Documentatieblad werkgroep Achttiende eeuw. Jaargang 1974

[p. 3]

[Nr. 22]

Voorlopige bibliografie van 18e eeuwse vertalingen in het Nederlands van wijsgerige werken.

De lijst van vertalingen die ik de lezers van het documentatieblad hierbij aanbied, draagt een voorlopig karakter: ze is gebaseerd op een voorlopig onderzoek dat zich niet verder uitstrekte dan tot de universiteitsbibliotheken van Leiden, Amsterdam (GU) en Utrecht en van de Koninklijke Bibliotheek te 's Gravenhage. Voorts is dankbaar gebruik gemaakt van J.J. Poortman, Repertorium der Nederlandsche Wijsbegeerte, Amsterdam/Antwerpen, 1948, en het Supplement daarop, ibidem 1958, van de centrale catalogus in de KB te Den Haag en tenslotte van enkele speciale bibliografieën.

Daarnaast heb ik, om de grenzen die in alle redelijkheid aan een tijdschriftartikel gesteld kunnen worden niet te overschrijden, ook zelf me een aantal beperkingen opgelegd. Zo heb ik vrij strikt de hand gehouden aan het criterium dat het vertaalde werk wijsgerig moet zijn: het natuur- en wiskundig werk van Wolff, de historische werken van Hume en de toneelstukken van Lessing of Diderot zal men dus tevergeefs zoeken.

Een uitzondering daarentegen heb ik - wellicht wat arbitrair - gemaakt voor o.a. de Belisarius van Marmontel, Candide van Voltaire en An Essay On Man van Pope. Ook de antieke filosofen heb ik niet opgenomen (zie daarvoor: A. Geerebaert, Lijst van de gedrukte Nederlandsche Vertalingen der Oude Grieksche en Latijnsche Schrijvers, Gent 1924), evenmin als het merendeel der fysico-theologische literatuur (waarvoor zie: J. Bots, Tussen Descartes en Darwin, Assen 1972).

Niet het minst interessant zijn natuurlijk de ontbrekenden. Opvallende afwezigen vond ik Bayle (afgezien van zijn artikel over Spinoza), Edm. Burke (cf. W.B. Todd, A Bibliography of Edmund Burke, London 1964), Francis Bacon (cf. R.W. Gibson, Francis Bacon, A Bibliography of his works and of Baconiana, Oxford 1950), en Shaftesbury.

Ook van de fransen valt de oogst me wat tegen. Definitieve conclusies echter dienen te wachten op een definitieve bibliografie, die dan tevens datgene zou moeten omvatten dat ik thans bewust buiten beschouwing heb gelaten: de antieken, de filosofen van al te gering formaat, de belletrie met filosofische inslag en de moraliserende overpeinzing.

[p. 4]

Men beschouwe dit artikel derhalve als een - bescheiden - vervolg op wijlen Prof. Sassen's eerder in dit tijdschrift gepubliceerde Desiderata met betrekking tot de Geschiedschrijving der Nederlandse Filosofie in de 18e eeuw: een voorlopige inventarisatie en naar ik hoop een aansporing tot verder onderzoek.

Lijst van gebruikte afkortingen:

AA	J. van Abkoude/R. Arrenberg, Naamregister van de bekendste en meest in gebruik zijnde Nederduitsche Boeken, Rotterdam 1788^2.
Bots	J. Bots, tussen Descartes en Darwin, Assen 1972.
BWN	A.J. van der Aa, Biographisch woordenboek der Nederlanden.
CC	Centrale Catalogus, K.B. den Haag.
Geerebaert	A. Geerebaert, lijst van de gedrukte Nederlandsche vertalingen der Oude Grieksche en Latijnsche Schrijvers, Gent 1924.
KB	Koninklijke Bibliotheek, 's Gravenhage.
NBW	Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek.
Poortman	J.J. Poortman, Repertorium der Nederlandsche Wijsbegeerte, Amsterdam/Antwerpen 1948.
UBA	Universiteits-bibliotheek Amsterdam.
UBL	Universiteits-bibliotheek Leiden.
UBU	Universiteits-bibliotheek Utrecht.

N.B.: Een * vóór het nummer betekent dat het betreffende werk niet door mij gezien is; wel is in zo'n geval de bron te allen tijde vermeld.

Wanneer slechts één bibliotheeksignatuur is aangegeven betekent dit niet, dat niet meer exemplaren in één der Nederlandse bibliotheken te vinden zouden zijn, doch slechts dat dit het exemplaar is dat ik gezien heb. De cijfers tussen ( ) verwijzen naar de noten.

Aanvullingen en verbeteringen zijn te allen tijde welkom.

Drs. Th.H.M. Verbeek

[p. 5]

Jean-Baptiste Boyer, Marquis d'Argens (1704-1771) 1. De Filosofy van het Gezondt Verstandt, of Filosofische Aanmerkingen over de Onzekerheden der menschelyke kundigheden. Door de Marquis d'Argens. Te Londen, voor de Rekening van de Compagnie. MD.XXXVII^1. UBL 2000 H19 2. Philozophische Droomen, of oordeelkundige Aanmerkingen over de Gewoonten, Zeden en Gevoelens der Hedendaegsche Waereld. Voor den Uitgever. Te 's Hertogenbosch, By. J. Reuvers, Boekverkoper. KB 506 G40 * 3. Filosofische Droomen, door de Marquis d'Argens. Rotterdam (J. Burgvliet, 1766) AA

Adrien Baillet Zie: Descartes

F.C. Baumeister (1709-1785) * 1. F.C. Baumeister, Logica of Redeneerkunde.^2. Amsterdam, G. de Groot en Zn. 1747 AA

Pierre Bayle (1647-1706) Zie: Spinoza

James Beattie (1735-1803) 1. Verhandeling over de Natuur en Onveranderlijkheid der Waerheid, in tegenstelling der Sophistery en Twyffelary. Uit het Engelsch van den Hooggeleerden Heer James Beattie, L.L.D. Hoogleeraer in de Natuurlyke Wijsgeerte en Redeneerkunde in het Marischals Collegie aen de Universiteit van Aberdeen, vertaeld, en met verbeeteringen en vermeerderingen van den auteur verrykt, en na de laetste uitgaeve nagezien door Petrus Gerardus Duker. Te Utrecht, By J.C. ten Bosch, MDCCLXXIII. UBL 2000 F39

1. Oorspronkelijke editie: 1737.

2. Vertaler is ‘A.B.’, De vertaling dateert waarschijnlijk van ca. 1750 (oorspronkelijke editie: 1747); ze is aangevuld met enige fragmenten uit ander werk van D'Argens.

[p. 6]

2. Proeve over het Lachen, en Gelachverwekkende in Spreken en Schryven; door James Beattie, L.L.D. Hoogleraer in de Natuurlijke Wysbegeerte, en Redeneerkunde aen de Hogeschoole van Aberdeen..... Uit het Engelsch in 't Nêerlandsch overgezet, en verrykt met eene voorreden en eenige voorbeelden uit Nederduitsche Schriften. Te Dordrecht, By A. Blussé en Zoon, MDCCLXXXIII, UBL 1198 D20; KB 1069 E3 3a. Wysgeerige Oordeel- en Zedekundige Verhandelingen, door James Beattie; L.L.D. Hoogleraar in de Zedelyke Wysbegeerte en Redeneerkunde te Aberdeen, en Lid van de Zeeuwsche Maatschappy der Wetenschappen. Uit het Engelsch vertaald door Petrus Loosjes Adriaansz.; Leeraar der Doopsgezinden te Haarlem. Eerste Deel Te Haarlem, By A. Loosjes PZ. 1785. UBA 272 C20 (1. Verhandeling over het Geheugen. 2. Verhandeling over de Verbeeldingskragt. 3. Verhandeling over het Droomen.) 3b. Wysgeerige Oordeel- en Zedekundige Verhandelingen door James Beattie, L.L.D. Hoogleraar in de zedelyke wysbegeerte en Redeneerkunde..... Uit het Engelsch vertaald door Petrus Loosjes Adriaansz., Leeraar der Doopsgezinden te Haarlem. Tweede en Laatste Deel. Te Haarlem, By A. Loosjes P.Z. 1786 UBA 272 C21 (1. Verhandeling over de Fabelen en Romans, 2. Verhandeling strekkende tot opheldering van het verhevene. 3. Verhandeling over de Nutheid eener Taalgeleerde Opvoedinge. 4. Verhandeling over de Bloedverwantschaplyke Genegenheid.) 4. De Baarblykheden (sic) van den Christelyken Godsdienst, kort en duidlyk opengelegd door James Beattie L.L.D.F.R.S.E. Hoogleeraar in de zedelyke Wysbegeerte en Redeneerkunde te Aberdeen, Lid van de Zeeuwsche Maatschappy der Weetenschappen, en van de Letterkundige en Wysgeerige Maatschappy te Manchester. Uit het Engels vertaald door Petrus Loosjes Adriaansz., Leeraar der Doopsgezinden te Haarlem.

[p. 7]

Te Haarlem, By A. Loosjes Pz., 1790. UBU: B. oct. 2460^1) 5. Grondbeginzelen der zedelyke Wetenschappen door James Beattie, L.L.D., Hoogleeraar in de zedelyke Wysgeerte en Redenkunde in Marischal-College, te Aberdeen. Met Byvoegzels vermeerderd door Joh.Fred. Hennert, Hoogleeraar in de Wiskunde. (Uit het Engelsch)^3a. (3 dln) Te Utrecht, By Willem van Yzerworst, Akademiedrukker, 1791-1794. UBU: Phil.Theor. Oct. 234-37

Cesare Beccaria (1738-1794) 1. Verhandeling over de misdaaden en straffen. Naar de derde verbeterde en vermeerderde Italiaänsche Uitgave. Waarby, de verklaaring op dit werkje van den Heere de Voltaire. Uit het Fransch vertaald.^3b. Te Amsterdam, By Gerrit Bom, 1768. UBL 419 G8 2. Verhandeling over de Deugden en Belooningen. Om te dienen tot een vervolg van de Verhandeling over de misdaaden en Straffen. Te Amsterdam, By Gerrit Bom, 1768. UBL, Inst. voor Strafrecht en Criminologie.

George Berkeley (1685-1753) 1. De Knibbelaar^4. of de gewaande vrijdenker. Behelzende een verdediging van den Kristelyken Godsdienst, tégen de Zogenaamde Vrydenkers. Uit het Engelsch vertaalt door Mattheus de Ruuscher R.G. Te Leiden, By Pieter van der Eyk en Jakob van der Kluis P.Z. MDCCXLIII UBA 1754 D28 2. Verhandeling over de geneezende kragten van Teerwater,^5. door George Berkeley, Bisschop van Cloyne, Gestaafd door een egt verhaal van dezelfs gelukkigen uitslag in het geneezen van zeer vele en verscheiden ziektens, uit geloofswaardige Berigten.

3a. Vertaler is W.Y. van Hamelsveld: Cf. De Bie & Loosjes III 486.

3b. AA vermeldt een editie, Nijmegen 1783 (geen uitgever).

4. Oorspronkelijke titel: ‘Alciphron or the minute Philosopher (1733).

5. Gebaseerd op Berkeley's ‘Siris’; een aantal gedeelten die de vertaler - kennelijk alleen geïnteresseerd in teerwater - minder belangrijk voorkwamen, zijn door hem niet vertaald.

[p. 8]

Samengesteld door Thomas Prior, schildknaap. Waar by nog komen twee Brieven over het zelfde Onderwerp. Uit het Engelsch vertaald. Te Amsterdam, By Pieter Mortier, CIƆIƆCCXLVII. UBL 631 F18

Charles Bonnet (1720-1793) 1. Ontledende Proef over de vermogens der Ziel door den Heer Charles Bonnet. Uit het Fransch vertaald door een Genoodschap onder de zinspreuk ‘Ex Amicitia et Amore Veritatis’. Te Utrecht, By A. van Paddenburg; En te Rotterdam, By Bennet en Hake, MDCCLXXI-MDCCLXXIV (2 dln.) KB 378 H21 2. Philosophische Navorschingen van de Bewyzen voor het Christendom, door den Heere Charles Bonnet, Professor in de Philosophie te Geneve, Lid van de voornaamste Academien van Europa. Uit het Fransch vertaald door Mr. Dirk Hoola van Nooten, Advocaat voor de Hoven van Justitie in Holland.^6. Met de Aantekeningen van den Heere J.C. Lavater, Predikant te Zürich. In 's Gravenhage, Johannes Thierry, MDCCLXXI. UBU: Phil. Theor. Oct. 314. 3. Beschouwing der Natuur van den Heere C. Bonnet, Lid van verscheide geleerde Genootschappen; vertaald en met eenige Aanmerkingen vermeerdert door G. Coopmans, Hoogleeraar in de Scheikunde, enz. te Franeker. Franeker, Bij H.D. Lomars. Boekverkoper op de Breedplaats, 1774-1777 (3 dln.)^7. UBU: Hist.Nat. Oct. 475-477 * 4. Bespiegelingen over de bewerktuigde lichamen..... vert. door G. Coopmans. Te Franeker, By H.D. Lomars, 1774 (2 dln.) Ch. Bonnet, Beschouwing der Natuur....., blz. 1.

Robert Boyle, 1627-1691 1. Robert Boyle, van de Hooge Eerbiedigheid die 't Menschelyk Verstand God schuldig is; in zonderheid wegens zijn Wysheid e Magt.

6. De vertaling is opgedragen aan Jan van Tarelink.

7. Het tweede deel is van 1775.

[p. 9]

Uit het Engelsch vertaald.^8. Tweede Druk. Het welk in vele deelen betrekking heeft tot het werkje van Fontenelle, Redevoering over verscheide Waerelden. Te Amsterdam, By Steven van Esveldt, Boekverkoper in de Kalverstraat, het derde huis van de Roomsche Kerk de Papegaay, 1768. UBL: 645 F18 2)

Jakob Brucker 1. Jakob Bruckers Eerste Beginselen van de Hisrorie (sic) der Filozofie, uit het Hoogduitsch vertaald door A. de Stoppelaar, en uitgegeven door Jakobus de Vos, Dienaar des Woords, te Abkoude. Te Utrecht, By Gisbert Tiemon van Paddenburg, en Abraham van Paddenburg, Boekverkopers, 1778.^9. UBA 2454 E 15.

Edm. Burke (1729-1797) Zie: Thomas Payne

R. Descartes (1596-1650) 1. 't Leven van den Heer Descartes, behelzende de historie van zyne wysbegeerte, en zyne andere werken: Gelyk ook 't geen hem 't aanmerkelykst geduurende den loop van zyn leven is wedervaaren. Uit het Fransch in 't Nederduitsch gebracht door G. van Broekhuizen. Tot Amsterdam, By Willem de Coup, Boekverkoper op 't Rokkin, aan de Valbrug, A^o 1700.^10. UBL 167 H24. 1 bis Nieuwe Titeluitgaaf, Amsterdam, By Andries van Damme en Ravel van Rijschooten, 1716. C.L. Thijsse-Schouten, Nederlands Cartesianisme, Amsterdam 1954, blz. 20^n

Joh.Aug. Eberhard (1739-1809) 1. Nieuwe Apologie voor Socrates, of onderzoek der heere, aangaande de zaligheid der Heidenen. Door Johan August Eberhard, Luthers Predikant in Berlyn. Uit het Hoogduitsch vertaald. In 's Gravenhaage, By Pieter van Cleef, MDCCLXXIII UBU: Misc. Litt. Oct. 461 2).

8. De vertaling is van de hand van Pieter Rabus (1660-1702) en dateert van vóór 1700; de herdruk is bedoeld als een vervolg op de in 1765 bij dezelfde uitgever verschenen vertaling van Fontenelle's Entretiens.

9. De vertaling is vrijwel geheel van de hand van De Stoppelaar die ook de eerste aflevering nog zelf bezorgd heeft.
Hij stierf echter in 1771 waarna de beide overige delen uit het manuscript van De Stoppelaar door J. de Vos zijn uitgegeven (met enige aanvullingen) in resp. 1775 en 1778.
Het geheel is door De Vos opgedragen aan Mr. J.A. van de Perre, Stadhouder Willem V, en Mr. J.P. van de Brande, wegens ‘..... Hun Hoogedel Geb.: Pogingen ten Goede van Middelburg, Walcheren en Zeeland.’

10. Oorspr. titel: La vie de monsieur Descartes, reduite en Abrégé, Paris 1693. (door Adrien Baillet).

[p. 10]

Bernard le Bovier de Fontenelle (1657-1757) 1. Redenvoeringe over verscheidene Waerelden in 't Geheel-Al. In 't Fransch beschreven door den Heer M. de Fontainelle, Lid en secretarius van de Koninglyke Academie der Konsten en Weetenschappen tot Paris. Vertaalt door A.B. Tot Amsterdam. By Nicolaas ten Hoorn, Boekverkoper over 't Oude Heeren-Logement, 1702.^11. UBL 441 G13 2) 1 bis Redenvoeringe Over verscheidene Waerelden In 't Geheel-Al. In 't Fransch beschreven..... enz. Tweede Druk Te Dordrecht, By Hendrik Walpot, Boekverkoper, 1728.^12. KB 3006 F10 1) 1 ter. Redenvoering (by wyze van Gesprekken) over verscheide Waerelden in 't Geheel-Al, in 't Fransch beschreven door den Heere Bernard van Fontenelle, Lid en Geheimschryver van de Koninglyke Academie der kunsten en Weetenschappen te Parys. Derde Druk. Op nieuw vertaald, en met aanmerkingen van de Heere Joh. Christ. Gottsched. Philos. & Poës. P.P. Lipsiens. &c., &c. verrykt. Als mede eene verhandeling over Gods Bestaan, door de Beschouwinge der Dieren en Maane door gem. Heeren van Fontenelle en Gottsched, volgens 't oorspronglyke overgezet. Met Plaaten. Te Amsterdam, By Steven van Esveldt, Boekverkoper in de Kalverstraat, het derde Huys van de Roomsche Kerk de Papegaay, 1765.^13. UBL 645 G18 1) 2. Samenspraken der Doden. In 't Fransch beschreven door den Heer M. de Fontenelle, Lid en Secretaris van de Koninglyke Academie der Konsten en Wetenschappen tot Parys. Vertaalt door A.B. Hier agter is bygevoegt Pluto's Oordeel over de Samenspraaken der Dooden.

11. De vertaling is door Ten Hoorn opgedragen aan Nicolaas Hartzoeker.

12. Bevat, behalve de vertaling van de Entretiens, twee lofdichten: ‘In Fontenellae Systema Mundi’ van Joh. van den Brouke, en ‘Lofdicht van Gods zienelyke werken toegepast op de verscheidene waerelden door den Heer M. de Fontainelle’ van A. de Zoete.

13. Uitgangspunt was een herziene uitgave van de vertaling van A.B.; de verbeteringen waren echter zo talrijk dat de uitgever besloot tot de bron terug te gaan (voorberigt); Bevat eveneens de lofdichten (zie noot 12).

[p. 11]

t' Amsterdam, By Gerrit Kuyper, Boekverkoper bezuyden het Stadhuys, 1704.^14. UBA 612 H11 2) 2 bis Nieuwe Titeluitgaaf: t' Amsterdam, By Johannes Strander en Johannes Ratelband, Boekverkooper bezuyden 't Stadhuys, 1711. UBA 3. Gedenkschriften van Hypolite Clairon, en Aanmerkingen over de Tooneelkunde; door haar zelf uitgegeven, en vertaald door Elizabeth Bekker, Wed.Wolff. Gevolgd door wysgeerige Aanmerkingen over het Treurspel van den beroemden Fontenelle. In den Haag, By Isaac van Cleef. MDCCXCIX UBL 1054 D51

J.H.S. Formey (1711-1797) Zie: J.G. Sulzer

Christian Garve (1742-1798) 1. Verhandeling over het verband tusschen de Zede- en Staatkunde. Of eenige Bedenkingen over de vraag: In Hoe ver is het mogelijk de zedelijke pligten van het gezellig leven in de bestiering eener volksmaatschappij te betrekken? Door Christiaan Garve, uit het Hoog duitsch vertaald door Mr. C.T. Elout. Te Haarlem, By F. Bohn en A. Loosjes, P.Z. MDCCXCIV UBL 1210 C15; KB 369 F14; 1 bis Nieuwe Titeluitgaaf. Te Leyden, By L. Herdingh en Zoon, en de Wed. M. Cyfveer, J.Z. (z.j.). * 2. Cicero, verhandeling over de menschelijke pligten.... Uit het Latijn in het Hoogduitsch overgezet, En met aanmerkingen vermeerderd, door Christiaan Garve, En in het Nederduitsch vertaald. Door E. Wolff, geboren Bekker. Eerste Deel.

14. De samenspraken in twee delen, elke met afzonderlijk frontispice en titelpagina; Pluto's Oordeel over de twee Delen van de Samenspraken der Doden.
t' Amsterdam, By Gerrit Kuyper,
M.D.CCIV.

[p. 12]

In 's Gravenhage, By Isaac van Cleef, MDCCXC. (Geerebaert, blz 105).

Joh.Christ. Gottsched (1700-1766) Zie ook: Fontenelle, Wolff. * 1. Inleiding tot de Redekunde of Logica Groningen/ L. Huisingh, 1769^15. AA

W.J. 's Gravesande (1688-1742) 1. Inleiding tot de Wysgeerte, behelzende eene verhandeling over de Bovennatuurkunde en Redeneerkunde, in 't latyn beschreven door den Heer W.J. 's Gravensande, in Leven Meester der Vrije Konsten..... Naar den tweeden Druk vertaald en met eenige Aantekeningen vermeerderd, waar agter gevoegd is een Brief over de Vrijheid Aan den Schryver van dit werk; Uit het Fransch vertaald. Te Amsterdam, By F. Houttuyn, Boekverkoper op den Nieuwendyk, over de Baatjes-steeg, in Isaac Newton, 1747 UBL 2007 E28

J.G. Herder (1744-1803) 1. J.G. Herder, Brieven Betreffende de Beoefening der Godgeleerdheid. Uit het Hoogduitsch door Willem van Hamelsveld. Predikant te Westbroek en Achttienhoven. Te Amsterdam, By J. Weppelman, Boekverkoper. MDCCLXXXV^16. KB 3030 E33 2. Twee Bekroonde Prysverhandelingen. De Eerste: Over den Oorsprong der Spraak. De Tweede: Over de Oorzaken der vervallen Smaak by de verscheiden volken, daar hij voorheenen bloeide. Door J.G. Herder, schrijver der Hebreeuwsche Poëzij, enz. Uit het Hoogduitsch naar den tweeden verbeterden druk, Door Ysbrand van Hamelsveld.^17.^18. Te Amsterdam, By Wessing en van der Hey. MDCCXC UBU 168 F1.

15. Vertaler is J.W. Lustig (cf. NBW II 885); Het oorspronkelyke is waarschijnlijk een deel van Gottsched's ‘Erste Gründe der gesamten Weltweisheit’ 1733-'34.

16. In twee delen, doorlopend gepagineerd.

17. Dezelfde als de vertaler van de Brieven betreffende de beoefening der Godgeleerdheid; cf. De Bie & Loosjes III 486.

18. Vertaler is Willem Ysbrand van Hamelsveld, cf. De Bie & Loosjes III 486.

[p. 13]

3. Brieven ter Bevordering der Menschelykheid. Uitgegeven door J.G. Herder. Uit het Hoogduitsch.^19. Te Utrecht, By W. van Yzerworst, Academiedrukker. 1794 UBU: Philos. Theor. Oct. 678; UBA 509 G8

David Hume (1711-1776) 1. Wijsgeerige en Staatkundige verhandelingen, van den Heere David Herme. Uit het Engelsch vertaald. Te Amsterdam, By Kornelis van Tongerlo. MDCCLXIV UBA 610 C34 1 bis Nieuwe Titeluitgave. Te Rotterdam, By Abraham Bothall, Dirk Vis, en by Pieter Holsteyn, Boekverkoopers. MDCCLXVI KB 891 C29; UBA 2330 D 21 2. Het Leeven van David Hume Schildknaap, beschreven door Hemzelven, en vercierd met zyn portrait. Te Amsterdam, By de Wed. van Esveldt en Holtrop. MDCCLXXVII. UBL 1214 A35

I. Kant (1724-1804) 1. Beantwoording der vraag: Wat is verlichting? Uit het Hoogduitsch van Immanuel Kant, vertaald door Mr. Meinardus Siderius, Lid van het Wetgevend Ligchaam in den Haag. in: Magazijn voor de Critische Wijsgeerte..... uitgegeven door Paulus van Hemert, II (1799) 239.56. 2. Wat heet: zig in het denken orienteren? Uit het Hoogduitsch van Immanuel Kant, vertaald door den Uitgever.^20. in: Magazijn voor Critische Wijsgeerte.... II (1799)305.37. UBL 651 C11

J.G. Kruger (1715-1759) * 1. Experimentale Zielenleer, vertaald door J.W. Lustig Groningen/ H. Vechnerus, 1769. AA; NBW II 885.

19. Eveneens vertaald door W.Y. van Hamelsveld; cf. De Bie & Loosjes III 486.

20. I.e.: Paulus van Hemert.

[p. 14]

1 bis Proeve eener verhandeling over de ziel en deszelfs vermogens, uit ondervindingen opgemaakt door D. Johan Gotlob Kruger, ordinaris Professor... voorzien met een Aanhangzel, 't welk aanmerkelyke waarneemingen van geloofwaardige Artzen, ter opheldering van de Zielenkunde, bybrengt, en thans tot nader opheldering, verrykt is met des voornoemden uitmuntenden Schryvers eertijds in het licht gegeven Schets van een nieuw opstel der Geneeskunde. Uit het Hoogduitsch vertaald door J.W. Lustig. Nieuwe Uitgave. Te Amsterdam, By Harmanus Keyzer, Boekverkooper en Zegellak-maaker op de Geldersche Kaai, op den hoek van het Schipper-straatje.^21. UBL 652 C14; KB M.107 H13;

G.W. Leibnitz (1646-1716) Emile Ravier, Bibliographie des Oeuvres de Leibniz, Paris 1937. 1. Proef ener Nederduitsche vertaling van de Essais de Theodicée van den wydberoemden Heer van Leibnitz, behelzende De voorafgaande Verhandeling over de Overeenkomst van het geloof met de reden: Als mede De voorreden van den Heer van Leibnitz; In het Nederduitsch vertaalt en met aanmerkingen verrykt door Johannes Petsch. Te Utrecht, By Roeland de Meyere, Boekverkoper op de Martens-Dam, MDCCLXIII KB 370 G44 2. Proeven ener Theodicée^22. of Gods-verdediging; Over de Goedheid van God, de Vrijheid van den Mensch, en den Oorspronk van 't kwaad: Oorspronkelyk in 't Fransch geschreven door den Beroemden Heer Baron van Leibnitz; In 't Nederduitsch vertaalt en met aanmerkingen verrykt door Johannes Petsch: Lid van de Hollandsche Maatschappy der Wetenschappen. Te Utrecht, By Roeland de Meyere, Boekverkoper op de Martens-Dam. MDCCLXV (Ravier 471) UBA 509 F8-9

21. Zonder jaar, wschl. ca. 1780.

22. Bevat: 1. verhandeling over de overeenkomst van het Geloof met de Reden (zie vorige nummer).
2. Proeven van Gods Goedheid, 's menschen vryheid en den Oorspronk van het kwaad..... Te Utrecht, By Roeland de Meyere, MDCCLXIV. (de eigenlijke Theodicée; in drie afleveringen, elk afzonderlijke titelpagina, maar doorlopend gepagineerd).
3. Het Roemrugtig Leven van den wydberoemden Baron van Leibnitz..... door Joh. Petsch,
Te Utrecht, By Roeland de Meyere, MDCCLXV. (Compilatie van Fontenelle, Eloge de Leibniz, en Leibniz, Beknopte Historie der Theodicée).

[p. 15]

3. G.W. Leibnitz, Théodicée^23. of Proeven van Gods Goedheid, 's Menschen Vrijheid en den Oorsprong van het kwaad. In het Nederduitsch overgebragt en met Aanmerkingen uitgegeven door J. Petsch. Tweede merkelyk verbeterde en vermeerderde Druk. Te Utrecht, By S. de Waal MDCCLXXXII UBA 764 B20-21; UBU, Philos, Theor. Oct. 304-305.

John Locke (1632-1704) * 1. J. Locke, Over de Burgerlyke Regering. Groningen:Sipkes, Cost, en Bondsma, 1728. AA 2. De Schriftmatige Redelykheyt van 't Christendom door Johannes Lock, Uyt het Engelsch vertaalt. t' Amsterdam, By Evert Visscher, Boekverkoper in de Dirk van Hasselt-Steeg, 1729. UBU 333 J63 2) *2bis Redelykheid van 't Christendom^24. Amsterdam/ C.de Witt, 1729 AA 3. J. Locke, Over de Opvoeding der kinderen^25., Van nieuws uit het Engelsch vertaelt, naer den Elfden Druk, door Pieter Adriaen Verwer: vermeerdert met eenige Aantekeningen en het Leven van den Schryver. Te Amsterdam, By K. van Tongerlo en F. Houttuin. MDCCLIII KB 2106 A358; UBA 673 C1; 508 G1 4. Een brief aangaande de verdraagzaamheit,^26. Geschreven door Johannes Locke. Uit het Latijn vertaalt. Twede Druk In: verzameling van eenige Verhandelingen over de verdraagzaamheid en vrijheid van Godsdienst, Amsterdam, J. ter Beek en J. Tirion, 1734 UBL 597 G15; KB 3117 G26

23. Bevat hetzelfde als het vorige nummer; alleen ‘Het Roemrugtig Leven’ is gesplitst in zijn afzonderlijke bestanddelen; Toegevoegd is voorts: ‘Kort Begrip der monadologie of Filozofische Grondstellingen’ (II 470-497).

24. Zie ook: ‘Een Nieuwe Manier om verzaamelingen of Aantteekeningen te maken.... door Johannes Locke...., Amsterdam/ Kornelis de Witt, 1739’ (UBA: 770 A3), achterin: ‘By Kornelis de Witt is nog gedrukt en te bekomen... J. Locke, de Schriftmatige Redelijkheid van het Christendom, in 8. a 14 st.’ en J. Locke, Over de Opvoeding... (1735) p.LVIII.

25. De eerste druk is van 1698; ‘Het Leven van den Heer Locke’ is naar het frans van Jean Le Clerc (cf. Voorrden, p. IV).

26. De eerste druk moet kort na de oorspronkelijke editie (1689) verschenen zijn.

[p. 16]

* 5. J. Locke, Tweede Brief over de verdraagzaamheid, te Harlingen, By Folkert van der Plaets, 1743. Cf. J. Locke over de opvoeding.... (Amsterdam 1733), pliv * 6. J. Locke, Korte Inhoud van een werk genaamt, Wijsgeerige Proeven aangaande het Menschelyk Verstand. Antwerpen, W. Jugla, 1766 CC (O.F.M. 37). * 7. J. Locke, Nederlandse vertaling van ‘Essay concerning Human Understanding’, 1736. F.L.R. Sassen, Desiderata....., Documentatieblad, nr. 14, p. 10.^27.

J.F. Marmontel (1723-1799) Zie ook: Chr. Wolff; Ook het werk van Eberhard (zie boven) heeft betrekking op de Belisarius-strijd. 1. Belisarius. Naar het Fransch van den Heere Marmontel, Medelid van de Fransche Akademie. Te Amsterdam, By Pieter Meyer, vooraan op den Vygendam, MDCCLXVIII. UBA 1011 H21. 1 bis Belisarius. Naar het Fransch van den Heere Marmontel, Medelid van de Fransche Akademie. Met Printverbeeldingen. Tweede Druk Te Amsterdam, By Pieter Meyer, op den Dam MDCCLXVIII UBA 414 F13 1 ter Belisarius. Naar het Fransche van den Heere Marmontel, medelid van de Fransche Akademie. Met Printverbeeldingen. Derde Druk Te Amsterdam, By Pieter Meijer, op den Dam. MDCCLXIX UBL 1191 G4 2. Brief van de Heer Marmontel, Ter verdeediging van zynen Belisarius. Benevens eene missive, geschreven uit Amsterdam door R.P.G.^28. aan zyn vriend P.N. in Noord'-Holland, Bevat-

27. Zie echter: J. Locke, Over de Opvoeding... (1735): ‘In dit zelfde Jaer kwam zyn werk over het menschelyk verstant voor de eerste mael in het Engelsch in 't Licht, en is meermalen uitgegeven. ... men is voor tien of twaelf Jaren van zins geweest om het in 't Nederduitsch uit te geven, maar dit heeft nog geen gevolg gehad’. (p.LV).

28. De meeste catalogi identificeren deze R.P.G. als Rijklof Michael van Goens.

[p. 17]

tende eenige Aanmerkingen op een onlangs uitgekomen Boek, ten titel voerende, De Belisarius beöordeeld enz. door den Heer Petrus Hofstede. Te Amsterdam, By H. de Wit, Boekverkoper, 1769. UBL 1121 A4 1) 2 bis Tweede Druk Te Amsterdam, By H. de Wit, 1769 UBL 1121 A4 2) 3. Mandement of Bevelschrift van mynen Heer, den Aartsbisschop van Parys, behelzende de veroordeling van een Boek, voerende ten titel: Belisarius door den Heer Marmontel, Lidt der Fransche Akademie, te Parys, By Merlyn, Boekverkoper in de Harpstraet, 1767. Om deszelfs kloekmoedige verdediging tegen alle Heidenschgezinde zoogenaamde Kristenen, uit het Fransch vertaald. Zynde dit het zelve, dat door den waleerw. Zeergeleerden Heer P. Hofstede in zyn weleerw. Belisarius Beoordeeld, aangehaald is geworden. Te Rotterdam, By Johannes Hofhout en Jacobus Bronkhorst. MDCCLXIX UBL 1121 A4 5) 4. De Belisarius van den Heer Marmontel, Beoordeeld en verwezen door het Godsgeleerd Genoodschap te Parys, bekend by de naam van Sorbonne. Uit het Fransch vertaald. Te Rotterdam, By Dirk Vis, Boekverkoper by den Beurs, MDCCLXIX UBL 1121 A13 5)

Maupertuis (1698-1759) 1. Zedekundige verhandeling over het Geluk. Door den Beroemden Heere de Maupertuis; Uit het Fransch vertaald, door Elizabeth Wolff, geb. Bekker.^29. Te Hoorn, By T. Tjallingius, MDCCLXXIII UBL 1212 C23 3) * 2. Beschrijving van het Geheel-Al. Amsterdam, J. Kok (z.j.) AA

29. Door El. Wolff bedoeld als pendant van haar vertaling van W. Graig, Het Leven van Jezus Christus, Hoorn 1770.
Oorspr. titel: Essai de Philosophie Morale, Londres 1750.

[p. 18]

Moses Mendelssohn (1729-1786) H.M.Z. Meyer, Moses Mendelssohn, Bibliographie. Berlin 1965 1. Onderzoek der Zedelyke Gevoelens door Mozes Mendels Zoon.^30. Uit het Hoogduitsch vertaald door Johannes Petsch, Lid van de Hollandsche Maatschappy der Wetenschappen. Te Utrecht, By Roeland de Meyere, Boekverkoper op de Martens-Dam, MDCCLXIX (Meyer 82) UBL 652 D3 1) 2. Verhandeling over het verhevene en Naive in de Fraeje Wetenschappen. Uit het Hoogduitsch van Moses Mendelszoon.^31. Voor Rekening van den Uitgever, en is te bekomen Te Utrecht, By J. Corn. ten Bosch, Boekverk. MDCCLXIX (Meyer 122) KB 447 E16 2 bis Twede Uitgave met verbeteringen.^32. Te Utrecht, By Samuel de Waal, Boekverk. MDCCLXXIV (Meyer 123) KB 447 E37 *2 ter 3. Uitgave Utrecht, de Waal 1775 (Meyer 124) 3. Phedon, of over de Onsterfelijkheid der Ziele, in Drie t'zamenspraaken door Moses Mendelszoon. Naer den tweeden verbeterden Druk, uit het Hoogduitsch vertaald.^33. In 's Gravenhaage, By Pieter van Cleef. M.DCC.LXIX (Meyer 180) UBA 570 H26; KB 3139 F23 1) 3 bis Phedon..... Door Moses Mendelszoon. Naer den derden, doorgaans verbeterden en merkelyk vermeerderden druk. Uit het Hoogduitsch vertaald. Tweede Uitgave. In 's Gravenhaage, By Pieter van Cleef, M.DCC.LXXVI (Meyer 181) UBA 511 E25

30. Over deze vertaling, cf. M. Mendelssohn aan R.M. van Goens, 14 dec. 1770 (Moses Mendelssohn, Gesammelte Schriften, Hrsg. von G.B. Mendelssohn, Leipzig 1843-1845, Vol. V 508). Naar aanleiding van deze vertaling ontstond een pennestrijd resulterend in de volgende pamfletten:

a.

Nodig Bericht van J. Petsch over zyne Aanmerkingen op Moses Menselszoons Onderzoek, Utrecht 1769. (niet gevonden; cf. Catalogue de la Bibliothèque de M. van Goens, no. 1762).

b.

De Leer van het Zedelyk Gevoel opgeheldert en verdedigt in eenen Brief aan een Geleerd Man,
Te Groningen, By Jacob Bolt, Boekverkoper, 1770 (UBL 652 D3 2)) (=Brief geschreven door een zich noemende A.B. aan Petsch).

c.

Briefwisseling van Philagathos en Philalethes over de Leer van het Zedelyk Gevoel, Uitgegeven en met een voorbericht en uitvoerige Aanmerkingen vermeerdert door Johannes Petsch...
Te Utrecht, By J. van Schoonhoven, Comp. ...
MDCCLXXI (UBL 652 D3 3)).

31. Vertaler is R.M. van Goens; cf. Berigt van den Professor van Goens rakende de recensie van zyne vertaeling van de verhandeling van Mozes Mendelszoon...., Utrecht 1775.

32. Vermeerderd met de commentaren van enige duitse auteurs (in het duits).

33. Over deze vertaling zie Moses Mendelssohn, Gesammelte Schriften IV2, S.559 en de eerder (n.30) geciteerde brief aan van Goens. Een uitgebreide ‘voorreden van den vertaeler’ is toegevoegd.

[p. 19]

4. Brief van Mozes Mendelszoon aen den Heer Diaken Lavater te Zürich, Waerin hy rekenschap geeft van zyne gehechtheid aen het Joodsche Geloof. Uit het Hoogduitsch na den druk van Berlyn 1770.^34. Te Utrecht, By J. van Schoonhoven, en Compagnie, MDCCLXX (Meyer 204) KB 3139 F23 2) 5. Verzameling van eenige Stukken, raakende de gevoelens van den Heer Moses Mendelszoon omtrent den Joodschen en Christelyken Godsdienst.^35. Te Utrecht, By H. van Emenes, Boekverkoper in de Ligtegaart, by Maertens-brugh. MD.CC.LXXV (Meyer 228) KB 447 E31 6. Wijsgeerige Verhandelingen, Brieven en Gesprekken van Moses Mendelszoon. Uit het Hoogduitsche vertaald, en met aantekeningen en Het Leven van den Autheur verrykt, door G. Brender à Brandis, Lid van de Maatschappy der Nederlandsche Letterkunde te Leyden, van het Zeeuwsche Genootschap der Wetenschappen te Vlissingen en verscheiden dichtlievende Genootschappen.^36. (2 dln.) Te Leyden, By Pieter Pluygers, MDCCLXXXVIII UBA 515 G11-12

Hans Bernard Merian (1723-1807) 1. Gods Oneindige Grootheid, Schitterende in het oneindig getal der werelden. Uit het Fransch van den Heer Merian.^37. Te Leyden, By Pieter van Eyk en Daniel Vygh. MDCCLXXII UBL 595 F12

Montesquieu (1689-1755) 1. De Persiaansche Spion, of Persiaansche Brieven. Behelzende verscheyde Aanmerkingen op de Godsdienst, Zeden en Gewoontens van de Fransche en anderen Europische Natien. Uyt het Fransch vertaalt.^37a. t' Amsterdam, By Louis Foubert, Boekverkoper op de Beurs 1736. KB 3060 G15

34. De reeds genoemde catalogus van de bibliotheek van Van Goens (n.30) schrijft de vertaling toe aan R.M. van Goens (nr.140).

35. Bevat een vertaling van Medelssohn's Brief aan Lavater die slechts qua spelling en woordschikking afwijkt van die van het vorige nummer; daarnaast Lavaters opdracht van zijn Bonnetvertaling aan Mendelssohn; Lavaters Antwoord op Mendelssohn's Brief en ‘Byvoegsel tot den voorgaanden Brief door den Heer Mozes Mendelszoon’.

36. Het Eerste Deel bevat behalve Mendelssohn's portret en ‘Het Leeven van Mozes Mendelszoon’ (door de vertaler), verhandelingen over: ... de Onsterflykheid der menschelyke Ziele; .... de voornaamste Grondbeginselen der Schoone kunsten en wetenschappen; ... de waarschijnlijkheid, en ... de klaarblyklykheid in de Bovennatuurkundige wetenschappen.
Het Tweede Deel bevat Brieven.
Uit het voorbericht tot het Tweede Deel blijkt dat het Derde (niet gevonden) deel gesprekken zou bevatten; een uitgave van Mendelssohn's psalmvertalingen in hetzelfde formaat was gepland en zou aldus met deze verhandelingen één geheel vormen.

37. In werkelijkheid een bewerking (door Merian) van J.H. Lambert, Cosmologische Briefe (1761).
Een herdruk verrykt met een voorwoord van Ds. J.A. Uilkens, verscheen Amsterdam, 1807 (UBL 2314 L19).

37a. ‘Het is waar, in veel opzigten zyn haar (d.w.z. van de Brieven) gedagten een weinig te stout, en zelfs enigszins van de waarheit afwykende: deze heb ik zo veel als het mogelyk was verzagt (...). Ik heb ook eenige Brieven agtergelaten die al haar aangenaamheit in onze taal verliezen’ (voorberigt van den overzetter).

[p. 20]

2. Aenmerkingen over de Oorzaken van de Grootheid der Romeinen en van hunnen Ondergang. Door den Heer de Montesquieu. Te Amsterdam, By Jan Dóll, MDCCLXXIII UBA 1058 H19. 3a. De Aart der Wetten, door den Heer President de Montesquieu, verrykt met Philosophische en Staatkundige Aanmerkingen, die tot noch toe niet in 't licht gegeven zyn. Naar de laatste verbeterde en vermeerderde Uisgaave (sic) uit 't Fransch in 't Nederduitsch vertaald. Te Amsterdam, By Jacobus Kok, Boekverkooper, MDCCLXXI=MDCCLXXIII (4 dln.)^38. 3b. De Geest der Wetten, door den Heere Baron de Montesquieu. Uit het Fransch vertaald door Mr. Dirk Hoola van Nooten, Raad in de Vroedschap, en Oud-Scheepen der Stad Schoonhoven, Lid van het Provinciaal Utrechts Genootschap van Kunsten en Wetenschappen. Met wysgeerige en staatkundige aanmerkingen zo van eenen onbekenden, als van den vertaeler. Te Amsterdam, By Willem Holtrop, 1783-1785. (4 dln.)^39. UBU Jurisprud. Theor. Oct. 92-95; KB 1119 B27

Thomas Payne (1737-1809) 1a. Rechten van den Mensch of de aanval van den Heer Burke op de Fransche Omwenteling beantwoord door Thomas Paine, secretaris der buitenlandsche zaaken bij het congres geduurende den Amerikaanschen Oorlog en Schrijver van het werk getijteld Common Sense. (Uit het Engelsch vertaald) Te Rotterdam en Amsterdam, Bij J. Meijer en H. Brongers, junior. MDCCXCI KB 3009 C24; UBA 1071 K26 1) 1b. Rechten van den Mensch, Beginsels en Practijk vereenigende, door Thomas Paine, secretaris der buitenlandsche zaaken bij het congres geduurende den Amerikaanschen Oorlog, Schrijver van het werk getijteld, Common Sense en van het eerste deel van de Rechten van den Mensch.

38. AA geeft als uitgever: F. de Does, te Leiden.
Het Tweede Deel is van 1772; Het Derde en Vierde Deel van 1774. Aan het laatste is toegevoegd de ‘verdediging en enige ophelderingen, als mede 't Register op 't geheele werk’.
Alle delen zijn afzonderlijk gepagineerd.

39. Het Tweede Deel is van 1784; Het Derde en het Vierde Deel van 1785.
Het Register is afzonderlijk verschenen in 1787.
Volgens de Alfabetische cat. der KB zou de ‘onbekende’ Elie Luzac zijn.

[p. 21]

(Uit het Engelsch vertaald) Tweede Deel. Te Rotterdam, en Amsterdam, Bij J. Meijer en H. Brongers, junior. MDCCXCII KB 3009 C24; UBA 1071 K26 2) *1 bis Tweede Druk, Rotterdam 1791. Poortman, p. 322. 1 ter Rechten van den Mensch of de Aanval van den Heer Burke op de Fransche Staats Omwenteling beantwoord door Thomas Paine, secretaris..... etc. (Uit het Engelsch vertaald) Derde Druk.^40. Te Amsterdam, By H. Brongers, MDCCXCIII KB 325 B336 2. Het Gezond Verstand door Thomas Paine. Uit het Engelsch vertaald. Te Dordrecht, Bij De Leeuw en Krap. MDCCXCIV KB, Pamflet 22281; UBA 2541 F32 * 3. Burgerplicht Leerende redevoeringen aan het (Fransche) Volk, Duinkerken 1793. Poortman, p. 322 3 bis Burgerpligt- leerende Redevoering aan het volk door Thomas Paine, en deszelfs gevoelen, als gedeputeerden van het departement De Somme; betreffende de Gerechtelyke Beoordeling van Lodewijk den Zestienden. Met eene voorrede van den uitgever over de Vryheid en Gelykheid, en het recht van vry spreken en schryven, byzonder der Nederlanderen. Te Amsterdam, By H. Bongers, 1794 UBL 170 F39 1) 4. Verhandeling over de eerste beginsels der Regeering door Thomas Paine. (Uit het Fransch) Te Leyden, en Haarlem, By de Gebroeders Murray en A. Loosjes Pz. 1795 UBL 170 F39 3)

40. Op enkele veranderingen in spelling na geheel identiek aan 1a.

[p. 22]

5. Brief aan 't Fransche Volk van Thomas Paine; Schryver van de Rechten van den Mensch. Te Amsterdam, By H. Brongers, Boekverkooper op 't Rokkin, over de Beurs (z.j.) UBL 170 F29 4) * 6. De Eeuw der Rede, Rotterdam 1798. Poortman 322 6 bis De Eeuw der Rede zynde eene nasporing van ware en fabelachtige Godgeleerdheid. Door Thomas Paine. Uit het Engelsch. Tweede Druk. Waarby gevoegt is een Kort Begrip van het wetboek der Natuur. In den Haage, By J.C. Leeuwestyn 1798 UBL 1188 F20 6 ter De Eeuw der Rede zynde eene Nasporing van ware en Fabelachtige Godgeleerdheid. Door Thomas Paine. Schryver van het werk: De Rechten van den Mensch. Derde Druk.^41. In den Haage, By J.C. Leeuwestyn, 1798 UBA 2452 D10 7. De twee systema's van het Contract Social, en de Natuurlyke Rechten van den Mensch; Of de Gevoelens van Burke en Paine, ter toetze gebragt en wederlegd. (Uit het Engelsch) Te Amsterdam, By Wessing en van der Hey, 1794 UBL 170 F29 6) 8. Andwoord op het werk van den Heer Thomas Paine, getiteld Rechten van den Mensch, enz. door John Adams, schildkn.^42. Te Dordrecht, By Blussé en Zoon MDCCXCIII UBL 170 F29 5); UBA 1071 K26 3)

41. Identiek aan 6bis, inclusief het ‘kort Begrip...’

42. Voor andere strijdschriften hierop betrekking hebbend, cf. Poortman, blz. 322.

[p. 23]

A. Pope 1a. Proeven van den Mensch. Naer het Engelsch van den Heer Pope, in Nederduitsche vaerzen gevolgt door Kornelis Elzevier. Te Amsterdam, By Hendrik Boussiere, Boekverkoper op den Dam. MDCCXLIV KB 757 H1 * 1b. Cf 1a, voorbericht: ‘Zeker Schryver heeft ons deze Proeven in het Nederduitsch opgedischt, maar in onrym; doch dewyl hy de Fransche overzetting heeft gebruikt, heeft hy ook dezelve feilen begaan, dewyl hy de fransche vertaling met het oorspronkelyk Engelsch niet heeft vergeleken’. 1c. Proeve over den Mensch, Zedelyke Proeven en Oordeelkunde, Door Alexander Pope, vertaalt door E. Bekker, weduwe Wolff In 's Gravenhage, By Isaac van Cleef. MDCCLXXXIII UBL 1212 C33 2) 1d. Proeve over den Mensch, Gevolgd na het Engelsch van A. Pope. 1797^43. UBL 1204 E40 1e. Proeve over den Mensch. Uit het Engelsch van Alexander Pope, in Dichtmaat overgebragt door Pieter van Winter, nsz. Te Amsterdam, By Pieter Johannes Mylenbroek, 1797 UBL 1204 E39 * 1e bis Tweede Druk, Amsterdam 1799 J. Bots, Tussen Descartes en Darwin, Assen 1972, p. 204. 2. Het algemeen Gebed en De Stervende Christen tot zyne Ziel, uit het Engelsch van den vermaarden Pope, in Nederduitsche Dichtmaat gebragt, door den Heere E. de Joncourt, A.L.M. Philosophiae Doctor en Professor in de Wysgeerte en Wiskonst. In 's Gravenhage, By H. Bakhuizen, Boekverkooper op de Groote-Zaal van 't Hof, 1760 KB 324 G42

43. Zonder plaats of uitgever; de vertaling is van de hand van Mr. Jacob van der Dussen (cf. BWN V 414-415) en is met zijn naam herdrukt in 1820.

[p. 24]

Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) Jean Sénelier, Bibliographie Générale des Oeuvres de J.J. Rousseau, Paris 1950.^44. 1. Over het Maatschappelijk Verdrag, of Grondbeginzelen van het Staatsrecht, door J.J. Rousseau, burger van Genève.^45. Te Dordrecht, bij B.J. Morks, 1793 (Sénelier 714) KB 1119 A18 1 bis Over het Maatschappelyk verdrag of Grondbeginselen van het Staats-Recht door J.J. Rousseau Burger van Genève. Tweeden Druk, Te Dordrecht, By A.v.d. Kieboom, 1795 KB 387 D24 *1 ter J.J. Rousseau, Over het maatschappelijk verdrag of grondbeginselen van het Staatsregt. 2de druk, 3 deelen. Dordrecht, J.B. Morks, 1795 (J. Sénelier, no. 324).^46. 2. Contract Social of 't verbond der maatschappy, door den alom beroemde J.J. Rousseau. Naar den Egten Druk uit het Fransch vertaald, En met veele Aantekeningen vermeerderd. Te Harlingen, Ter Drukkerye van V. van der Plaats, 1796 UBL 480 E19, UBA 1489 H10 (Sénelier 715) * 3. J.J. Rousseau, verhandeling betreffende den oorsprong der ongelijkheid welke onder het menschdom plaatsvindt. Dordrecht, J.B. Morkes, 1795.^47. Sénelier no. 323. 4a. Emile, of verhandeling over de Opvoeding, van Jean-Jacques Rousseau, Burger van Genève, Uit het Fransch, met aanteekeningen van Resewitz, Ehlers, Villaume, Trapp, Campe, Stuve en Henslinger uit het Hoogduitsch vertaald. Eerste Stuk Te Campen, Ter Drukkerye van J.A. de Chalmot. MDCCXC KB 29 B6

44. Zie ook: Dr. Walter Gobbers, Jean-Jacques Rousseau in Holland, Gent 1963, Hoofdst. III Nederlandse Rousseau-vertalingen, pp. 51-67.

45. De vertaling wordt toegeschreven aan F.J. Winter Tromp. (Zie echter W. Gobbers, op.cit. p. 59 11).

46. Vrijwel zeker niet bestaand; ze werd door Sénelier onder de vertalingen van het Discours sur l'Inégalité opgenomen.

47. Ook volgens Gobbers, op.cit. p.63, niet in de Nederlandse Bibliotheken te vinden. De vertaling is echter besproken in de vaderlandsche Bibliotheek VIII (1796) 1e stuk, p. 422 ev. (Gobbers, p. 377[.], n.175).

[p. 25]

b. Tweede Stuk^48. Te Campen, Ter Drukkerye van J.A. de Chalmot. MDCCXCIII KB 29 B7 *4 bis Emile, of verhandelinge over de opvoeding, uit het Fransch met aanteekeningen van Resensitz, Ehelers, Villaume, Trapp, Campe, Siruve en Hensinger, Zwolle, J. de Vries, 1793^49. (2 vols.) Sénelier 944 5. Julia of de Nieuwe Heloïse In Brieven van Twee Gelieves, woonachtig in eene kleine stad aan den voet der Alpen. Naar het Fransch van J.J. Rousseau Met Plaaten Eerste Deel^50. Te Amsterdam, Bij Johannes Allart.^51. MDCCXCVII UBA 2398 C21 * 6. Gedagten, getrokken uit de werken van den Heere J.J. Rousseau Uit het Fransch vertaald Te Amsterdam, Bij Th. Doorewaert, 1768.^52. (in twee stukjes) W. Gobbers, J.J. Rousseau in Holland, Gent 1963, p. 66

Adam Smith (1723-1790) 1. Naspeuringen over de Natuur en Oorzaken van den Rykdom der Volkeren, gevolgd naar het Engelsch van den Heere Adam Smith, door Mr. Dirk Hoola van Nooten, lid van het Utrechts Provintiaal Genootschap.... met Staat- en Geschiedkundige Aantekeningen. Eerste Deels eerste Stuk.^53. Te Amsterdam, By Wouter Brave, Boekverkoper op den Zeedyk, bij de Kolksluis, 1796 Voor rekening van den Autheur. UBL 311 C8

Benedictus Spinoza (1632-1677) A.v.d. Linde, Benedictus Spinoza: Bibliografie, Den Haag 1871.

48. De vertaling bleef onvoltooid; ze breekt af ná het tweede boek.

49. Waarschijnlijk foutieve referentie die teruggaat op: Gebr. von Cleef, Alphabetische Naamlijst van Boeken... (Amsterdam 1832) p. 522. (cf. Gobbers, op.cit. p.378, n.191).

50. Onvoltooid; het werk breekt af na de 12e brief van het tweede boek.

51. Sénelier, nr. 944 geeft deze vertaling in navolging van Van Cleef, op.cit. p. 522, (cf. Gobbers, p.378, n.189) op als te zijn ‘naar het Hoogduitsch’, wat waarschijnlijk een vergissing is.

52. Gobbers, op.cit. p.378, noot 196 vindt haar aangeduid in Nieuwe Vaderlandsche Letteroefeningen II (1769) 1e stuk, p.124. en in de Boekzaal van juni 1768.

53. Niet verder verschenen.

[p. 26]

1. Het Leven van D. de Spinoza, met eenige Aantekeningen over zyn Bedryf, Schriften en Gevoelens: Door den Heere Bayle, Leeraar der Wysgeerte te Rotterdam. Nevens een kort betoog van de waerheit des Christelyken Godsdiensts; en Twee verhandelingen I van de Ziel. II van Gods wezentlykheid door den Heere Jaquelot, Leeraar der Franschen Kerke in 's Gravenhage. vertaald door F. Halma. De voorreden behelscht eenige Aanmerkingen tegens 't Levensvervolg van Philopater.^54. Te Utrecht, By Willem Broedelet, 1711 (v.d. Linde 71)

Thomas Stanley 1. Thomas Stanley, schildknaap. Historische Beschrijving der Grieksche en Oostersche Wysgeeren. behelsende der selver Daaden, Gevoelens en Gedenkwaardige Spreuken, Waarby gevoegd is, Basilius Kennet, leeraar der vrye konsten & c, in de Hooge Schoole te Oxfort, Levensbedryf der Grieksche Digteren, Beyde uyt de laatste Engelsche Drukken vertaald door Salomon Bor, Bedienaar des Goddelyken woords tot Zeyst. Zynde dese werken alomme vercierd met getrouwelyken naar Oude Marmorebeelden, Gedenkpenningen, Gesteentens, & c getekende Print- en Plaatkunst: En yder met syn besondere Bladwyzer voorzien. Te Leyden, By Pieter van der Aa, Boekverkoper. MDCCII UBL 719 A7

J.G. Sulzer (1720-1779) 1. Theorie der Aangenaame en Onaangenaame Bevindingen: door Joh. Georg. Sulzer. Hoogleeraar in de wiskunde in het koninglyk Gymnasium, en Lid van de Koningl. Academie der Wetenschappen, te Berlyn. Te Amsterdam, By Steven van Esveldt, in de Kalverstraat, Het Derde Huis van de Roomsche Kerk de Papegaay, 1763 UBU: Hist. Nat. Oct. 445 3) 2. Proeve van eenige Bespiegelingen van de werken der Natuur door J.G. Sulzer, Professor in de wiskunde, in het Koninglyke Gymnasium.

54. De eerste editie is van 1698 (v.d. Linde 70); Het betreft het Spinoza-artikel in Bayle's Dictionnaire.

[p. 27]

Met een voorreden van den Heere A.F.W. Sack, koninglyk Pruissischen Hofprediker, Consistorialen en kerkenraad. Naar den tweeden en vermeerderden Druk uit het Hoogduitsch vertaald. Te Amsterdam, By Steven van Esveldt, in de Kalverstraat, het derde Huis van de Roomsche kerk de Papegaay, 1763. UBU: Hist. Nat. Oct. 445 2) 3. De voortreffelykheid en schoonheid der Natuur, in onderlinge Gesprekken voorgesteld, en met Aanmerkingen verrykt. Door den Heer J.G. Sulzer, Professor; en Lid van de koningl. Acad. der Wetenschappen te Berlin. Uit het Hoogduitsch vertaald door H. van Elvervelt. Tweede Druk.^55. Te Amsterdam, By Steven van Esvelt, Boekverkoper in de Kalverstraat, het derde Huis van de Roomsche kerk de Papegaay, 1773. UBU: Hist. Nat. Oct. 445 1) 4. Wijsgeerige verhandelingen over de wetenschappen en Schoone kunsten, door J.G. Sulzer. Uit het Fransch vertaald en met aantekeningen verrykt, door M.F. Hoffman.^56. Te Leyden, By Leonardus Herdingh. MDCCLXXXIX UBA 1028 B27 (1. Gedachten over de oorsprong en de verschillende Bestemmingen der weetenschappen en Schoone kunsten. 2. Van de kracht in de werken der Schoone kunsten. 3. Wijsgeerige Beschouwingen over het Nut der Tooneel-Poëzij.). 5. Bedenkingen over de Schouw-Tooneelen door de Heeren Formey en Sulzer. Uit het Fransch vertaald. Te bekomen by de meeste Boekverkopers in de Steden. 1771 UBL 1119 H14 6)

M. Tindal (1656-1733) 1. 't Gevaar van te Yveren, dóch niet ten goede. Of Aanmerkingen op Dr. Sacheverells Predikacie. Gedaan voor den Lord Mayor enz. te Londen in St. Paul's kerk, den 16. November 1709.

55. De Eerste Druk ben ik niet tegengekomen; De vertaling is opgedragen aan Willem van Heemskerkke, Burgemeester en Raad der Stad Amsterdam.

56. ‘... de vertaaling deezer verhandelingen (is) haare geboorte verschuldigd (...) aan de zoo loffelyke gewoonte, die er plaats heeft bij het Taal- en Dichtlievend Genootschap, onder de spreuk Kunst wordt door Arbeid verkreegen, welk zich onderling in de maandlyksche vergadering door Afwisseling van Poëzij en Proza tracht te vermaaken, en tevens van nut te zijn.’ (Aan den Lezer).
Over Hoffman is niets te vinden in NBW of BWN.

[p. 28]

Uyt het Engelsch vertaald door W. Sewel.^57. Te Amsterdam, By Jan Swart, Boek-verkooper in de Beursstraat, 1710. KB: Pamflet 15872 *2.(?) Het Christendom even oud als de schepping. z.pl.: z.j. Poortman 382

John Toland (1670-1722)^58. *1.(?) Het Christendom geen mysterie. z.pl.: z.j. Poortman 383

Voltaire (1694-1778)^59. Zie ook: Beccaria 1. Anti-Machiavel, of oordeelkundig onderzoek van De vorst, van Machiavel. Geschreeven door een ‘voornaam’ Monarch, in 't Fransch uitgegeven door den Heer Voltaire; en met deszelfs toestemming, naar het echte afschrift in 't Nederduitsch vertaald.^60. Met Aantekeningen, en fraaie Figuren vermeerderd. Te Amsterdam, By Jacobus Loveringh, 1741. UBL 772 * D8 * 2. Bespiegelingen Vert. Chr. L. de Neufville. Z.pl. 1741 Poortman 392 3a. De Gevallen van Candide, of de ongeveinsde Jongeling, Afschetzende de Hedendaegsche waereld, Na deszelfs Natuur en Eigenschappen; Opgesteld, door den vermaarden Schryver de V.... Te Amsterdam, By S.J. Baalde, Boekverkoper. MDCCLIX UBA 2379 E22 3b. De Gevallen van Candide, of de ongeveinsde Jongeling, Afschetzende de Hedendaagsche Waereld, Na deszelfs Natuur en Eigenschappen; Opgesteld, door den Vermaarden Schryver de V.... Tweede Deel.^61. Te Amsterdam, By S.J. Baalde, Boekverkoper. MDCCLXIV UBA 2379 E22 2)

57. ‘De Schryver derzelver is, zo my van goeder hand is bericht, zekere Dr. Tindall, een Rechtsgeleerde’. (De overzetter aan den Lezer).

58. Het enige dat ik van Toland gevonden heb is een politieke brochure getiteld: Engelant vrij gemaakt... Rotterdam, 1701 (UBL 1117 H1 2)).

59. Een bibliografie van nederlandse vertalingen naar Voltaire van de hand van Prof. Vercruysse is ter perse.

60. Vertaler is H. Zweerts (Zie: voorreden van den Nederduitsche Uitgever). Het werk bevat tevens een nieuwe vertaling van Machiavelli's Il Principe naar het frans van Amelot de la Houssaye.

61. Waarschijnlijk betreft het hier het aan Thorel de Champiquelles toegeschreven vervolg op Candide. Het nummer (3a) bevat de volledige Candide zoals wij die kennen.

[p. 29]

4. Verhandeling over de verdraagzaamheit in het stuk der religie door den Heer De Voltaire. Uit het Fransch vertaalt. Te Leeuwarden, By Abraham Ferwerda, 1764. KB 487 A54; UBA 277 E14 5. Gedagten getrokken uit de werken van den Heere De Voltaire. Uit het Fransch vertaald. Te Rotterdam, By Dirk Vis, Boekverkooper by de Beurs, MDCCLXVII (2 dln.) KB 3118 G2 6. Mengelwerken van Wysbegeerte, Geschied- en Letterkunde door den Heer de Voltaire. Uit het Fransch vertaalt. Te Rotterdam, By Hendrik Beman, Boekverkoper, MDCCLXVIII (2 dln.) UBA 277 E9-10 7. Voltaire, Verzameling der wetensweêrdigste Bezonderheden van syn Leven en syne Dood. Vertaelt uyt het Fransch. Tot Mechelen, By J.P. Hanicq, Boek-drukker ende Boekverkooper. MDCC.LXXXII Met Approbatié UBA 1063 B32 1) 8. Het Berouw of de Opentlyke Belydenis van den Heere de Voltaire. Een geschrift, waar in hy zyne kwade gevoelens en zyne misdryven voor de geheele waereld belyd. Uit het Fransch vertaald Te Amsterdam, By Philippus Doorwaart, Boekverkooper op de Oude Schans. MDCCLXXI UBA 1033 J7 9. De zegepraelende voltaire op zijn Sterfbed, of de Bedrogene Priesters; Tooneelspel Gevolgd naar het Fransch. Door A. Soulage, junior. Amsterdam, MDCCLXXXVII^62. UBA 692 H14

62. Geen uitgever vermeld.

[p. 30]

10. De Niets Weetende Filosoof of de Laatste Woorden van de Heere A.... de Voltaire. Uit het Fransch vertaald. Te Amsterdam, By P. Doorewaart en Jacobus Kok, Boekv. (z.j.) KB 487 A62

I. Watts 1. Logica, of Onderwijs van 't Recht Gebruik der Reden, in het Onderzoek der Waarheid; Neffens eene menigte van Reegelen, tot verhoeding van Dwaalinge, in Zaaken van Godsdienst en 't menschelyk Leeven, zoo wel als in de weetenschappen, door Isaak Watts DD. Uit het Engelsch, naar den Tienden Druk, vertaald:^63. voorzien met eene voorrede ter aanprijzinge, door den Eerw. Heere Petrus Nieuwland. In 's Gravenhage, By Johannes Thierry, Boekverkooper in de Schoolstraat, in de Vyf Vocaalen. MDCCLXI UBL 1386 B15

Chr. Wolff (1679-1754) 1. Redenkundige Bedenkingen over het vermogen van het menschelyke verstand, en het recht Gebruik daar van in de kennisse der waarheid. Den Liefhebbers der waarheid medegedeeld; door Christiaan Wolff, Professor tot Marburg. Uit het Hoogduitsch vertaald door Joan Christoffel van Sprögel Med. Doct. t' Amsterdam, By de Janssoons van Waesberge. MDCCXXXIX UBL 2313 H25 1 bis Redenkundige Bedenkingen.... medegedeeld door Christiaan Wolff, haast Professor te Halle, in Saxen. Uit het Hoogduitsch vertaald door Joan Christoffel van Sprögel, Med. Doct. Twede Druk t' Amsterdam, By J. Hayman, J. Roman, G. de Groot, J. Loveringh, G. Nielenburg, J. van Esveldt, P. Schouten, en C. van Huyssteen, 1758. UBA 1391 C24

63. Vertaler is P. Le Clercq. (voorrede, p. IV).

[p. 31]

2. Uitvoerig Bericht over alle de Schriften van verscheide Deelen der Wysgeerte, in de Hoogduitsche Tak in 't Licht gegeven, door Christiaan Wolff, Professor tot Marburg. In 't Nederduitsch overgebracht door Joan Christoffel van Sprögel, Med. Doct. Te Amsterdam, By de Janssoons van Waesberge. MDCCXL UBL 2313 H28 3a. Redenkundige Bedenkingen over God, De wereld, en de menschelyke Ziele, als mede van alle Zaken in 't Gemeen. Den Liefhebbers der Waarheid medegedeelt door Christiaan Wolff, Professor tot Marburg. Uit het Hoogduitsch vertaald door Joan Christoffel van Sprögel, Med. Doct. t' Amsterdam, By de Janssoons van Waesberge MDCCXLI UBL 1394 B2 3b. Redenkundige Bedenkingen..... in 't Gemeen. Tweede Deel. Behelzende uitvoerige Aanmerkingen tot beter verstand en bekwamer gebruik van de metaphysica. In 't Licht gegeven door Christiaan Wolff, Professor tot Marburg. Uit het Hoogduitsch vertaald door Joan Christoffel van Sprögel, Med. Doct. t' Amsterdam, By de Janssoons van Waesberge, MDCCXLI UBL 1394 B3 3a bis Redenkundige Bedenkingen...... Eerste Deel. Den Liefhebbers der Waarheid medegedeeld door Christiaan Wolff, Professor tot Marburg. Uit het Hoogduitsch vertaald door Joan Christoffel van Sprögel, Med. Doct. Tweede Druk t' Amsterdam, By Jacobus Kayman MDCCLXVII UBA 1194 C13 3b bis Redenkundige Bedenkingen.... in 't Gemeen. Tweede Deel. Behelzende.... In 't Licht gegeven door Christiaan Wolff, Professor tot Marburg.

[p. 32]

Uit het Hoogduitsch vertaald door Joan Christoffel van Sprögel, Med. Doct. Tweede Druk t' Amsterdam, By Jacobus Heyman MDCCLXVIII UBA 1194 C14 4. Redenkundige Bedenkingen over het Doen en Laten der menschen, of Zedekunde, tot Bevordering hunner Gelukzaligheid medegedeeld door Christiaan Wolff, Hoogleeraar tot Halle. En uit het Hoogduitsch vertaald door Adolph Fredrik Marci, Medelid in de Societyt of 't Gezelschap der konstreekenaars te Hamburg. t' Amsterdam, By de Janssoons van Waesberge. MDCCXLIII UBL 1394 B1 5. Reden-kundige Bedenkingen over de Zamen-Leving der menschen, En vooral over het Gemene Best of Staat-kunde. Tot Bevordering van de Gelukzaligheid des Menschelyken Geslachts; Den Liefhebbers der waarheid mede-gedeeld door Christiaan Wolff, Kanzelier en Hoog-Leeraar van de Universiteit tot Halle. En uit het Hoog-duitsch vertaald door Adolph Fredrik Marci, Medelid in de Societyt of 't Gezelschap der konst-rekenaars te Hamburg. t' Amsterdam, By de Janssoons van Waesberge, MDCCXLIV UBL 2313 H29 6a. Redenkundige Bedenkingen over de Natuur en hare werken of Natuurkunde. Eerste Deel. Den Liefhebberen der waarheid mede-gedeeld door Christiaan Wolff, kancelier en Hoog-Leeraar van de Universiteit tot Halle. En uit het Hoog-Duits vertaald door Adolph Fredrik Marci, medelid in de Societyt of 't Gezelschap der konstrekenaars te Hamburg. t' Amsterdam, By de Janssoons van Waesberge. MDCCXLV UBL 1394 B4

[p. 33]

6b. Redenkundige Bedenkingen over de Inzichten der Natuurlyke Dingen, of Natuurkunde, Tweede Deel. Den Liefhebbers der Waarheid mede-gedeeld door Christiaan Wolff, kancelier en Hoog-Leeraar van de Universiteit tot Halle. En uit het Hoog-Duits vertaald door Adolph Fredrik Marci, medelid in de Societyt of 't Gezelschap der konstreekenaars te Hamburg. t' Amsterdam, By de Janssoons van Waesberge. MDCCXLV UBL 1394 B5 6c. Redenkundige Bedenkingen over het Gebruik der Deelen by menschen, Dieren en Planten, of Natuurkunde, Derde Deel. Den Liefhebberen der waarheid mede-gedeeld door Christiaan Wolff, kancelier en Hoog-Leeraar van de Universiteit tot Halle. En uit het Hoog Duits vertaald door Adolph Fredrik Marci, medelid in de Societyt of 't Gezelschap der Konst-Reekenaars te Hamburg. t' Amsterdam, By de Janssoons van Waesberge, UBL 1394 B6 7. Onpartydige Aanmerkingen over den Belisarius van den Heer Marmontel, Benevens eene verhandeling over de valsche Beschuldigingen en vervolgingen van Socrates en andere wysgeeren, weleer opgesteld door den Heer Professor Christiaan Wolff. En nu uit het Hoogduitsch vertaald. Te Amsterdam, By Petrus Conradi, Boekverkooper in de Molsteeg, 1769. UBL 1121 A13 2) * 8. F.C. Stiebritz, Leven en zalig afsterven van den Baron Wolf. Amsterdam/ A. Olofzen 1734^64. AA 9. Leven van den Baron Christiaan Wolff, Professor in de Regten, Wiskonst en Philosophie te Hal., en Lid van de Academie der Wetenschappen te Londen, Parys, Berlijn, en Bologne. Door den Heer Joh.Chr. Gottsched, Professor in de Philosophie te Leipsig. Uit het Hoogduitsch vertaald. Te Amsterdam, By S.J. Baalde, MDCCLXVII UBU: Hist.Litt. Oct. 251

^3.

64. Vertaler is J.W. Lustig; cf. NBW. II 885.

3. Over de verspreiding van deze logica in Duitsland, zie: M. Wundt, Die deutsche Schulphilosophie im Zeitalter der Aufklärung, (Tübingen 1945) p.219.