Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 33

[p. 314]

Naar aanleiding der tryptiek van Hugo van der Goes in de Uffizi te Florence,
H.A. Gerretsen.

IN onzen tijd van gemakkelijke reproductie meenen wij al te gauw door een de werkelijkheid van een schilderij slechts zeer ten deele benaderende wit en zwart weergave tot haar wezen te kunnen doordringen. De toonverhoudingen in wit en zwart uitgedrukt kunnen ons maar flauw iets van de kleur suggereeren. Evenmin als ik slechts door de actie van tooneelspelers een stuk in zijn volle beteekenis kan begrijpen, evenmin kan ik het wezen van een schilderij volkomen aanvoelen door haar factoren alleen van rythme en toonverhouding. Wie een schilderij hem bekend door een reproductie van aangezicht tot aangezicht ontmoet, zal plotseling weten hoe onvolledig zijn conceptie nog was. Soms is hij misleid omdat het rythme alleen schooner was dan de kleur. Soms is de kleur een zoo machtige het rythme aanvullende noodzakelijkheid, dat hij het schilderij aanziet zooals hij luistert naar een voor het eerst gezongen lied. Het is als een geschreven dialoog dat hij plotseling gesproken hoort.

Deze aanteekening bij de tryptiek van Hugo v.d. Goes wil niet meer zijn dan de uiting van den hevigen indruk dien ik heb ontvangen, toen ik voor het eerst haar ontmoette in de Uffizi van Florence. Zij wil niet meer zijn dan een aanvulling van de povere wit en zwart weergaven.

De grondtoon van het gamma der tryptiek is als het fluidium van een laatsten herfstdag. Een ophelderend licht schijnt over horizonten achter horizonten als vele coulisen achter elkaar. Een blauwe hemel, waarin los gescheurde wolkvlokken staat boven een rivier, die voortstroomt in ijzige klaarte. Schaduwen zijn scherp bepaald zonder geheimzinnige verdoezelingen. De Noord-Oostenwind geeft den kleuren den diepen glans van een sterke prachtige bloemenhuid. En de structuur aller dingen is ver te volgen. Deze stereoscopische helderheid trilt door de gansche tryptiek. De kleederen der knielende engelen zijn wit als lichte winterwolken en purper als herfstbladen die rillen in de zon. En blauw als een door hevigen wind gerimpeld water is het kleed der geknielde Maria. Op den stalvloer, een gelijkmatige hevige kleurkracht, ligt het kind Jezus. Het lichaampje is nog vol kreukels door het openvouwen van het leven. De beentjes zijn opgetrokken en de omgeknikte handjes slaan in de lucht. Zoo ligt het kind van God als het magnetisch middelpunt van de hem omringende engelen, heiligen en menschen. Een diffuse lichtkring en een gouden uitstraling zijn de

[p. 315]

eenige kenteekenen van zijn goddelijkheid. In de zijluiken de zwaardere stabiele aanbidding der groote heiligen. In het middenluik de verstarde bewegelijkheid der neergestreken engelen, de moederlijke devotie van Maria en de haast der aangeloopen herders teruggehouden in hun eerbied als door een onzichtbaren werenden cirkel om het Kind getrokken. De voorste aanschouwt het zonder verzadiging met een breeden kinderlijken glimlach van rechts naar links over zijn gelaat. Die naast hem met geopende handen het wonder in zijn ziel ontvangend. En de derde met de schoffel in zijn hand en de hoed tegen zijn borst gedrukt zich rekkend vol nieuwsgierigheid over de twee anderen. Boven hen den groenen heuvel, waarover de schapen weiden en waar hun de boodschap der geboorte is gebracht. Geen verblijdend geluid in een donkeren nacht, maar een mirakel dat op klaarlichten dag uit den hemel slaat en de wakers door zijn onverwachtheid ontzet. Een engel komt aanzweven als een verschrikkelijk reëele boodschapper van boven. En tegen den geelen luchtzoom achter den heuvel teekent zich het verschrokken silhouet van één der herders.

Uit de engelengezichten spreekt dezelfde vreesachtige, onderworpen vereering als der herders. De hemelsche wezens zijn niet anders dan kleurig uitgedoste menschen, die door hun gewaden en vleugelen tot engelen zijn getransformeerd. Het blonde haar van één ligt strak achterovergekamd over den schedel. Het voorhoofd is laag en de afstand tusschen oogen en neus is gerekt. Een boerenkind in hemelkleederen! Maar de liefde van den schilder heeft al het aardsche in het diep schijnende, transformeerende licht van den hemel gezien. Met welk een namelooze pracht en namelooze aandacht heeft hij zijn boerenengelen geschilderd. Oneindig teer is de aanzet van den zacht uitgroeienden donzen vleugel op het witte kleed van den voorsten. En met dezelfde sterke, teere, indringende liefde heeft hij alles wat hij schilderde begrepen. Tot ieder strootje op den stalvloer toe is met gelijke kracht en stijl geschilderd. Ook niet het geringste heeft hij verwaarloosd. De stok waarop S. Antonio leunt was hem even belangrijk als het bloemenbouquet of het kindergelaat. De aarde mitsgaders hare volheid is hem heilig. De dieren ademen niet mee als menschelijke wezens in een sfeer van vrome aanbidding. Zij blijven van de aarde. De os licht zijn kop even op als vermoedt hij, dat iets heel bijzonders zich in zijn buurt voltrekt. De ezel vermaalt bedaard zijn rogge. Zij staan ter zijde buiten den kring der aanbiddenden ter nauwernood gestoord in hun maaltijd door het geruchtmakend geluid van een engel, die half donker half licht door de op hem vallende schaduw van een pilaar, komt aanvliegen.

De centrale figuur der aanbiddenden is Maria. Zij is dieper, innerlijker bewogen dan de anderen. Als een bron welt de vreugde uit haar ziel. Er is berusting in haar neergeslagen oogen, in haar zacht gesloten mond. Zij zal

[p. 316]

aannemen alles wat er gaat gebeuren in het leven van haar Kind. Naast vreugde is er droefheid en ontferming in haar. Zij heeft zich teruggetrokken in een binnenhof, waar geen der aanbiddenden haar kan naderen. Zij is meerder dan alle engelen uit den hemel. Zij ziet verder dan Jozef, die zijn handen vouwt alsof een ander het voor hem gedaan heeft. Zij doorgrondt volkomen. Het rumoer der vliegende engelen, de menschelijke nieuwsgierigheid der twee rechts boven, wier hoekige contouren te zamen met de balken bizarre vormen in de lucht uitsnijden, versterken contrasteerend de diepe, begrijpende rust van haar aanbidding.

Tegenover de heldere, kleurige drukte van het middenluik de vastheid der zijluiken. De verticale beweging der voluitstaande heiligen gedragen door de basis der geknielde figuren. Links rijzen de kleurkolommen in groen en zwart van S. Thomas en S. Antonius boven Portinari en de twee kinderen, rechts S. Marguerita en S. Magdalena in hermelijn wit en karmozijn rood boven Maria Portinari en het geknielde meisje. Als stammen staan de figuren der zijluiken om die van het lichte middenluik. De kinderen liggen er geknield als kleine planten onder zware boomen. Het middengamma is hier getransponeerd in sonore orgeltonen, zooals het gamma van een landschap zich zelf transponeert wanneer de zon is gedaald en dezelfde klaarheid de nu donker geworden kleuren blijft doordringen. Zooals het zwart van een ijsvlakte klaar kan wezen als het wit van de sneeuw. Het warme Vlaamsche oker in de landschapfond achter de twee heiligengroepen en in het gebouw achter Maria en de twee engelen is de bindende kleur der drie luiken.

Tusschen de bergen rechts, die rusten in het winter avondlicht, wanneer gebolde grijze wolken boven in den hemel ronddrijven en een geel licht zich verzamelt aan den horizont en de boomen tot ver weg hun bladerlooze takken laten zien, bewegen zich de op- en afrijdende ruiters en onder hen ook de drie Wijzen uit het Oosten. Zij zijn verdiept in een druk gesprek; zij maken hun gissingen over wat zij zullen zien. Een page is vooruitgezonden om naar den weg te informeeren. Zijn beenen zijn pierig. Zijn houding is niet voornaam en gratieus als die van een renaissance-page. Hij buigt zich met goedmoedige welwillendheid naar den boer, die in verstomden eerbied op zijn knieën is gevallen en stamelend de richting uitwijst naar de plaats, waar het kind geboren moet zijn. En uit de huizen tusschen de boomen komen de menschen haastig aanloopen om den wonderbaren stoet te zien voorbijtrekken.

Dit kleine tafereel vol bewegelijkheid speelt zich af achter de roerlooze heiligheid van de heilige Catharina. Het is zooals kleine menschen loopen om de machtige zuil van een kathedraal. Onveranderlijke heiligheid drukt haar gestalte uit. Streng is de bijbel en het kruis, die haar tengere vingers ophouden en als een eeuwig-durend geluid valt haar karmozijnen kleed

[p. LXIX]

het middenluik der tryptiek van hugo van der goes geschilderd voor tomaso portinari.

het linker zijluik.

het rechter zijluik.

[p. LXX]

detail uit het rechter zijluik.

detail uit het linker zijluik.

[p. 317]

naar beneden. Ongemerkt gaat het verticale rythme over in het horizontale rythme der geknielde Maria Portinari.

In haar magere hoekige lichaam leeft een eenigszins saplooze ziel. Maar het is of bij het zien van het Kind een eerste glimlach over haar uitgeteerde wezen glijdt. Naast haar knielt in vormen nauw aaneensluitend het dochtertje. Het is mij of ik haar ken, of ik haar al ontelbare malen heb gezien vóór ik de trypiek van v.d. Goes zag. Ik heb haar buiten zien spelen; ik heb haar hooren lachen. Nu ziet zij strak voor zich uit met den bovennatuurlijken, ernstigen kinderrimpel boven haar oogen. Zij vermoedt het wonder maar ervaart het niet. In de grondelooze diepten van haar ziel ontwaakt iets dat nog niet naar de oppervlakte van haar bewustzijn is gestegen. Het is of de smart van een groote-menschenleven zich even verspreidt over het kindergelaat. Wij zien het, maar zij weet het niet. De uitdrukking over haar gezicht kan nog niet het eigendom zijn van haar ziel. Het lijkt een aankondiging van wat komen kan. Maar ik wil die aankondiging nu niet zien. Ik wil haar kussen, omdat zij nog een kind is. Ik wil nu niet denken aan groote menschen. Zij hebben haar zoo laten knielen omdat het in het kader van hun heiligheid paste. Zij hebben haar dat plechtig uitgestreken gewaad aangetrokken; zij hebben die glinsterende kralensnoer om haar hals gelegd. Maar de opgelegde heiligheid raakte haar innerlijk niet. Wanneer alle machtige heiligen der wereld vertrokken zijn uit den stal en alle engelen naar den hemel zijn teruggekeerd dan zal zij opstaan. Zij zal haar zwarte jurk uit doen. Zij zal haar kralensnoer losmaken. En zij zal op haar teenen naar het Kind loopen en zacht met het Kind gaan praten, zooals Maria de moeder dat doet. En van den anderen kant zullen haar zusje en haar broertje komen om het zelfde te doen. Ja, zoo zullen de kinderen het Kind aanbidden.

Een groot schilerij leeft men ademloos mee. Men wordt gebiedend getrokken in zijn sfeer. Het wordt een heden, belangrijker dan alle actualiteiten van den dag. Het is een bij ons aankloppende, levenwekkende kracht. En diep uit onze ziel stamelen wij het antwoord.