Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 5

[p. 221]

Nederlandsche Verzen en Nederlandsch Proza.

VIII.

Uit Indië. Reisindrukken en herinneringen uit onzen Archipel door Dr. J.F. van Bemmelen, Leeraar aan het Gymnasium Willem III te Batavia. G. Kolff & Co. Batavia, 's Gravenhage, 1895.

Men behoeft er niet naar te vragen, welke wetenschappen door Dr. J.F. van Bemmelen worden onderwezen aan het Gymnasium Willem III te Batavia. Het goed geschreven werk, waarvan de titel door mij boven werd afgeschreven, leert het met volmaakte duidelijkheid. Uit Indië is vol van geologie, botanie en zoölogie. Mocht dit soms een wat al te didactischen toon aan het reisverhaal geven, inzonderheid, waar de geologische en vulcanische eigenaardigheden der Tengersche bergen-reeks wordt behandeld, het verhaal van een tocht naar de Zuidkust van de Preanger, om te experimenteeren met eieren van zeeschildpadden - welk verhaal in November 1891 in de(n) Gids werd opgenomen - maakt alles weer goed.

Dr. Van Bemmelen bericht ons vooraf, dat hij met een stoomer der koninklijke Pakketvaart-Maatschappij Oost-Java en de Molukken heeft bezocht, met het doel een reisgids saam te stellen, ‘die toekomstigen touristen met de booten dier Maatschappij als leiddraad bij een bezoek aan onzen Archipel zou kunnen dienen.’ Hij stoomt van Samarang naar Soerabaya, en gaat daar aan wal, om een uitstapje te doen naar het Tenggergebergte. Door dit gebergte wordt hem de gelegenheid gegeven terstond over het eindpunt zijner reis - de Banda-eilanden - te spreken, daar ‘de bergen van Banda in bouw en omvang sterk overeenkomen met den Tengger.’

Dan keert de auteur naar Soerabaya terug, om van zijn tocht naar Lawang en zijne beklimming van den Ardjoeno te verhalen. Van Soerabaya vertrekt onze reiziger naar Makassar, stoomt langs Celebes' westkust naar de Minahassa, waar hij te paard een tocht van Kwandang naar Menado onderneemt. De stoomer brengt hem vervolgens naar Gorontalo, waar hij aan land gaat, om een zeer belangrijke vaart over het meer Limbotto te genieten. De reis wordt nu vervolgd naar Ternate, langs de Ternataansche eilanden naar Ambon en Banda. Geheel op zich zelf staat het Reisje naar de Zuidkust van de Preanger, dat reeds werd vermeld.

De algemeene indruk van deze reisschetsen is zeer gunstig. Dr. J.F. van Bemmelen is niet alleen een natuurvorscher, maar ook een auteur. Hij schrijft een welverzorgden stijl, en weet te boeien door op verstandige wijze zijne wetenschappelijke uitweidingen in den vorm van natuurschildering te verbergen. Er is uit dit boek zeer veel te leeren voor den leek. Voor alle belangstellenden in onze prachtige Oost-Indische bezittingen is dit reisverhaal une bonne fortune. Men krijgt als in een panorama het beeld van al de belangrijke plaatsen, steden, bergen en meren van Samarang tot Banda te zien.

Uit zuiver letterkundig oogpunt kan er geen andere critiek tegen Dr. Van Bemmelen's reisschetsen gemaakt worden, dan alleen door er op te wijzen, dat zijne geologie, zijne zoölogie en zijne botanie wat te veel plaats in zijn boek innemen. Maar ook hier kan men den auteur verdedigen. Het letterkundig genre, dat gevormd wordt door het reisverhaal is uit den aard der zaak didactisch. Hetzij men Egypte, hetzij men Spanje. hetzij men den Indischen Archipel beschrijft, men dient in de eerste plaats het vreemde land te kennen. Reizen met louter schilderende natuurteekening worden spoedig eentonig, zooals bewezen wordt door Haafner en

[p. 222]

Lamartine (Voyage en Orient). De gelukkigste vereeniging van kennis en kunst wordt misschien gevonden bij Théophile Gautier (Voyage en Espagne) en bij Loti (Au Maroc).

Bij Dr. Van Bemmelen komen bladzijden voor, die een onwraakbaar getuigenis van zijn letterkundig talent afleggen. Het zal het best zijn aan het slot dezer beknopte beoordeeling een enkel fragment tot staving mijner meening te citeeren

Ik kies de vaart van den auteur op een vlot (blotto) over het meer van Limbotto:

‘Wij vonden de blotto te midden van een warnet van watergeulen en kommetjes, gescheiden door dichte boschjes van riet en andere moerasplanten. Van het eigenlijke open meer was slechts hier en daar een glimp te zien tusschen de dichte vegetatie door. Deze omgaf ons minstens nog een half uur op onze vaart, zoodat onze blotto met moeite zich een kronkelenden weg moest zoeken door een labyrinth van waterloopen, te midden van ondoordringbare warnetten van planten. Fraaie bloemen bloeiden tusschen de dicht dooreengeslingerde twijg- en bladermassaas, groote roode en witte waterplompen, dobberend te midden harer vochtig glanzende, cirkelvormige, drijvende bladeren vormden levende 'apijten op de open vijverachtige plekken. Bij ieder windvlaagje flapten die bladeren half om, en toonden hare zilverwitte ondervlakte, zoodat het water bedekt scheen met wapperende witte doeken. Van tijd tot tijd kwamen we aan een visschershuis, een echte paalwoning, hoog boven 't water zwevend, en slechts per kano te bereiken. Het allermerkwaardigst vond ik echter de groote scharen watervogels, die overal aan het tafereel eene ongekende levendigheid schonken, vooral ongewoon in Indië, waar de land-fauna bijna overal aan het oog ontsnapt te midden der dichte bosschen of in de hooge alang-alang. Vogels van allerlei soort en kleur zwommen, vlogen of zaten op de drijftillen en vischstaketsels, zoo dicht bij en zoo weinig verschrikt door onze nadering, dat zij zeker al heel weinig moeten gejaagd worden. 't Meest in het oog vallend waren de zwarte waterhoentjes met hunne karmozijn roode snavelversiering, zwemmend, vliegend, of vlug over de drijvende bladeren trippelend. Dan allerlei soort reigers, kwakken en ooievaars, met ineengedoken hals neerzittend, als waren ze in diep gepeins verzonken en volkomen onverschillig voor de omgeving, of met breeden vleugelslag wegkleppend naar eene andere rustplaats.... hier en daar een enkele roofvogel met havanakleurigen rug en vleugels en witten kop en borst, als een onbewegelijke schildwacht op den top van een hoogen staak gezeten, en in de rietboschjes talrijke zangertjes en ijsvogels rondhuppelend en fladderend, of loerend op buit te midden der dichte takjes.’

_* * _*

Joost Avelingh's Zonde door Maarten Maartens. Uit het Engelsch vertaald door Mevrouw Willeumier. Amsterdam. Jacs. G. Robbers. 1895.

Reeds vroeger is medegedeeld, waarom een vertaalde roman van Maarten Maartens recht heeft op onze critiek. Joost Avelingh is de eersteling van onzen Hollandschen Engelschman. Hij heeft er in Engeland zijn letterkundig fortuin mee gemaakt. Het is voor vele onzer landgenooten misschien niet onwelkom, dat van dit boek eene Nederlandsche vertaling in het licht is gekomen, daar de belangstelling in de letterkundige werken van Maarten Maartens gedurig toeneemt, bij zeer ernstige tegenspraak tevens. Men beschuldigt dezen auteur, als Nederlander, zijne landgenooten in eene vreemde taal in den vreemde belachelijk te hebben gemaakt. Mij zijn alleen twee zijner romans bekend: John Avelingh en An old maid's love. In beide klinkt wel iets

[p. 223]

ironisch - maar van belachelijk maken zijner landgenooten blijkt hier zeer weinig.

Wat nu John Avelingh aangaat, het is Maarten Maartens' coup d'essai - een kunstwerk met uitnemende qualiteiten, maar ook met minder goede eigenschappen. De verdienstelijkste zijde van dit werk is de samenstelling. De auteur heeft het hoofddenkbeeld van zijn boek met groote handigheid weten te voeren tot eene ontknooping, die den lezer verrast. Er is niets conventioneels in zijne voorstelling. Het boek zit stevig in elkander, hoewel het moet gezegd worden, dat hij, zoodra een zijner personen hem hindert, hem of haar zeer snel doet overlijden. De hoofdidee is de voorstelling van John Avelingh's inwendigen strijd, het worstelen met wroeging over eene slechte daad, die hij zich dagelijks verwijt, die hem altijd somber stemt. Maarten Maartens weet tot het laatste hoofdstuk toe den lezer in spanning te houden, wat oorzaak mag zijn van Avelingh's nimmer wijkende somberheid.

Hoofdonderwerp is dus eene psychologische studie op het gemoedsleven van den held. De zwakke zijde van deze studie is, dat de strijd van den held al te zeer verborgen blijft, dat de auteur allerlei geheimzinnige toespelingen maakt, die voor den lezer onverklaarbaar blijven tot het slot. Joost Avelingh, bij een schatrijken oom opgevoed, naar zijne meening door dien oom gedwarsboomd en gesard met gadelooze wreedheid, komt eindelijk in opstand tegen dien oom, en lokt een allerhevigst tooneel uit, waarbij de apoplektische Croesus zich tot de uiterste woede opwindt. Hij gelast Joost een tilbury in te spannen, en hem naar een naburig dorp te rijden. Hoewel ook hier weder groote geheimzinnigheid heerscht, blijkt het toch, dat de schatrijke oom nog in den laten avond een bezoek aan zijn notaris wil brengen. Gedurende den snellen rit windt de oude man zich voortdurend meer op, en krijgt een aanval van beroerte. Hij roept: ‘Houd stil!’ maar de neef koestert zulk een hevigen haat tegen zijn oom, dat hij aan de bede van den stervende niet voldoet, en snel doorrijdt naar het dorp. Bij aankomst blijkt de baron overleden.

Ziehier het misdrijf van Joost Avelingh.

In het voorbijgaan dient gezegd, dat de auteur en dus ook de vertaalster steeds spreken van Joost Avelingh's zonde. Hierin openbaart Maarten Maartens zijne Engelsche gevoelswijze. Avelingh moet een streng eerlijk karakter zijn, naar het model van Walter Scott's groote figuren als Jenny Deans. Daarom moet die strenge eerlijkheid zich huwen aan een ruim gebruik van bijbelteksten en christelijke termen. Dat hij altijd het woord ‘zonde’ voor misdrijf gebruikt is hieraan toe te schrijven. Het puritanisme en de bijbelsche terminologieën van Joost Avelingh zijn echter niet psychologisch verklaard. In zijne jeugd leert hij Fransch van eene domme, gewetenlooze Zwitsersche bonne, en leest later veel in de Fransche classieken: Larochefoucauld, Lesage en Rabelais. Vanwaar hem nu zijn bijbelsch puritanisme is aangewaaid, wordt niet verklaard. En zoo wordt het raadselachtige en onzekere in de teekening van Joost Avelingh's karakter niet weinig vermeerderd.

De auteur heeft, wat hij Avelingh's zonde noemt, in een kort inleidend hoofdstuk medegedeeld, waar het niet missen kan groote sensatie te maken, zonder dat evenwel eenige oplossing komt voor men het laatste hoofdstuk heeft bereikt. Ook dit is naar het voorbeeld van vele Engelsche sensational novels gevolgd. Een hoofdfeit in Joost Avelingh's geschiedenis is, dat hij, na zijn ooms plotselingen dood erfgenaam wordt van een ontzaglijk groot fortuin, en met het meisje zijner keuze mag trouwen. Tien jaren leeft hij in groote weelde, en gebruikt een deel van zijne renten, om liefdadige instellingen en bonnes oeuvres tot stand te brengen.

[p. 224]

Nu komt plotseling de katastrophe. Er is een neef van den gestorven baron, Jhr. Arthur van Asveld, die Joost Avelingh zijn fortuin benijdt, hoewel deze uit overweging, dat de baron aan Van Asveld een legaat beloofd heeft, uit een open reden de som van f 40 000 ten geschenke geeft. Van Asveld begint deze grootmoedige daad te beschouwen als een uitvloeisel van een kwaad geweten. Hij ontmoet een voormalig lakei van den baron, denzelfde, die op den nachtelijken rit vóór des barons dood in den kattebak der tilbury zat. Hij geeft dezen lakei in den mond, dat hij gedurende den rit naar den notaris door een achterraampje der tilbury heeft gezien, dat Avelingh zijn oom verworgde. De verloopen lakei, nu een overgegeven nathals, getuigt dit voor den rechter van instructie - en er wordt bevel tot inhechtenisneming tegen den rijken grondbezitter, Joost Avelingh, uitgegeven.

Het strafgeding herinnert weer aan Walter Scott, en weer aan The heart of Mid-Lothian. Als incident gedurende de zittingen van het hof, komt het bezoek van Avelingh's echtgenoote met hare moeder bij den lakei, die valsche getuigenis heeft afgelegd. Dit hoofdstuk is het best geslaagd, en op zich zelf alleen in staat Maarten Maartens aanspraak op groot letterkundig talent ten volle te bevestigen. Op het oogenblik, dat het vonnis over Avelingh zal geveld worden, verschijnt de lakei in de rechtszaal, en roept met luider stem, dat hij valsche getuigenis heeft afgelegd. Of zulke romantische incidenten gedurende onze Nederlandsche strafprocessen kunnen plaats grijpen in den vorm als Maarten Maartens ze hier vertelt, schijnt mij aan twijfel onderhevig. Voor den Hoogen Raad wordt Avelingh vrijgesproken.

Nu volgt eene luisterrijke eerherstelling. Bij eene vacature voor lid der Tweede Kamer wordt Joost Avelingh door den algemeenen volkswensch - wederom een geheel ongemeen, en nog nimmer voorgekomen feit in de annalen onzer verkiezingen - tot candidaat voor het hoofd-district gekozen. Bij de verkiezing overwint hij met de vereischte meerderheid van stemmen. Maar op nieuw treft hem eene groote ramp - zijne vrouw, die veel geleden heeft gedurende het strafproces, die altijd aan zijne onschuld geloofde, bezwijkt onder haar kommer over Avelingh's geheimzinnige onrust. Het schijnt, dat eene familiekwaal, krankzinnigheid, haar dreigt, maar zij ontwaakt uit hare verdooving, en hoort dan de biecht van haar man over zijn misdrijf.

Beiden besluiten nu, dat het groot fortuin van hun oom op onwettige wijze is geërfd. Zij doen afstand ten behoeve van den Jhr. Van Asveld, die echter door zijne dronkaardsgewoonten het leven laat bij den val van eene trap. Ten slotte treedt de held op in de Tweede Kamer te 's-Gravenhage - om beëedigd te worden. Doch vóór hij den eed aflegt, vraagt hij het woord, en vertelt aan de volksvertegenwoordigers, wat het misdrijf is, dat hem zoo lange jaren de gemoedsrust heeft geroofd. Er behoort zeer veel toegevendheid toe om te kunnen gelooven, dat zulk een tooneel mogelijk is. Het is schier niet denkbaar, dat de Voorzitter een nog onbeeedigd lid zoo lang zou hebben doen spreken over zaken, die geheel buiten den werkkring der Kamer liggen.

Alles te zaam genomen blijft Maarten Maartens een auteur van zeer opmerkelijk talent. Hij vertrouwt uitsluitend op zijne fantazie, en doet stoute, zeer gewaagde dingen. Hij toont grooten aanleg voor psychologische studie, maar verraadt gebrek aan studie der werkelijkheid. Hier en daar zijn voortreffelijke bladzijden, die van ijverige waarneming getuigen, maar elders behelpt hij zich louter met zijne fantazie, en komt tot waagstukken, die niet altijd slagen.

T.B.