wit voort. Er heft zich een hoofd met aangeduid gelaat, romp en armen ontstaan sidderend, dan volgt het mysterieuze bouwsel van het bekken en de beenen. Het is de grondvorm van de vrouw: zoo is Adam's rib onder de hand Gods geconstrueerd tot zijn levensgezellin, voordat de adem van den Schepper haar werd ingeblazen.

Het Naakt heeft zich in deze minuten geschikt. Ditmaal beseft het, dat er meer van haar verlangd wordt dan gewoonlijk; het is niet voldoende nu maar stomweg stil te staan als voor de model-studie. Haar Schilder heeft het haar tevoren allemaal goed uitgelegd: zij doet het nu eens niet voor geld, maar uit kameraadschap, om er iets heel wezenlijks van te maken. Zij heeft getracht dit wezenlijke van zichzelf, als Naakt, tot uitdrukking te brengen in haar houding. En in dat oogenblik blinkt er in haar oogen iets van de voldoening over het verkregen resultaat, het geeft iets van bezieling aan die levendige oogen. Het Naakt heeft zich geschikt.

In ditzelfde moment eigent de Schilder zich deze expressie reeds toe: hij schetst juist haar dijen, maar plotseling blijft in zijn geest een indruk drijven van haar gelaat met de spiegeling der twee wonderklare oogen. Onmiddellijk reflecteert zich die innerlijke emotie in een interprojectie over

[p. 414]

heel de uiterlijke Naakt-figuur; van de oogen-kern uit, spreidt zich deze verbeelding over heel het lichaam. De Schilder vergeet het tijdelijk object bij deze idealiseering en vangt de bezielde expressie van de oogen nog juist in de sluitlijn van dijen en buik. Nu is het niet meer te stuiten in hem; hij is bezeten van dit beeld.

In de volgende oogenblikken heeft het Naakt haar goeden stand in zich ervaren; het staat nu stil, los en ongedwongen; heel het gelaat overglansd van de behagelijke zekerheid, dat zij zich thans op haar best toont aan de toeziende mannen-oogen. Zij kan niet weten dat de Schilder niets meer van haar verschijning opmerkt, dan haar oogen. Daarin ziet en gevoelt hij elke reactie in haar houding, elke reactie van haar zenuwen wordt nauwkeurig opgenomen door de zijne, hij is er als door begoocheld. Haar lichaam wordt nu getransponeerd tot kleur en licht, blank staat het op zijn netvlies, met slechts een flauwe doorteekening der détails. Haar jonge, volwassen figuur, iets te mager bij de schouderbladen, voller bij de borsten, lost zich op in zijn zinnen; zijn verbeelding schenkt haar nieuwe vormen, een stralender, verhevener gedaante.

Deze innerlijke voorstelling wordt nu vleesch van zijn vleesch; het beeld gaat over in zijn zenuwen, in de zenuwen van zijn armen en vingers, de zenuwprikkels op zijn spieren deelen het mede aan zijn lichaam. Het Naakt wordt nu door zijn handen op zijn penseelen overgedragen en zijn netvlies keurt op het palet de lichtbreking van de kleuren voor het nieuwe beeld. Terwijl het Naakt daar staat, daar stil staat te denken aan haar wezenlijke uitdrukking, grijpen zijn vingers deze wezenlijkheid aan tot in haar teederste manifestatie en brengen haar over op het doek, dat haar spiegel wordt. Het is in een wilden, daverenden werk-roes, dat de Schilder deze verheerlijking van de materie volvoert, dat zijn hand medium van zijn diepste ontroering wordt, dat hij een vrouw schept uit het niets van een voor hem staand Naakt.

Dan, plotseling, zinkt de aandacht van het Naakt weg, de vermoeienis van een uur in pose staan wordt haar te sterk. De Schilder voelt hoe zij hem ontglipt en redt de situatie nog met een snel: nu zullen we eerst maar eens pauzeeren, we hebben wel een kopje koffie verdiend.

Zij, het Naakt, heeft even een vagen wrevel te overwinnen; zij voelt hoe haar Schilder haar een uur lang vergat, Maar de snelle hoffelijkheid waarmee hij haar de versleten kimono aanreikt, verrast haar en stelt haar tevreden; zij kan nu bovendien rusten, zij kan even vergeten wat haar wezenlijkheid is, of moet zijn, of worden zal. Het is haar momenteel om het even.

Haar eerste greep is naar haar kam en poederdoos, in weinige seconden is in haar handspiegeltje het beeld herschapen, van wat zij bij uitstek de diepste uitdrukking van haar wezenlijkheid acht.

De Schilder kijkt daar nauwelijks naar om; in zijn oogen schittert nog de triomfante vervoering om den inzet zijner hoogste krachten in dit groote

[p. 415]

spel der verbeelding. Onder den roes der eerste bevrediging van zijn overmatige scheppingsdrift, ziet hij ternauwernood nog iets van de dingen in zijn omgeving; het is geen koffie die hij drinkt, maar iets dat warm en vochtig is; het is geen rust, die hij even ondergaat maar een koortsig zoeken naar een argument voor dezen stilstand, jegens zichzelf. Alleen als hij het Naakt ziet, zittend in haar kimono op de tabouret, is er een kleine schrik in hem, dat uit dit model de nieuwe Vrouw moet ontstaan, die hij voor zich ziet in elk harer bewegingen.

Haastig gaat hij alweer voort met schilderen aan het fond, terwijl het Naakt nog haar kopje leegdrinkt en, even afwezig, door het raam naar buiten staart. Nog enkele minuten duurt deze toestand van halve spanning; dan neemt het Naakt haar plaats weer in, haar kimono hangt zij aan een spijker. Met enkele kleine herzieningen brengt de Schilder haar pose weer in den goeden stand.

Hij is zoo weinig door de onderbreking afgeleid, dat zijn hand onmiddellijk in vol tempo voortschildert aan de wordende figuur; er is geen weifeling of vertraging in zijn voortgang, het nieuwe beeld heeft hem volkomen gegrepen en gevangen.

Het Naakt is nu veel minder zeker van haar zaak. Het tracht tevergeefs haar wezenlijkheid weer tot expressie te brengen in haar vermoeide leden; armen en beenen zijn er niet goed meer mee te bezielen. Na korten tijd lijkt het haar een onvoorziene moeilijkheid, waaraan geen weerstand is te bieden. Zoodat zij zich spoedig gewonnen geeft en haar wezenlijkheid laat varen; zij staat daar nu weer als een gewoon model, het is tenslotte haar zaak niet, hoe de Schilder dit zal redden.

Hij is echter al zoover, dat de capitulatie van het Naakt voor haar vermoeidheid geen schade meer kan doen aan den voortgang van zijn werk. Het nieuwe, nog door geen oog dan het zijne geziene beeld, heeft zich onherroepelijk gevormd op het netvlies van zijn diepst-innerlijke visie. Daaraan schildert hij voort, daaraan geeft hij kleur en licht, daaraan schenkt hij vleesch en leven. Het wordt een zeer concrete gestalte, deze nieuwe figuur, een rijp en vitaal naakt, een vrouw zonder feilen. Vol van emotie en lichaamskracht, met een warmen, lichtrooden mond en helle blinkende oogen verscheen dit beeld voor hem; er is een wraak in op de wereld, die zijn tenger Naakt, zijn arm model heeft afgetakeld en terneergeslagen. Door de rustpoozen heen verliest hij niets van de hevigheid der spanningen, die in hem woeden tot in den laten middag toe, niet minderend in hem vóór zich de Nieuwe Vrouw volledig heeft gemanifesteerd in het licht, de kleuren, de glorieuze expansie van heel haar wezen, in den spiegel van het doek.

Het Naakt is inmiddels doodelijk vermoeid, met blauwe kringen onder de oogen in een toestand tusschen slaap en waken geraakt, waarin zij juist het moment nog haalt van haars Schilders welvoldaan en zegepralend besluit: Ziezoo, voor vandaag is het genoeg geweest, nu gaan we gauw naar huis....