Documentatieblad werkgroep Achttiende eeuw. Jaargang 1984

[p. 171]

Nieuwe uitgaven

Otto S. Lankhorst, Reinier Leers (1654-1741), uitgever & boekverkoper te Rotterdam. Een Europees ‘libraire’ en zijn fonds. Avec un résumé en français. APA-Holland Universiteits Pers, Amsterdam & Maarssen 1983, 313 blz.; prijs f 52, -.

In 1983 promoveerde dr. O.S. Lankhorst in Nijmegen op een proefschrift, dat leven en werkzaamheden van de Rotterdamse libraire Reinier Leers behandelt. Voor mensen die zich, al of niet beroepsmatig, met de historie van het boek en de boekhandel bezighouden, is deze gedegen studie een onmisbaar stuk in de legpuzzel van het bloeiende en boeiende boekenbedrijf in de Nederlanden aan het einde van de 17e en het begin van de 18e eeuw.

Deze studie, die verscheen als nr. 10 in een reeks Studies van het Instituut voor intellectuele betrekkingen tussen de Westeuropese landen in de zeventiende eeuw, valt uiteen in twee delen. Het eerste deel (tot p. 136) behandelt Leers in relatie tot z'n boekhandelsactiviteiten, waarbij onder meer aandacht wordt geschonken aan Leers' goede internationale contacten, die hem met recht tot een Europees libraire van formaat kunnen bestempelen.

In het tweede deel geeft Lankhorst een becommentarieerde fondslijst van Leers. Een aparte lijst van ‘Leersiana’ geeft de werken die onder pseudo-adres zijn verschenen.

Van groot belang zijn ook de bijlagen, waarin behalve een chronologisch overzicht van de briefwisseling van Reinier Leers (Bijlage I) 41 brieven uit diens correspondentie zijn afgedrukt (Bijlage II). Tenslotte volgt als Bijlage III de genealogie van de familie Leers.

Henk van Galen

De Amsterdamsche lichtmis, of zoldaat van fortuin. Opnieuw uitgegeven en van inleiding en van commentaar voorzien door Bert Pol. Dick Coutinho, Muiderberg 1983, 128 blz.; prijs f 19,50.

Er is een verheugende, toenemende aandacht voor het 18e-eeuwse populaire proza. Naast de uitgaven van Sub Rosa uit Deventer is in 1983 bij Coutinho in Muiderberg als nummer 1 in de reeks Populaire teksten uit de late Republiek, onder redactie van André Hanou, Bert Paasman en Hanna Stouten, verschenen De Amster- damsche lichtmis, of zoldaat van fortuin.

De korte inhoud komt, zoals de omslag vermeldt, op het volgende neer:

Het is het verhaal van een jongen die niet wil deugen. Al in zijn vroege jeugd voelt hij zich sterk tot de andere sexe aangetrokken en als hij de ouderlijke woning eenmaal verlaten heeft, gaat het snel van kwaad tot erger. Drie plaatsen keren steeds terug in zijn verhaal: het bed, de kroeg en de kaarttafel waaraan hij met vals spelen de kost verdient. Maar uiteindelijk krijgt hij zijn trekken thuis.

[p. 172]

Moe en ouder geworden trouwt hij een vrouw die hem tegelijkertijd temt en bedriegt.

Bert Pol meent De Amsterdamsche lichtmis, hoewel het verhaal zichzelf als een autobiografie presenteert, in de traditie van de roman, in de zin van fictioneel narratief proza, te kunnen plaatsen (pag. 8). In de inleiding stelt de editeur onder meer aan de orde: de relatie van dit werk tot het genre van de picareske roman (1.2). In 1.3 worden verbanden gelegd met de contemporaine sexuele moraal. In 1.4 beziet hij vervolgens de relatie van deze roman in de traditie van de satirische roman, om in 1.5 passages te vermelden die elders zijn ontleend.

In hoofdstuk 2 komt Bert Pol tot de conclusie dat de auteur en uitgever van De Amsterdamsche lichtmis, ondanks naspeuringen, er in geslaagd zijn hun anonimiteit te handhaven. In hoofdstuk 3 komen receptie-elementen aan de orde. Duidelijk blijkt hoe moeilijk en tijdrovend het is om tot een bevredigend beeld te komen.

De tekst is uitgegeven naar het voorbeeld van het exemplaar dat zich in de KBH (signatuur?) bevindt. De annotaties zijn summier. Zonder in filologische excursies te vervallen, had een wat uitgebreidere annotatie de lezerskring mogelijk verbreed.

De inleiding laat ongetwijfeld nog vele vragen onbeantwoord, waarvan Bert Pol zich ook goed bewust blijkr.

Henk van Galen

Onder de titel Jan Bernd Bicker. Een patriot in ballingschap 1787-1795 hebben M.N. Bisselink en A. Doedens een groot deel van Bickers autobiografische reisverslagen (bewaard op het GA Amsterdam) uitgegeven (Amsterdam, VU Boekhandel/Uitgeverij Amsterdam, 1983; ISBN 90-6256-263-9; 145 p.). De uitgave is voorzien van een uitvoerige inleiding over het geslacht Bicker, Jan Bernd Bicker zelf en de patriottenbeweging, een omvangrijk notenapparaat en een personenregister. Hoewel deze publikatie aan het bestaande beeld geen nieuwe gezichtspunten toevoegt, vormt ze een aardige illustratie van de problemen waarmee een Amsterdamse balling, vergezeld van vrouw en negen kinderen op zijn omzwervingen door Europa werd geconfronteerd.

In de reeks Spektator Cahiers verscheen als nr. 3 Historische letterkunde. Facetten van vakbeoefening onder redactie van Marijke Spies (Groningen, Wolters-Noordhoff, 1984; ISBN 90001 805302; 208 p.; f 30, -). De bundel bevat een negental artikelen, die stuk voor stuk aan beginnende studenten laten zien welke vraagstellingen en mogelijkheden er liggen op diverse terreinen van de historische neerlandistiek. Zo vinden we achtereenvolgens: F.P. van Oostrom, ‘Benaderingswijzen van de Reinaert’; D. Coigneau: ‘Rederijkersliteratuur’; E.K. Grootes: ‘Zeventiende-eeuws drama: Bredero's Spaanschen Brabander’; M.A. Schenkeveld van der Dussen: ‘Poëzie als gebruiksartikel: gelegenheidsgedichten in de zeventiende eeuw’; K. Porteman: ‘Geschreven met de linkerhand? Letteren tegenover schilderkunst in de Gouden Eeuw’; J. Stouten: ‘Verlichting in afleveringen: over tijdschriften in de achttiende eeuw’; P.J. Buijnsters: ‘Dossier Sara Burgerhart’; W. van den Berg, ‘Sociabiliteit, genootschappelijkheid en orale cultus’; M. Spies: ‘Van mythes en meningen: over de geschiedenis van de literatuurgeschiedenis’.

Voor het thans zo op gang komende genootschapsonderzoek is kennis van de in diverse sociëteiten gehouden voordrachten een eerste vereiste. Ons lid drs. M. van Hattum publiceerde en gaf in eigen beheer een gestencilde lijst uit van: Lezingen en verbandelingen in ‘Concordia Et Libertate’ (1769-1806) en ‘Felix Meritis’ (Dep. Letterk.) (1779-1808, 1810-1832, 1865-1873), Amstelveen 1983, 36 pp. Geïnteresseerden kunnen een exemplaar

[p. 173]

bestellen bij de auteur, adres: Fokkerlaan 36, 1185 JC Amstelveen.

Onder de titel Van Filosofie tot Experiment verscheen een themanummer van het Tijdschrift voor de Geschiedenis der Geneeskunde, Natuurwetenschappen, Wiskunde en Techniek (Jrg. 7, nr. 1 1984; Editions Rodopi, Amsterdam), dat enkele episoden uit de Utrechtse wiskunde en natuurwetenschap van Regius tot Jordan behandelt. Strikt 18e-eeuws is hier het opstel van H.J.M. Bos over ‘Johan Frederik Hennert, wiskundige en filosoof te Utrecht’ (1733-1813). Hij was de echtgenoot van Betje Wolff's hartsvriendin Petronella Johanna de Timmerman. De andere bijdragen zijn van L.C. Palm, K. van Berkel, H.A.M. Snelders en R.P.W. Visser. De bundel kost f 10, -.

Aan de Keizersgracht 672 te Amsterdam staat het Museum van Loon. Over dit door Adriaan Dortsman ontworpen grachtenhuis en zijn bewoners verscheen een fraai geïllustreerd platenboek in oblongformaat: Het huis met de paarse ruiten en de familie van Loon in Amsterdam, samengesteld door M.N. van Loon en I.H. van Eeghen (Alphen aan de Rijn, Repro-Holland; 75 pp. met 36 illustraties; voor f 10, - verkrijgbaar bij het Museum en bij het Amsterdamse Gemeentearchief). In het voorwoord gaat Ir. R. Meischke nader in op de bouwgeschiedenis, terwijl we in het boek zelf tal van bijzonderheden vernemen over het Amsterdamse patriciaat.

W. Jappe Alberts en A.G. van der Steur: Handleiding voor de beoefening van lokale en regionale geschiedenis. 2e herz. druk. Weesp, Fibula-Van Dishoeck (1984). 226 p.; geïllustreerd, paperback; prijs f 32,50. ISBN 90 228 3762 9.

Hoewel het onderhavige boek slechts gedeeltelijk de 18e eeuw regardeert, behoort het zonder meer tot de basisuitrusting van elke historicus die zich met de Nederlandse geschiedenis bezighoudt. Een vergelijking met de uit 1968 daterende 1e druk dringt zich op. De 136 pagina's van toen zijn bijna verdubbeld, het aantal titels of andere bronaanwijzingen is zelfs verveelvoudigd, waardoor het boek meer is gaan lijken op een beredeneerde catalogus. De glansfoto's van weleer hebben plaats gemaakt voor kwalitatief mindere afbeeldingen. Een boek als dit moet het vooral hebben van nauwkeurigheid. Welnu, enkele steekproeven wijzen uit dat die weinig te wensen overlaat. De auteurs hebben het vanzelfsprekend algemene karakter van hun handleiding wat gecompenseerd door een aantal praktische voorbeelden. In een volgende druk zouden wij graag een lijst van archiefinstellingen zien opgenomen.

P.J. Buijnsters: Nederlandse literatuur van de achttiende eeuw. Veertien verkenningen. Utrecht, HES Uitgevers, 1984. 248 p.; geïllustreerd, paperback; prijs: f25, -; ISBN 90 6194 254 3.

Het aantrekkelijk uitgegeven boek bevat een selectie uit de verspreide tijdschrift-artikelen en andere opstellen van de auteur, waaronder: ‘Imaginaire reisverhalen in Nederland gedurende de 18e eeuw’, drie bijdragen over de spectatoriale tijdschriften, twee stukken met betrekking tot de gebroeders Petrus en Franeiscus Lievens Kersteman, een uitvoerige studie over Swedenborg in Nederland en over het bezoek dat de Zweed J.J. Björnståhl in 1774/75 aan Nederlandse boekverzamelaars bracht; verder ‘Libertijnse literatuur in Nederland gedurende de 18e eeuw?’, ‘Nederlandse leesgezelschappen’ uit diezelfde periode en de inaugurale voordracht van de schrijver over Sara Burgerhart en de ontwikkeling van de Nederlandse roman in de 18e eeuw. Al deze bijdragen zijn vooral bibliografisch aangevuld en soms gecorrigeerd. Bovendien bevat de bundel ook twee nog ongepubliceerde stukken: een voordracht over de gouverneur/gouvernante, naar aanleiding van een vertoog door Justus van Effen, en

[p. 174]

het programmatische: ‘Voor een Nederlandse literatuurgeschiedenis van de achttiende eeuw: wensen en verwezenlijkingen’.

Het boek heet allereerst bestemd voor studenten aan universiteit of M.O.-opleiding, maar ook de general reader kan zich hieruit een goed beeld vormen van de Nederlandse literatuur (in ruime zin) van de achttiende eeuw.

J.Stouten: Verlichting in de letteren. Leiden, Martinus Nijhoff, 1984. VIII, 83 p.; geïllustreerd, paperback; prijs: f 13,50. ISBN 90 247 8040 3.

Het boekje van mevr. Stouten maakt deel uit van een nieuwe reeks, waarin soortgelijke deeltjes over de middeleeuwen en zeventiende eeuw verschenen zijn. Ze zijn allereerst gericht op leerlingen van de hogere klassen van het voortgezet onderwijs. Als schoolboek is Verlichting in de letteren binnen de neerlandistiek een novum. Nog nooit werd voor de middelbare school een apart boekje gemaakt dat geheel aan de 18e-eeuwse Nederlandse literatuur was gewijd. Schrijfster behandelt allerlei aspecten van de periode, niet in encyclopedische trant maar meer vertellenderwijs, waarbij de lezer ongemerkt een behoorlijke informatie over de 18e eeuw krijgt voorgezet. Hoewel voetnoten in zo'n cahier natuurlijk achterwege moesten blijven, heeft de schrijfster achterin behalve een chronologische tabel ook een beknopte bibliografie opgenomen, die bij verdere oriëntatie goede diensten kan bewijzen. Het boekje oogt prettig, al zijn enkele illustraties wat aan de fletse kant. Het belangrijkste is dat schrijfster zowel de 18e eeuw als haar lezers serieus heeft genomen.