Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 29

[p. 394]

Twee Zuid-Nederlandsche gildehuizen,
door W. van Os.

I.

De bloei der kunsten, die de Renaissance-beweging met zich meebracht, maakt haar tijd, hoe men zich ook in het moderne verdiept, nog altijd belangwekkend en nog steeds is het interessant haar verloop na te gaan.

Het is met deze kunstperiode als met alle andere: in haar aanvang is ze het sterkst en wel door het karakter van streven, dat er aan de kunstvoortbrengselen zit.

En dit is geen wonder.

Wanneer een nieuw ideaal in den geest aanwezig is, dan vraagt zijn verwezenlijking alle inspanning en doorzettingsvermogen van de kunstenaars. Dan komt er in hun werk die zekere nijdigheid van het nu te pakken te hebben en nu zoo neer te kunnen zetten. Is eenmaal het essentieele van een nieuwe kunst geformuleerd, dan krijgen de artefacten meer iets vreedzaams en rustigers, maar zoolang de basis nog vastgelegd moet worden gaat het neerschrijven der vormen met dat snerpende gepaard, dat wij in onze periode van wording zoo duidelijk in de schilderkunst waarnemen bij Vincent van Gogh.

Van de hierbij afgebeelde gevels behoort het eerste tot de nog betrekkelijk jonge Renaissance-architectuur. Het is het Huis der Boogschutters te Antwerpen, dateerende van 1560.

Afb. II is ook een gildehuis en wel van de brouwers en bekend als Maison des Brasseurs, staande aan de Grand' Place te Brussel. Het is een van de grijze huizen met vergulde versieringen, die daar na het bombardement van 1695 gebouwd zijn.

Het tweede gildehuis is bijna 140 jaar later gezet dan het eerste (nl. in 1698). Krachtens zijn trant behoort het tot de zoog. Lod. XIV stijl of de - in dit geval genationaliseerde - Barok.

Doordien het zooveel jonger is dan het Antwerpsche gebouw, is het een goed specimen om het verloop der Renaissance na te gaan en hiervoor dus alleen van belang voor zoover de Barok zelf uit de Renaissance is voortgekomen. En dit is m.i. in niet geringe mate het geval.

Zeker, er spreekt uit ieder der stijlen die op de Renaissance volgen, een ander karakter, maar toch waren die karakters alle reeds in de kiem der Ren. aanwezig. Een stijl als deze, die direct al zoo weinig blijvends had en al zoo spoedig wijzigingen onderging, moet de inleiding geweest zijn van alles wat daar zoo spoedig op is gevolgd. Al mag de geestelijke inhoud van een coquet Louis XVI-meubeltje nog zoo sterk verschillend schijnen van die van een massieven Henri II-stoel, de snelle geleidelijkheid, waarmede men van het eene tot het andere kwam, bewijst de noodzakelijke afstamming van het voorafgaande, d.i. in laatste instantie van de Ren. Op grond hiervan kan, naar ik meen, tot ± 1900 toe gesproken worden van de Renaissancistische periode.

II.

Om nu de lijn te volgen, waarlangs het Renaissance-proces zich heeft voltrokken, vergelijken wij de afbeeldingen bij dit opstel.

Vooraf nog even dit: wanneer de bespreking ongunstig mocht uitvallen ten op-

[p. 395]

zichte van het Maison des Brasseurs, dan mag dit er niet aan worden toegeschreven, dat een minderwaardige representant der Barok werd gekozen. Integendeel, ik zou niet weten, waarom dit huis in zijn soort minder mooi zou zijn dan het andere.

Het Boogschuttershuis is nog opgetrokken in den bescheiden ernst, die de vroeg-Ren. kenmerkt. Er is een fijne regelmaat in de opeenstapeling der onderdeelen en het blijft in de uitvoerigheid van zijn versiering toch eenvoudig. Het beschutten, dat het wezen van het gebouw uitmaakt, is nog goed uitgedrukt door de hechtheid, waarmee de vele vensters in den gevel zijn geplaatst: de halfronde zuilen, karyatiden enz. tusschen de ramen spreken niet voor zich zelf, maar blijven de deelen, die de vensters vasthouden. De echtheid, de eerlijkheid hiervan en van het geheele vroeg-Renaissance streven zal duidelijker worden wanneer wij het Brusselsche gildehuis gaan bekijken.

Het toepassen van halfronde zuilen tegen het muurvlak, dat we hier bij afb. II ook vinden, is reeds vaak veroordeeld.

De zuil is een vrijstaand steunpunt en de halveering en aanbrenging tegen den muur hiervan heeft, vooral in onzen tijd, protest uitgelokt. Men heeft zich met verbazing afgevraagd hoe architecten zoo weinig van het eigenlijke van bouwen doordrongen konden zijn, dat zij er toe kwamen om een zoo ‘fundamenteel’ bouwdeel als de zuil nu eens als een aardigheidje te gaan beschouwen en haar doorgezaagd tegen den muur (die op zijn beurt ook weer zelfstandig steunpunt is) te plakken. Een dergelijke verwording in de opvatting van muur en van zuil - die we reeds bij de Grieken ontdekken - heeft met verbijstering een eigenaardige oorzaak doen zoeken, die daarvoor geweest moet zijn.

Een verder ingaan op deze gesteldheid zou te ver afvoeren van ons eigenlijke onderwerp; bepalen wij ons dus tot de vergelijking der zuil-toepassingen bij de twee gildehuizen.

III.

Bij het Maison des Brass. nemen zij ongehoorde afmetingen aan.

Zij zijn in haar halfrondheid door haar grootte zoo voor zich zelf sprekend, dat men zich even verwondert daartusschen nog raamopeningen te vinden. Hier zijn ze niet als bij afb. I ondergeschikt gemaakt aan de functie van raamomsluiting, maar laten bij wijze van gunst de vensters tusschen zich in. Een aandachtige beschouwing van het plaatje moet het onharmonische van op deze wijze één gevel vormen laten voelen. Wat nog versterkt wordt bij de halfkolommen, die over de 1e en 2e verdieping doorloopen, waarbij die verdiepingen er tusschen neergelaten schijnen te zijn. Hoe is dan de gevel van afb. I veel meer gebaseerd op de verdieping-indeeling, op de constructie van het ding.

De laatstgenoemde zuilen van II torsen een hoofdgestel met segmentvormig fronton.

Zuilen en hoofdgestel zijn er hier ter wille van elkaar. Voor het gevelvlak beide overbodig, daar het fronton het nog niet afsluit, zouden de kolommen niets zwaars te dragen hebben, als er geen kroonlijst op rustte, en omgekeerd zou het hoofdgestel niets bedekken, als er geen zuilen waren.

Vreemde tijd, waarin zoo de bouwdeelen, zonder rekenschap te houden met hun functie, worden opgestapeld!

Gecompliceerde tijd eigenlijk, waarin men omsprong met een opgerakelde beschaving (de klassieke); tijd zonder eigenheid, alleen met nog maar een zekere eigenaardigheid!

Boven de gebogen frontonlijn bevindt zich nog een soort monument, een ruiterstandbeeld, dat van het midden van een plein schijnt te zijn weggenomen en op het gebouw geplaatst. En bij het bovenste stuk, gerekend vanaf de kroonlijst, die op de hoogste zuilen rust - verliezen wij nu wel geheel en al het idee van huis. De gedachte, dat zich achter dat gedeelte een dak en een

[p. 396]

zolder moeten bevinden, contrasteert op een belachelijke manier met de gedaante. Het is alleen nog maar het puntig toeloopen, dat met het spitse van het dak rekening houdt.

afb. i. ‘huis der boogschutters’ te antwerpen.

Hoeveel zuiverder is dan de top van het Huis der Boogschutters met zijn aanbrenging van lichtopeningen en rechtstreeksche beeindiging.

IV.

En toch houdt de wijze, waarop daarbij de zijkanten van de top versierd zijn, de kiem van verdere verwording al in, zooals de halfzuilen tusschen de vensters (onderste 2 rijen) al een ongezonde basis voor een nieuwe kunst leggen. Immers laat de top bij II den voormuur verder uitbreiden dan zij in werkelijkheid een beschuttend vlak is. De gevel toont niet den samenhang met het dak, laat het er nog minder op rusten, maar gaat er meer zijn ter wille van zich zelf en biedt een veld voor decoratieve lijnen, die dat afzonderen moeten rechtvaardigen.

Met het woord ‘decoratief’ dat ik daar zoo even gebruikte, heeft men de verwording van het zuiverder architectonische in de Renaissance willen karakteriseeren. Bij II zou dan het nog minder logische door het meerdere vooropstellen van het decoratieve ontstaan zijn. Als verdediging zal men dit wel niet bedoeld hebben en als zoodanig kan het immers niet gelden.

‘Decoratie’ op zichzelf kan niets anders beteekenen dan versiering. Gaat men nu zeggen: dit of dat is zoo geworden door uit te gaan van het decoratieve, dan spreekt men zich zelf tegen. Want naar mijn meening houdt versiering op versiering te zijn, zoodra men haar ‘voorop wil stellen.’

Zonder versiering is een kunstnijverheidproduct - gebouw, meubel of wat dan ook - niet denkbaar.

Een cylindrische zuilschacht op zich zelf kan niet leelijk zijn, maar bevredigt den schoonheidszin niet. Dit gebeurt pas door het versieren.

Versieren bestaat in het aanbrengen van

[p. 397]

vormen, lijnen en kleuren, maar op een bijzondere manier. Als dingen zonder meer hebben die vormen enz. uit constructief-aesthetisch oogpunt geen waarde. Echter krijgen zij bestaansrecht in verband met het ding, waarbij zij worden toegepast. Maar dan moeten zij het wezen daarvan eerbiedigen. Dan pas ontstaat het voorwerp aesthetisch begrepen en dus als kunstwerk volledig.

afb. ii. ‘maison des brasseurs’ te brussel.

Hellende lijnen op zichzelf hebben geen beteekenis. Begrenzen zij echter de aanvankelijk cylindrische zuil, dus zoo dat deze ‘verjongt’, dan drukken zij de functie ervan uit, n.l. het naar boven toe een krachtig steunpunt vormen en het stabiele. Een voorbeeld hiervan is de Dorische kolom.

Zoo is het ook met de canneluren: een concaaf vlak als ‘Ding an sich’ heeft geen zin; brengt men er echter meerdere naast elkaar aan, zooals bij bovengenoemde Grieksche zuil gedaan is, dan zijn er vormen toegevoegd, die de verticale draagkracht handhaven.

Zonder versiering spreekt er niet uit het voorwerp, dat de maker het artistiek begrepen heeft, zonder ornamenteering is het geen kunst. Het aanbrengen van lijnen zóó dat zij binnen de wezenssfeer van het ding blijven is: versieren.

VI.

Een verkeerd standpunt gaat men nu innemen als men de vormen der ornamentatie als opzich zelf bestaansgerechtigd gaat beschouwen. Dan ontstaat ‘decoratieve architectuur’ in den zin van de hierboven aangehaalde typeering der Renaissance bouwkunst.

Toch meen ik dat de gewijzigde opvatting van versiering, zooals ik die hier in den eersten zin van dit hfdst. VI definieerde, een keerpunt in de kunst is geweest. Hierover zou men ter gelegener ure meer kunnen vertellen.

Onze tijd brengt de overtuiging van de noodzakelijkheid der wezensuiting van het gebouw.

Gaat men vanuit dat beginsel de monumenten der Barok bekijken, dan blijft er zelfs van het werk van de grootste bouwmeesters uit dien tijd geen spaan over.

Dit bewijst m.i.:

1^o dat men ze niet in dat verband moet beschouwen (al zullen komende geslachten niet anders meer kunnen),

2^o dat de bouwmeesters geen schuld hebben aan de eigenschappen, die wij in hun werk laken.

[p. 398]

Wanneer men meent de vroeg-Renaissance zuiverder te moeten vinden dan de Barok, dan komt dat alleen hierdoor, dat zij een zuiverder samenleving weerspiegelt; terwijl een Barok-architect, indien hij 150 jaar eerder geleefd had, ook dat hoogere in zijn werk had gekregen. Als kunst kunnen beide gildehuizen dus even hoog staan en even genietbaar zijn omdat elk van hen een zuiver beeld van zijn tijd biedt.

Echter verminderde gaandeweg in de samenleving de oprechtheid, werd zij leugenachtiger en opgevulder, waarvan de pompeuze Barok het resultaat zou worden.