Logo DBNL
De Achttiende Eeuw. Jaargang 46 (2014)

De Achttiende Eeuw. Jaargang 46

(2014)– [tijdschrift] Documentatieblad werkgroep Achttiende eeuw–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

[2014/1]

De kunst van het liegen
Waarheid versus bedrog in de achttiende eeuw
Marleen de Vries

Toen Giacomo Casanova in 1797 besloot zijn memoires te publiceren, wist hij dat hij een dwaasheid beging door een aantal wilde avonturen ongecensureerd op papier te zetten. Hij was tweeënzeventig. Zijn vermaarde charmes waren misschien op, zijn geheugen werkte nog prima. In de jaren ervoor had hij 3700 pagina's weten te vullen over zichzelf en zijn tijdgenoten, gedeeltelijk als remedie tegen de verveling. Als laatste schreef hij een voorwoord. Daarin vertrouwde hij zijn lezers toe dat hij de waarheid altijd had liefgehad ‘en wel zo hartstochtelijk dat ik soms mijn toevlucht tot liegen nam om haar tot hoofden te laten doordringen die er de bekoring niet van kenden. [...] Ik bedroog hen om hun ogen te openen; ik voelde mij ook niet schuldig, want mijn drijfveer was niet hebzucht’.1

Het is geen toeval dat een van de meest notoire bedriegers en charmeurs uit de achttiende eeuw in zijn voorwoord thema's als waarheid en leugen aansnijdt. Casanova was een kind van zijn tijd en wist dat de publieke druk om niet te liegen slechts groter was geworden in de eeuw waarin hij leefde. Waar de gemiddelde burger wellicht een (iets) betrouwbaarder en eerlijker mens was geworden in de loop der eeuwen, lijkt juist de professionele bedrieger, waartoe we Casanova kunnen rekenen, op te rukken in de achttiende eeuw. In het buitenland staat de eeuw daarom bekend als ‘a defining period for modern concepts of fraud’ en als ‘an age of forgery’.2 Oplichters maakten handig gebruik van het feit dat de wereld snel veranderde. Voor vervalsers vormden alle nieuwe financiële waardepapieren een regelrechte uitdaging. De herontdekking van de Middeleeuwen had pseudo-Middeleeuwse poëzie tot gevolg. En omdat de achttiende-eeuwer niet genoeg kon krijgen van reisverslagen over exotische oorden, zag de opportunist ook hier zijn kans schoon. ‘It was an age of plagiarism, and travel liars appropriated material from other travelers and, ironically, from other travel liars’.3 Hoewel er in het buitenland al langere tijd onderzoek wordt gedaan naar achttiende-eeuws bedrog is er in Nederland weinig aandacht besteed aan het onderwerp. Dat ligt zeker niet aan een gebrek aan oplichters, maar hangt samen met het gegeven dat

bedrog over het algemeen moeilijk is te reconstrueren.4 Genoeg reden voor de Werkgroep 18e Eeuw om een congres te wijden aan ‘De kunst van het liegen’, dat plaats vond op 17 en 18 januari 2014 in Amsterdam. Een korte inleiding.

Achterdocht en vertrouwen

Casanova zou het ongetwijfeld aan de stok hebben gekregen met leeftijdgenoot Immanuel Kant. Terwijl de katholieke, reislustige levensgenieter zijn bedrog in 1797 rechtvaardigde en legitimeerde met een beroep op de waarheid, voerde de protestantse filosoof die Pruisen zelden verliet, het debat over leugen en waarheid in datzelfde jaar tot een voorlopig hoogtepunt. Zelfs een leugentje om bestwil was zijns inziens verboden. In Über ein vermeintes Recht aus Menschensliebe zu lügen (1797) betoogde hij dat men onder alle omstandigheden de plicht had eerlijk te zijn. Zelfs al zou men daarmee een crimineel helpen.5 Strenger dan Kant zou het niet worden, hoewel ook denkers als Montaigne en Bacon de leugenaar al als lafaard beschouwden.6 En in het protestante Nederland was het heel normaal om de bevolking met een beroep op de bijbel op hun verantwoordelijkheid te wijzen. In 1735 wijdde een tijdschrift als Het weekelyks Orakel, waarachter de doopsgezinde Amsterdamse boekhandelaar Marten Schagen schuil ging, een geheel nummer aan de vraag of een ‘Leugentje, om profyts wille’ was toegestaan.7 Nee, aldus het orakel. ‘De hatelyke natuur des leugens, de gezonde Reden, en Gods uitdrukkelyke Wet, verbied het [...] volslagen’. Vooral vreesde het orakel de maatschappelijke onrust die het gevolg zou zijn van list en bedrog.

Laat hem daarenboven denken, dat hy een Lid der Menschelyke Maatschappye is; dat hy verpligt is, zoo veel in hem zy haar heil te bevorderen; dat hy met te Liegen het onderling vertrouwen breeken, agterdogt, schade, met andere onheilen en quade gesteltenissen verwekken, gelyk door altoos waar te spreeken de ongekreukte Eerlyheit van mond en hart handhaven zal.8

Die angst voor verstoring van de maatschappelijke orde lijkt kenmerkend voor

de achttiende eeuw. In de eeuwen ervoor kwam het onderlinge vertrouwen op basis van ongeschreven wetten ‘face-to-face’ tot stand. De wereld was relatief klein en overzichtelijk. ‘Premodern society looked truth in the face’.9 Bijna vanzelfsprekend kon men er op rekenen dat een ‘gentleman’ zich beschaafd en eerlijk gedroeg, zoals Locke beschrijft in zijn Some thougths concerning education (1693). Diens eer, stand en waardigheid verboden hem te liegen. Vertrouwen was een zaak tussen heren.10 Anders lag dat voor iemand als Antoni van Leeuwenhoek, die noch gentleman noch wetenschapper was, maar wel briljant. Hij moest vertrouwen zien af te dwingen bij de Royal Society in Londen. Zijn brieven aan het genootschap over zijn opzienbarende en voor niet-specialisten nogal ongeloofwaardige ontdekkingen, liet hij vergezeld gaan van acht getuigenverklaringen.11 Zonder dergelijke getuigschriften kwam men niet ver in de achttiende eeuw. De complexiteit van de samenleving zorgde er voor dat het ooit zo heilige geloof in de mensheid begon af te brokkelen. Voortaan moest men op abstracter niveau zien te vertrouwen.12

Een complexe wereld

In de eerste decennia van de achttiende eeuw moet de maatschappij behoorlijk complex zijn geworden en daardoor moeilijker te overzien. Dankzij nieuwe wetenschappelijke inzichten en communicatiemiddelen werd de wereld groter; socialer ook door fenomenen als trekschuiten en genootschappen. Dat was aantrekkelijk, maar ook gevaarlijk: bij elke nieuwe ontdekking of inzicht, bij elk krantenartikel of verrassende ontmoeting moest men het risico incalculeren bedrogen te worden. Wie de kleinschaligheid van een dorp inruilde voor de anonimiteit van de stad moest helemaal oppassen. En degene die het zich kon permitteren om een geleerdentijdschrift als de Boekzaal van Europe bij te houden, ontdekte daarin allerlei nieuwe wetenschappelijke ‘waarheden’ en moest gaan geloven in zaken die voorheen voor onmogelijk werden gehouden.13

Ook het kwaad leek in Nederland in de eerste decennia van de eeuw steeds complexer te worden en niet alleen grotere, maar ook onzichtbaarder vormen aan te nemen. Zo vormde de paalworm in 1730 een enorme bedreiging voor de fundamenten van de Nederlandse dijken en daarmee voor het land. En dan was er het kwaad dat ‘sodomie’ heette, een kwaal die al net zo moeilijk te detecteren en even ondermijnend voor de Republiek was als de paalworm.

De meeste opwinding en woede veroorzaakte echter de windhandel in 1720. Deze nationale zwendel in aandelen vormde het ultieme bewijs dat het realiteitsbesef van de Nederlander aan het afbrokkelen was. Waarheid en bedrog stonden opeens in het middelpunt van de belangstelling en begrippen als ‘waar’ en ‘vals’ domineerden het maatschappelijk debat. Want, hoe gek moest men zijn om ‘echt’ geld, in munten, om te ruilen voor onzichtbaar geld in de vorm van waardepapieren? En waar moest het heen met het land als de ware koophandel in tastbare producten werd vervangen door nephandel in speculatieve aandelen?14

Over dergelijke maatschappelijke vraagstukken en bijbehorende emoties kon men in deze periode vooral lezen in de commerciële tijdschriften en toneelstukken van een groep schrijvende pioniers: journalisten, toneel- en romanschrijvers.15 Zij experimenteerden met literaire vorm en inhoud, in de hoop op publiek en inkomsten, en creëerden daarmee, achteraf bekeken, de moderne roman en de moderne journalistiek.16 Met veel leedvermaak wezen deze opportunistische schrijvers hun lezers op de onvolkomenheden van de mens en zijn neiging tot hypocrisie en leugenachtigheid; thema's die naderhand tot het vaste repertoire van de Nederlandse literatuur en journalistiek behoorden. Jacob Campo Weyerman zag de windhandel vooral als een kans om zichzelf als journalist te profileren. Op vrijdag 13 September 1720 lanceerde hij vanuit Rotterdam zijn eerste satirische weekblad onder de naam Rotterdamsche Hermes. Daarin beschreef hij de ‘Aktionisten’ als ‘Lantpalingen, Vipers genoemt, dewelke den buik en het ingewant van hare vruchtbare Moeder doorknagen’.17

In tijdschriften als die van Weyerman en consorten vormde de waarheid een terugkerend thema. Altijd als tegengif tegen de leugen. Geen auteur twijfelde er aan of die waarheid bestond. Nergens werd het begrip geproblematiseerd. Nihilisme en de latere negentiende-eeuwse en postmoderne scepsis ten opzichte van de waarheid ontbraken geheel en al. Zij was uniform en consistent.18 Wel vroeg menig satiricus zich af of zijn lezers wel rijp waren voor de waarheid. De Examinator uit 1718 was ronduit cynisch: ‘Wie zou dan van u alle so dwaas en onvoorzigtig zyn, dat hy de naakte waarheid omhelsde en begeerde. O neen!’19 Weyerman concludeerde in 1737: ‘Het gros der menschen getuygt

eenpaariglyk, van de waarheyt te beminnen in het algemeen, maar niemant wil met de waarheyt heulen in het partikulier, vooral als de waarheyt hunne feylen al te na komt’.20

De ironie wil dat schrijvers als Weyerman, Jan van Gyzen, Willem van Swaanenburg en Willem van Ranouw zelf ook niet vies waren van plagiaat en de grenzen tussen feit en fictie niet al te strikt trokken. Daarbij moet worden opgemerkt dat het hedendaagse onderscheid tussen journalistiek als medium voor waarheid en romans als medium voor fictie in de vroege achttiende eeuw nog niet bestond.21 Journalistiek leek daarom vaak op fictie en fictie kon er uitzien als journalisitiek: ‘literary creativity [...] sold the newspaper, not the day's breaking news’.22

Het brein van de leugenaar

Dat het niet meeviel om in de achttiende eeuw te leven als het aankwam op vertrouwen en bedrog, liet Voltaire zien aan de hand van zijn personage Candide (1759). Zelfs als je eigen intenties goed waren, waren er altijd anderen die je niet kon vertrouwen. Voltaire was zeker niet de enige verlichte geest die cynisch oordeelde over de achttiende eeuw. Philosophe Diderot vatte in 1762 een mensenleven als volgt samen in een brief aan zijn geliefde Sophie Volland: ‘zijn hele leven, van het brabbelende begin tot de seniele ouderdom, brengt hij door tussen alle mogelijke schurken en bedriegers’.23 Arts-anatoom Petrus Camper schreef in 1780: ‘Waarheid is altoos mijn doel geweest, echter heb ik ondervonden dikwijls met het beste oogmerk van de wereld gedwaald te hebben. Waarheid ligt dikwerf zóó diep in de put, dat zij haast niet te ontdekken is’.24 Predikant Willem Anthony Ockerse signaleerde in 1788 dat wantrouwen tot zijn grote spijt een noodzakelijk kwaad was geworden:

De eerlijkheid en het onderling vertrouwen in de t'zamenleving der menschen is merklijk minder dan voorheen. Eertijds was het genoeg iemands woord te hebben; men noemde ‘een woord een woord, een man een man;’ thands zijn handschriften, getuigen en eeden geene voldoende waerborgen meer tegen het bedrog. [...] Het is bijkans eene noodzaaklijkheid geworden, schoon de menschlijke natuur daarvan gruwe, niemand te vertrouwen.25

Voor de ontwikkeling van het menselijk brein schijnen bedrog en wantrouwen overigens onontbeerlijk te zijn geweest. Volgens psycholoog Nicholas Humphrey is onze intelligentie vooral geëvolueerd dankzij de tact en de creativiteit die nodig zijn om te overleven in een groep. Primatologen Richard Byrne en Andrew Whiten gingen een stapje verder door te stellen dat degene die het beste kon bedriegen de grootste overlevingskansen had. Antropoloog Robin Dunbar, ten slotte, wist inderdaad aan te tonen dat hoe beter de leugenaar was, hoe groter zijn brein.26 Dit impliceert dat ook het bedriegen zelf in de loop der eeuwen moet zijn geëvolueerd en langzaam maar zeker tot kunst moet zijn verheven. Terecht vroeg Jacques Derrida zich in 2005 af: is het mogelijk om een geschiedenis van de leugen te schrijven?27

Als men in de achttiende eeuw al iets bevroedde van het causale verband tussen bedrog en de ontwikkeling van het brein, dan schoot men daar evengoed bar weinig mee op. Slachtoffers van moordenaars, dieven, kwakzalvers en leugenaars wilden maar één ding: dat het moorden, stelen, valse hoop geven en liegen zouden stoppen. Soms lukte dat. Voltaires gevecht om de ten onrechte geëxecuteerde Jean Calas te rehabiliteren liet zien dat er hoop was! De philosophe kreeg uiteindelijk de waarheid boven tafel en het recht zegevierde alsnog, zonder dat de arme Calas weer tot leven kon worden gewekt.

Hoewel Voltaire een bekende Fransman was met invloed, lukte het gewone stervelingen soms ook om hun recht te halen. Marie Blomme bijvoorbeeld, een gouvernante uit Kortrijk, vocht met succes haar baas aan die haar had bezwangerd, maar haar in eerste instantie geen alimentatie wilde geven en haar daarom beschuldigde van leugens. Haar proces is uniek, omdat er geen sprake was van een misdrijf, geweld of diefstal, maar van poging tot bedrog. Elwin Hofman laat in dit nummer zien langs welke wegen Marie Blomme en haar omgeving feiten verzamelden om de waarheid te reconstrueren. Het ging daarbij om juridische feiten, maar ook om informatie die via de biecht, reputatiemanagement en zelfreflectie werden verkregen.

Fact checking

Fact checking was hoogst noodzakelijk in een wereld zonder bestaanszekerheid, maar bleef, bij gebrek aan de huidige informatietechnologie, een heikele aangelegenheid. Waar de hedendaagse mens in West-Europa gebukt gaat onder een te veel aan informatie, kon de achttiende-eeuwer soms gek worden van

een gebrek aan feiten en dus aan waarheid. Wie wilde weten wat er twintig kilometer verderop gaande was, zag zich al voor een raadsel geplaatst. Neem die kleine aardbeving die men op 14 augustus 1758 's ochtends vroeg in Leiden, Gouda en Rotterdam meende waar te nemen. In werkelijkheid vlogen er die zomerochtend twee pakhuizen met kruid op de Amsterdamse Overtoom de lucht in. Daarbij kwamen ten minste drie arbeiders om:

een half lichaam vondt men geslaagen tegen de Kolfbaan van het Wynhuis Bloemendaal, dat het tweede huis is, van de Kruidmaakerye naar de Stad gerekend. Een Hand vondt men in de Laan van het Pesthuis; ééne andere op het Dak van zeker daar naby staande Huis, door een Kuiper bewoond; wel dertien Huizen voorby de Kruidmaakerye een ander lichaam zonder hoofd, dat deerlyk gekwetst en aan stukken geslagen was; elders vondt men meer stukken en brokken van de ongelukkig omgekoomene Arbeidslieden.28

Internationaal nieuws reisde nog langzamer. Dat Lissabon op 1 november 1755 geheel plat was gelegd door een aardbeving, hoorde men in Amsterdam pas eind november. Legendarisch is de anekdote waarin de koning van Siam weigert te geloven dat in Nederland rivieren konden bevriezen, zodanig dat een olifant er op zou kunnen lopen.29

Schrijvers van reisverhalen, een van de populairste genres in de achttiende eeuw, waren zich pijnlijk bewust van het feit dat fact checking voor de thuisblijvers onmogelijk was. Juist om die reden, betoogt Anne Thell in haar bijdrage, voelden reisauteurs zich geroepen om verantwoording af te leggen over wat ze schreven. Hierdoor ontwikkelden voorwoorden en inleidingen bij reisverslagen zich in de eerste helft van de achttiende eeuw tot een soort microgenre waarin werd getheoretiseerd over hoe men de werkelijkheid zo waarheidsgetrouw mogelijk weer kon geven. Een van de aanbevelingen was een eenvoudige schrijfstijl, zonder al te veel literaire fratsen.

Toch konden de vele voorwoorden en inleidingen van ongetwijfeld oprechte reisverhalenauteurs niet verhinderen dat collega-schrijvers er soms een iets minder strikte moraal op nahielden. IJdelheid, hebzucht en het laten prevaleren van eigen (voor)oordelen zorgden er voor dat lang niet elke reiziger zijn observaties naar waarheid neerpende, aldus Percy Adams in Travelers and Travel Liars.30 George Psalmanazar hield een bestseller over aan zijn Description of Formosa (1704). Een leven lang claimde hij dat hij op Formosa,

het huidige Taiwan, was geboren en dat zijn beschrijving van dat land geheel en al op waarheid beruste. Pas in zijn postuum verschenen Memoirs (1764) gaf de in Frankrijk geboren auteur toe dat hij alles uit zijn duim had gezogen.

Ook de toenemende aandacht voor het eigen verleden en voor authentieke historische bronnen bracht personen met een rijke verbeeldingskracht op ideeën. Literaire hypes als de middeleeuwse poëzie van Thomas Rowley of de gedichten van Ossian bleken naderhand gebaseerd op lucht. De gedichten waren helemaal niet middeleeuws maar eigentijdse producten, afkomstig van Thomas Chatterton, zoon van een koster, en James Mcpherson, een boerenzoon. Maar hoe kon de achttiende-eeuwer dat weten? Hij of zij beschikte immers niet over de kennis die wij inmiddels hebben?

Jack Lynch, auteur van Deception and Detection in Eighteenth-Century Britain, verplaatst zichzelf in het openingsartikel van dit themanummer in de contemporaine lezer. Vanuit diens perspectief werden kunst en literatuur immers sowieso omschreven als ‘splendide mendax’ oftewel ‘edel logenachtig’.31 Hoe hadden achttiende-eeuwers binnen een fictief kader echt van nep kunnen onderscheiden? En moeten wetenschappers zich vandaag de dag geen rekenschap geven van dat epistemologische proces van kennis vergaren van de personen die zich op dat moment gesteld zagen voor raadsels als semi-middeleeuwse poëzie? Lynch neemt het in zijn stuk op voor de gedupeerden en waarschuwt voor al te snelle, a-historische conclusies.

Kan men ontsnappen aan bedrog?

Misschien was de achttiende eeuw vooral de eeuw die probeerde te ontsnappen aan de verleiding om zichzelf te bedriegen. Jacqueline Hylkema laat zien dat er een opvallend verschil bestaat tussen zeventiende- en achttiende-eeuwse schilderijen met afbeeldingen van bedriegers. Diende het bedrog in de zeventiende eeuw vooral het plezier van de kijker, in de achttiende eeuw krijgt de laatste ook een les mee, te weten dat hij of zij zich kon wapenen tegen bedriegers. In de werken van Hogarth wordt daarom niet alleen de bedrieger te kijk gezet, maar ook de bedrogene(n). Met onmiskenbare spot dwong de kunstenaar het publiek aldus om na te denken over zijn eigen aandeel in dit soort zaken. Wat de auteurs van satirische tijdschriften met woorden vermochten te doen - het ontleden van een dubieuze moraal - probeerde Hogarth met beelden te bereiken.

Dit proces van demonstreren, entertainen en verlichten zien we ook in de

romans uit die periode. Die neigden meer en meer naar wat we tegenwoordig ‘realisme’ zouden noemen, ook romans die overduidelijk fictie waren. ‘It is fascinating to realize how in the eighteenth century, many people wanted more “truth” in the novel, and that Defoe and his fellow “novelists” felt bound to defend their imaginative writing as something more than mere fiction’, schrijft Underwood.32 Steeds vaker verdrong de rauwe werkelijkheid koninklijke drama's en pastorale romances. Libertijnen, schuinsmarcheerders, hoeren en ander gespuis bevolkten de vele avonturenromans die nog het best te omschrijven zijn als een mengeling van soap, klucht en drama. Ze waren mateloos populair. In sneltreinvaart en met een onvermijdelijk hoog roddelgehalte werden de levens en avonturen van criminelen, bohémiens en marginalen aan de man gebracht. Niets fijner, kennelijk, dan te lezen hoe bedriegers uiteindelijk ten val kwamen.33

Johannes Verhey had zo'n romanpersonage kunnen zijn. Ton Jongenelen wekt deze vergeten ondernemer tot leven aan de hand van het notarieel archief in Amsterdam en het archief van het Hof van Holland. Verhey was iemand die groot dacht. Met een nietsontziend narcisme startte hij verzekeringsondernemingen als de Generale Nederlandsche Praebenden Compagnie die in levensverzekeringen deed. Verhey werd er vooral zelf rijk van. De reconstructie van zijn (wan)daden bevestigt de hypothese van Baines dat de opkomst van een typisch achttiende-eeuws verschijnsel als de vervalsing direct samenhangt met de vele financeële innovaties in die eeuw. Waardepapieren werden in deze nieuwe kredieteconomie steeds belangrijker, maar daarmee nam ook het risico op bedrog toe.34

Van der Hey leek vooral te lijden aan het ons welbekende graaisyndroom, maar vele andere achttiende-eeuwers bedrogen uit pure noodzaak. Wat bijvoorbeeld te denken van al die vrouwen die als man door het leven gingen? Zoals die stalknecht die bij overlijden een ‘vrouwspersoon’ bleek te zijn? Zij had vijftien jaar lang haar naaste omgeving moeten bedriegen om te kunnen overleven. Niemand had het flauwste vermoeden gehad, want ‘Dieren, die niemand anders kon regeeren, wist zij in de manege zoo te dwingen en te temmen, dat haars gelijke zelfs onder de mannelijke ‘cecte’ niet te vinden

was’.35 Ongetwijfeld heeft de vrouw gedroomd over een leven zonder leugens, maar hoe had ze dat kunnen realiseren en wie kon zich zoiets in de praktijk veroorloven? De anti-moraal die enfant terrible Markies De Sade zijn vrouwelijke lezers voorschotelde - om liegend door het leven te gaan - was daarom niet eens zo onrealistisch.

Laten we dus altijd gerust zo onbetrouwbaar zijn als maar mogelijk is: laten we het beschouwen als de weg naar gunst, aanzien, goede naam, rijkdom en vrijelijk het kleine gevoel van wrevel, dat bij ons opkomt doordat we de mensen bedrogen hebben, doen vervagen in het opwindend besef een schurk te zijn.36

Tot slot

Alleen Jean-Jacques Rousseau bleek dapper of gek genoeg om de naakte waarheid recht in de ogen te kijken. Als een van de eerste intellectuelen in de achttiende eeuw paste hij de nieuwe Verlichtingsidealen toe op zijn eigen leven. Door een ongecensureerde autobiografie te publiceren en zichzelf publiekelijk aan de schandpaal te nagelen, hoopte hij het bewijs te leveren van zijn eerlijkheid. Wat gebruikelijk was in criminele biografieën, namelijk dat alle strafbare feiten en leugens van de hoofdpersoon haarfijn uit de doeken werden gedaan,37 paste Rousseau op zichzelf toe. Genadeloos legde hij zichzelf op de snijtafel in zijn Confessions (1762). Zijn diepste geheimen, zijn leugens, zijn diefstallen; alles deelde hij met zijn lezers. Ziehier de mens:

Ik heb de waarheid gezegd. Als iemand dingen weet die in strijd zijn met wat ik hier heb verteld, ook al zou het honderdmaal bewezen zijn, is zijn kennis louter leugen en bedrog en als hij, zolang ik nog in leven ben, weigert dit grondig met mij te onderzoeken en tot klaarheid te brengen, bemint hij rechtvaardigheid noch waarheid.38

Ongekend nieuw en modern was dit project waarmee Rousseau zichzelf niet alleen status en autonomie verleende, maar waarmee hij zich ook bewust als outsider portretteerde. Verguld noteerde hij: ‘Laat de bazuin van het laatste Oordeel maar schallen, het geeft niet wanneer. Ik zal met dit boek in de hand voor de opperste rechter verschijnen. Ik zal dan luid en duidelijk zeggen: ‘Zie, dit heb ik gedaan, dit heb ik gedacht, dit ben ik geweest’.39 Ondertussen

bond Rousseau in zijn Confessions ook de strijd aan met het systeem en met zijn vijanden. Hij kon het moeilijk verkroppen dat de waarheid niet altijd tot rechtvaardigheid leidde. Casanova was wat dat betreft een stuk laconieker. Zijn memoires, vijfendertig jaar later, waren meer ‘een algemene biecht’ dan ‘onbeschaamde zelfverheerlijking’ en meer bedoeld om te plezieren dan om met terugwerkende kracht zijn gelijk te halen.40

Beide mannen waren zo gevormd door verlicht gedachtengoed dat ze in staat waren om afstand te nemen en zichzelf te schetsen met gebreken en al. Misschien liepen ze een stapje voor op de samenleving als geheel. Want waar de Schotse Common Sense-filosofen en een persoon als Immanuel Kant bleven benadrukken dat de leugen moest worden uitgebannen in het belang van een betrouwbare samenleving,41 wisten Rousseau en Casanova al dat dit ideaal, menselijk gesproken, een illusie was. Iets dergelijks lezen we ook in 1799 in het Magazyn voor de critische wijsgeerte. Paulus van Hemert besefte zich terdege dat het Kantiaanse gij zult niet liegen te hoog was gegrepen:

Maar helaas! hoe zwak is de mensch, in dit opzigt [...] inzonderheid de Geletterde, de man van eenige vermaardheid! Al zet hij, gelijk de chineesche Kraamer, voor de kraam zijner bovenzinlijke waaren, met gouden letteren: hier bedriegt men niet: nogtans moet de Menschkenner, zoo dikwijls hij voorbij gaat, en dat opschrift leest, het hoofd schudden.42

Het lijkt de grootste paradox van de Verlichting te zijn en het zal ook blijken uit de artikelen in dit nummer: hoe meer (zelf)kennis men kreeg en hoe beter de werkelijkheid werd doorgrond, hoe groter de confrontatie met datgene wat men wilde uitroeien: bedrog, ongelijkheid en onrechtvaardigheid.

Geraadpleegde literatuur

Algemeene Vaderlandsche Letter-oefeningen (Amsterdam 1805).
Amsterdam, in zyne geschiedenissen, voorregten, koophandel, gebouwen, kerkenstaat, schoolen, schutterye, gilden en regeeringe, beschreeven. Om te dienen ten vervolge op het Werk van Jan Wagenaar, historieschryver der stad. Zestiende stuk (Amsterdam/Harlingen 1789) 268, 269.
Percy G. Adams, Travelers and Travel Liars, 1660-1800 (Berkeley/Los Angeles 1962).
Peter Altena, Herman Diederiks en Sjoerd Faber, Feit en fictie in misdaadliteratuur (±1650-±1850) (Amsterdam 1985).
Paul Baines, The House of Forgery in Eighteenth-Century Britain (Aldershot 1999).
Jacob Bicker-Raye, Het dagboek van Jacob Bicker Raye 1732-1772, eds. F. Beijerinck en M.G. de Boer (2e druk, Amsterdam 1935).
Sissela Bok, Lying. Moral Choice in Public and Private Life (London 1980).
Giacomo Casanova, De school van het leven, Memoires, deel 1, vert. Theo Kars (Amsterdam 1991).
Jacques Derrida, Histoire du mensonge. Prolégomènes (Paris 2005).
Denis Diderot, Brieven aan Sophie, vert. Anneke Brassinga (Amsterdam 1995).
Examinator. Door dewelke de waare grensscheidingen der wetenschappen en konsten [...] onderzocht en afgeperkt worden (Amsterdam 1719).
Nick Groom, The Forger's Shadow: How Forgery Changed the Course of Literature (London 2002).
Anna de Haas (red.), Achter slot en grendel: schrijvers in Nederlandse gevangenschap 1700-1800 (Zutphen 2002).
André Hanou, ‘De geleerdentijdschriften van Marten Schagen I’, Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 34:2 (2011) 108-117.
Ian Haywood, Faking it: Art and the Politics of Forgery (Brighton 1987).
Paulus van Hemert, ‘Over den tegenwoordigen staat der critische Wijsgeerte’, Magazyn voor de critische wijsgeerte, en de geschiedenis van dezelve, II (Amsterdam 1799) 1-42.
Michael Keevak, The Pretended Asian: George Psalmanazar's Eighteenth-Century Formosan Hoax (Detroit 2004).
Inger Leemans, ‘Verse Weavers and Paper Traders: Speculation in the Theater’, in: William N. Goetzmann, Catherine Labio, K. Geert Rouwenhorst and Timothy Young (eds.) The Great Mirror of Folly: Finance, Culture, and the Crash of 1720 (New Haven 2013) 175-190.
Ian Leslie, Liegen duurt het langst. De psychologie van de leugen (Amsterdam 2011).
Jack Lynch, Deception and Detection in Eighteenth-Century Britain (Aldershot 2008).
Judith Moore, The Appearance of Truth: The Story of Elizabeth Canning and Eighteenth-Century Narrative (Newark 1994).
W.A. Ockerse, Ontwerp tot eene algemeene characterkunde, I (Utrecht 1788).
W. Otterspeer, ‘De aangenaamheden der natuurlijke historie. Leven en werk van Petrus Camper’, in: J. Schuller tot Peursum-Meijer en W.R.H. Koops (eds.), Petrus Camper (1722-1789) Onderzoeker van nature (Groningen 1989) 5-23.
Jean-Jacques Rousseau, Bekentenissen, vert. Leo van Maris (Amsterdam/Antwerpen 1996).
Jacques Rustin, ‘Mensonge et vérité dans le roman français du XVIIIe siècle’, Revue
d'Histoire littéraire de la France 69e Année 1 (Jan. - feb., 1969) 13-38.
D.A.F. de Sade, De slaapkamerfilosofen. Dialogen bestemd voor de opvoeding van jongedames, vert. Gemma Pappot (Den Haag 1968).
Stevin Shapin, A Social History of Truth. Civility and Science in Seventeenth-Century England (Chicago, London 1994).
Smyth, The Habit of Lying: Sacrificial Studies in Literature, Philosophy, and Fashion Theory (Durham 2002).
Frans Thuijs, ‘Misdaadverslaggeving in de achttiende eeuw: de criminele biografie’, Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 31 (2008) 1-15.
Doug Underwood, Journalism and the Novel: Truth and Fiction, 1700-2000 (Cambridge 2008).
Het weekelyks orakel, of aanmerkingen en ophelderingen omtrent eene groote menigte van alderleye voorgeworpe zaken: ten deele uit het Engelsch overgezet [...]. Door eenige liefhebbers van geleertheit (Haarlem 1735-1736).
Jacob Campo Weyerman, Rotterdamsche Hermes (Rotterdam 1720).
Jacob Campo Weyerman, De naakte waarheyt, inl. A.J. Hanou (Amsterdam 1997).

Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs