Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 152

[p. 112]

David Van Reybrouck
Vlaamse nachten

Niet de roman, maar de novelle is het koninginnengenre van het verhalende proza en op dat vlak heeft het Nederlands een aantal kroonjuwelen voortgebracht: Titaantjes van Nescio, De jazzspeler van Maurice Roelants, Mijn aap schreit van Albert Helman, Bint van Bordewijk. Twee van de allermooiste Vlaamse teksten die ik ken, zijn dan ook novelles: Het leven en de dood in den ast van Stijn Streuvels en Het Dwaallicht van Willem Elsschot. Twee teksten, een uit 1926, een uit 1947, die ik graag en traag herlees.

In beide gevallen gaat het om een uitzonderlijk sfeervol verslag van een enkele nacht in Vlaanderen: de winternacht in de West-Vlaamse cichoreibranderij bij Streuvels, de novembernacht in het naoorlogse Antwerpen bij Elsschot. In beide gevallen ondergaan de hoofdpersonages tijdens die nacht een merkwaardige transformatie: ze worden niet iets of iemand anders, zoals de regels van de schrijfkunst het voorschrijven, maar ze beseffen dat ze altijd dezelfde zullen blijven, dat het geen avance is, dat hoop al even grotesk is als troost. En dat kleine besef doet hen overslaan naar de andere zijde van het leven, de zijde van hen die niet meer denken te stralen, maar die weten dat ze mat worden. Zij die niet meer hopen, maar aflopen. Niets verandert, en dat verandert alles.

De drie onvergetelijke boerenknechten die de cichorei moeten keren bij Streuvels - Hutsebolle, de ernstige opperdroger die snakt naar liefde, of Blomme, de bejaarde die verlangt naar een eigen lapje grond, of naar zijn jeugd, of naar nog een keer een goed lief, gelijk vroeger, niet dat dulle monster van nu... en Fliepo, de kwijlende sukkel die al blij is met een ‘schelleke’ hesp - die drie komen in hun lange, koortsige nacht oog in oog te staan met de dood en dus met hun eigen eindigheid. Bij het ochtendgloren is er ‘iets dat in hunne ziel prente geslagen heeft’.

De sinjoor die zich in Het Dwaallicht op sleeptouw laat nemen door drie Afghanen in hun zoektocht naar een alleraardigst ‘vampje’ komt in een wonderlijke nacht terecht vol krols verlangen, licht schuldbesef en oprecht mededogen, maar hij beseft op het eind dat hij opnieuw plaats

[p. 113]

moet nemen ‘in de kring van die waar [hij] aan gebonden [is] en die [hem] vervelen, onuitsprekelijk’.

Berusting, daar lijkt het in de Vlaamse novelle vaak om te draaien, berusting in de ‘eeuwige beurtgang’ bij Streuvels, het ‘reusachtig wiel, waarvan de spaken beurtelings aan de kim naar boven draaien en weer ondergaan’. Berusting in de stedelijke kleinburgerlijkheid bij Elsschot, waar men superieur ironisch over kan doen, bij gebrek aan waarlijke ontsnapping of moed.

Berusting. Geen wonder dat het in beide novelles zo deprimerend veel regent. De bekende ‘ellendige novemberavond, met een motregen die de dappersten van de straat veegt’ waarmee Het Dwaallicht opent, klinkt als een echo van de ‘sluier van watermist’ waarmee Streuvels begint, en zijn ‘wanhopig gispende regen’. Neerslag is het klimaattype van de neerslachtigheid.

En toch... tussen beide teksten gaapt een kloof, een kloof die niet alleen te verklaren is door het tijdsgewricht (ja, Elsschot stond een oorlog verder, maar dat is het niet), noch door de setting (ja, Streuvels was uitgesproken landelijk, maar dat is het ook niet), maar die met de essentie van hun schrijverschap te maken heeft. Ik tast het even af. Bij Streuvels is het personage een machteloos, binnensmonds monkelende brok gemoed. Hij ligt overhoop met de wereld die hem dat hofstedeke of die liefkozing nooit zal gunnen. Bij Elsschot daarentegen ligt het personage overhoop met zichzelf, het conflict is verplaatst naar binnen en elkeen voelt zich onwennig bij die nieuw verworven verantwoordelijkheid voor het lot. Streuvels is Aeschylus, Elsschot Sophocles. Terwijl bij Streuvels de personages klein zijn - elke protagonist blijft een figurant van het noodlot - is bij Elsschot de hoofdrolspeler groot, onwennig, slungelig groot, iemand wiens ‘onstuimige hart’ móet maar niet kán kiezen tussen ‘de weg die tot inkeer leidt’ en ‘de glooiing van het verval’. Alleen ironie helpt dan nog. Bij Streuvels wordt er gevloekt, bij Elsschot gegrinnikt. Bij Streuvels smacht ieder mens, bij Elsschot twijfelt men. In de ast brandt men van verlangen, in Antwerpen verlangt men naar verlangen - naar eender wat eigenlijk, zolang het maar het leven richting geeft, want men moet toch in iets kunnen geloven. Elsschot is een beetje Tsjechov. En Streuvels uiteraard zijn grote voorbeeld Tolstoj.

Zo bekeken is Elsschot beslist hedendaagser. Beter dan Streuvels heeft hij de gruwelijke paradox van de moderniteit verwoord: dat vrijheid zo vaak tot verlamming leidt. Elsschot, de burgerman die lacht met zijn stand, die spot met ernst en deugdzaamheid, schrijft: ‘Zo ben ik dan eindelijk de baan eens op met mensen die volkomen verschillen van de volksgenoten met wie ik gedoemd ben al mijn dagen te slijten [...], die in ieder geval van onze beroemdste medeburgers nooit hebben gehoord en voor wie onze vorsten en heiligen absoluut niet in tel zijn, dus zeer

[p. 114]

waarschijnlijk mensen naar mijn hart.’ Die Elsschot, die afrekent met rotsvaste overtuigingen over god en politiek en huwelijk, die relativeert, ironiseert en de donkergekleurde medemens zijn plaatsje onder de zon niet misgunt, die schrijver sloot naadloos aan bij de zeitgeist van de jaren negentig.

Terwijl Elsschot de harten blijft beroeren (die van het Willem Elsschot Genootschap op kop), is Streuvels helemaal uit beeld verdwenen. Hedwig Speliers' analyse van Streuvels' economische collaboratie tijdens de Tweede Wereldoorlog gaf hem de genadeslag. Streuvels, de alwetende regisseur van zijn kruipende schepsels, de schrijver die hoog vanuit zijn Lijsternest in Ingooigem het boerenvolk aanschouwde, die in die noestheid een soort mystiek zag waar men in Duitsland wel oren naar had, dat alles lijkt vandaag toch een stuk minder sympathiek.

En toch, als Streuvels zich hoogdravender voordoet dan hij eigenlijk kan zijn, dan doet Elsschot zich ook weekhartiger voor dan nodig. Streuvels' verlangen naar knoestige poten is niet potsierlijker dan Elsschots gekoketteer met bleke, weke handjes. Streuvels is geen heimatschrijver, geen kneuterige naturalist, geen Bokrijkportrettist, geen Blut-und-Bodenstilist, nee. Streuvels is een existentialist. Elsschot mag dan al een schrijver voor de jaren negentig geweest zijn, de permanente zaligverklaring van zijn schrijverschap beneemt ons vandaag het zicht op wat een universele schrijver Streuvels is. Groots, genadeloos, ontroostbaar. Laat ons naast Elsschot vooral ook Streuvels herlezen. Zelfs wanneer de laatste hofstee in Vlaanderen gerenoveerd is tot fermette met tuinpadlampjes, dan nog blijft Streuvels immens actueel, minstens zo actueel als de marines van Permeke, de zelfportretten van Rembrandt of zelfs Het boek Job. ‘[E]lk mensch draagt een afgrond in zijn binnenst’, schrijft hij. En dan die ‘wanhopig gispende regen’ en die ‘sluier van watermist, die 't al omdoezeld houdt’.