Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 148

[p. 582]

Berichten
De andere wang II
Mislukte lectuur

Waarom zouden engerds geen goede literatuur kunnen maken? Met deze retorische vraag probeert Piet Gerbrandy zijn artistiek liberalisme veilig te stellen in een artikel over de poëzie van Gerrit Achterberg (in De Groene Amsterdammer, 15 maart 2003). Zijn uiteenzetting opent met de vaststelling dat ‘we wisten dat Gerrit Achterberg een enge man was’ en dat we ons er sinds kort van bewust zijn ‘dat hij daarnaast ook een heel vieze man was’. Gerbrandy sluit zijn stuk af met de uitspraak dat hij ‘geen enkele reden’ ziet ‘om deze poëzie te blijven lezen’. Lezers die in moreel opzicht moeite hebben met de combinatie van vieze man en goede literatuur, zullen een zucht van verlichting slaken. ‘Was het maar enge, vieze poëzie geworden!’ roept Gerbrandy weliswaar, maar die machteloze verzuchting zal de moralist een worst wezen: een moordenaar en pedo kan nu eindelijk ook cultureel de (prullen)bak in. De vraag die ik me stel is wat iemand ertoe kan hebben bewogen dit stuk te schrijven. De auteur ervan moet of rijkelijk naïef zijn of perfide. Of zouden naïviteit en perfiditeit ook hand in hand kunnen gaan?

Het artikel van Gerbrandy was voor mij in elk geval aanleiding om de Verzamelde gedichten van Gerrit Achterberg weer eens uit de kast te halen.

‘Ik las voornamelijk slecht lopende, bloedeloze versjes met ronkende titels als Complementariteit en Contrapunt’, schrijft Gerbrandy. Het gaat hem behoorlijk de keel uithangen dat ‘Achterberg duizend bladzijden lang bezig (is) een morsdode geliefde tot leven te wekken, hetgeen - stellen wij nuchter vast - nu eenmaal niet kan.’ Dat laatste is, zeker voor een literatuurcriticus, een bezopen opmerking.

Gerbrandy vervolgt zijn veroordeling van Achterbergs poëzie met de mededeling dat hij in tientallen bladzijden geen enkel ‘concreet, pakkend,

[p. 583]

levend beeld’ is tegengekomen. Ter illustratie haalt hij het eerste deel aan van het gedicht ‘Kandinsky’:

De koudepunten van uw dood
trekken over mijn huid
in hete hongersnood
naar oppervlakte, om zich uit
het niet te redden in de lijn,
waarmee uw wezen was
beweging om zijn as.

Inderdaad, dit heeft alles weg van zo'n gedichtje dat je, nadat het is uitgeraakt met je vriendinnetje, op je zeventiende schrijft en in het schoolblad publiceert. Alleen zul je het dan niet zo gauw de titel ‘Kandinsky’ geven. Ik ben ervan overtuigd dat Achterberg hier vooral een poging heeft ondernomen om datgene wat hij kennelijk in de beeldende abstractie van Kandinsky aan compositorische bewegingen en dramatiek tegenkwam, te vertalen naar de poëzie. Dat die vertaling mislukt is en dat die mislukking te wijten is aan verwoording in plaats van transmaterialisering is evident. Maar het zou juist daarom de moeite waard zijn langer bij deze mislukking stil te staan dan ze meteen als louter nietszeggende flauwekul van tafel te vegen.

Voorts getuigen Achterbergs titels en woordgebruik, aldus Gerbrandy, ‘van een krampachtige behoefte modern en wetenschappelijk te lijken’. Volgens mij getuigt Gerbrandy er hier van te ageren tegen het gangbare, ingesleten beeld van Achterberg en vervolgens die eigen reactie te verslijten voor een gerechtvaardigde kritiek op het werk zelf. ‘Daarbij maakte Achterberg gebruik van woorden als osmose, microben, asbest en molecuul, die tot dusver als “onpoëtisch” waren beschouwd, maar die in zijn gedichten een onverwachte lading meekregen’, lezen en leren nog veel Nederlandse scholieren aan de hand van Piet Calis (in diens Onze literatuur).

De zaak ligt precies andersom: Achterberg exploiteert meer dan eens een wetenschappelijk begrip met al zijn connotaties in een poging om zijn hang-up een nieuwe lading te geven. Met de pretentie om modern en wetenschappelijk te lijken heeft dat niets van doen, des te meer met de taak van de dichter.

Maar Gerbrandy verwijt Achterberg ook nog een gebrek aan techniek, hij wijst erop dat de in zijn artikel geciteerde gedichten van rijmdwang aan elkaar hangen, dat een en ander leidt tot onzinnige enjambementen en dat sowieso de meeste van Achterbergs gedichten in zielloze jamben zijn geschreven.

Gerbrandy schrijft dat hij ten behoeve van een lezing voor het Achterberggenootschap het werk van Achterberg is gaan herlezen. Gelukkig geeft hij het zelf toe - al ben ik bang dat hij zich hier alleen maar hoogst ongelukkig uitdrukt: ‘Die lectuur is grandioos mislukt.’

[p. 584]

De twee gedichten die Gerbrandy in zijn stuk als bewijslast tegen de dichter Achterberg aandraagt komen uit de bundel Limiet, uitgegeven te Bussum in 1945. Was dit de laatste bundel van Achterberg geweest, dan hadden we de dichter nu waarschijnlijk niet meer gekend en terecht niet meer hoeven kennen. In mijn exemplaar van de chronologisch geordende Verzamelde gedichten (Querido, 1984) staan die twee gedichten op respectievelijk pagina 396 en 404. Na dat tweede gedicht hebben we nog bijna honderd gedichten te gaan vooraleer we op de helft van Achterbergs poëtische productie komen. En pas ruim na het midden van de uitgave komen we terecht bij de afdelingen die Achterbergs naam hebben gevestigd, Hoonte (pagina 635), Ode aan Den Haag, Ballade van de gasfitter of, achttien jaar na Limiet, de bundel Spel van de wilde jacht, die begint op pagina 863...

Ik wil niet beweren dat Achterberg na een gegeven moment alleen nog sublieme gedichten schrijft (dat zou ik van geen enkele dichter durven zeggen), maar wie écht wil lezen, zal kunnen vaststellen dat er gaandeweg wel degelijk sprake is van vakmanschap, dat er pregnante beelden en mooie poëtische vormen ontstaan, ook in combinatie met woorden uit de wetenschap. ‘Duiven driekwartierden zacht / en chlorophyll’ - is dat niet fraai? Op zijn best is Achterberg wanneer hij binnen enkele regels onnadrukkelijk overgaat van een opgevoerd abstract denken op een concrete, aandoenlijk naïef gespeelde alledaagsheid - en dat lukt hem niet zelden. Zo beschrijft hij in de eerste strofe van het gedicht ‘Dryade’ hoe hij, dat wil zeggen de ik-persoon, een linde aanziet voor een vrouw; als hij ver genoeg van de boom afstaat wordt het verschil nihil. En dan zegt hij in strofe twee:

Liet zich het juiste ogenblik uitsparen
van de verandering, dan zou ik zien
hoe zij tot stand komt uit haar effigie
en dat fotograferen en bewaren.

Het ‘moeilijke’ woord ‘effigie’ is hier perfect gekozen. Het rijm van ‘uitsparen’ en ‘bewaren’ is raak, terwijl ‘effigie’ weer veelzeggend rijmt op ‘voor een vrouw aanzie’ uit de eerste strofe. Het enjambement van ‘dan zou ik zien’ kan niet beter. En die naïviteit van het willen fotograferen van het moment van de agglutinatie is zonder meer roerend.

Het is niet moeilijk meer van zulke staaltjes van knappe en fraaie dichtkunst aan te dragen. Maar er is meer. Zeker op het laatst komt Achterberg, als je daar oog voor wilt hebben, verschillende keren met een modernistische harde montage die mij persoonlijk zelfs aan de poëzie van Gottfried Benn doen denken (terwijl ik niet vermoed dat Achterberg dat werk heeft gekend). De volgende opening (van het gedicht ‘Litteken’) bijvoorbeeld is van een ijzersterk modernisme waarin de broeierige

[p. 585]

sentimentaliteit van het in een boom uitgesneden hart wordt opgeroepen zonder te worden genoemd:

Engelien Hartveld-bos. Eerste symptomen
Van seksualiteit. Litteken later.
Na vijftig jaar speelt onverstoord een sater
(...)

En dan sla je de bladzijde om naar het gedicht ‘Station’ en denkt even aan de lectuur van Kees Ouwens te beginnen:

Ik voelde me bezoedeld in zijwegen
en vroeg de weg aan kinderen. Zij wezen
en (...)

En daarna word je bijvoorbeeld opmerkzaam op dat vreemde uiteenschuiven, als betreft het een spraakgebrek, van het woord ‘zijwegen’ tot ‘Zij wezen’. En dan zie je ook al dat die twee dicht bij elkaar liggende versuitgangsklanken, ‘-egen’ en ‘-ezen’ een gedicht lang terugkeren: ‘verlegen’, ‘kregen’, ‘toegenegen’, ‘tegen’, ‘gelegen’ en ‘gelezen’, ‘wezen’, ‘deze’, ‘genezen’, ‘vrezen’. Rijmdwang? Nou en of. Maar zo opvallend dat je het verschijnsel niet meer als teken van onkunde van tafel kunt vegen. Zou de stereotypie hier niet veeleer een veelzeggende en dus functionele stijlfiguur van een alles beheersende dwang zijn dan een symptoom van onkunde of gemakzucht?

En wat de ‘vieze poëzie’ betreft het volgende. Mogelijk heeft Gerbrandy zich opnieuw ongelukkig uitgedrukt, al ben ik hier nu juist bang van niet. Maar vieze poëzie is slechte poëzie. Een goede tekening maken van een puinhoop is iets heel anders dan een puinhoop van een tekening maken. En een leerling die zijn tekendocent een leeg blad papier voorhoudt met de toelichting ‘sneeuwlandschap’ heeft nog nooit goed naar sneeuw gekeken.

‘Het geringste kan de aandacht boeien’, heet het in Achterbergs gedicht ‘Gerzon’. Dat mag als programmatisch voor de dichter worden gelezen maar evenzeer als vingerwijzing voor de lezer. Zeker in de tweede helft van zijn werk streeft Achterberg vaak een onopzichtigheid en onopgesmuktheid na, juist om een haast fetisjistische belangstelling voor details quasi te camoufleren. Quasi, want door er voor de goede verstaander wel degelijk een glimp van te tonen, ze dus te verraden weet hij een sfeer van zwoelte, zelfs van perversiteit te scheppen.

Namen weerklinken door een microfoon.
Meneer Van Dam bevindt zich in de massa.
Elk ogenblik kunt gij er onder zijn.

Dan zal ik mij vervoegen bij de kassa
En naar u informeren voor de schijn
En aan de juffrouw zeggen waar ik woon.

[p. 586]

Over een enge, vieze mannen gesproken! Het is dezelfde vent die in een andere winkel damesondergoed lijkt te staan bekijken:

(...) Ieder stuk alom
vertegenwoordigt u tot op vandaag.

De winkelieren knikken bij mijn komst.
Wij overleggen in geheime hoeken;
rijk en gelijk aan wederzijds geluk.

De meisjes hebben het bijzonder druk
Om alles in de dozen op te zoeken.
Hun ogen glanzen en de winkel gonst.

Heerlijk voer voor psychologen, dunkt me, zoals ook de meerdere keren voorkomende voorstelling van de geliefde als een hoerige etalagepop.

Soms, in een etalage, komt gij voor,
tussen geslachtgenoten opgesteld,
bekleed met nieuwe kleren en vermeldt
het kaartje op uw borst de prijs waarvoor.

Dan weet ik weer hoeveel ik u behoor.
Het enige wat in mijn leven geldt
Wordt binnen op de toonbank neergeteld.
Wij gaan er samen voor een uur vandoor.

's Avonds na zessen is de winkelruit
van binnen manshoog met een doek bespannen.
Gij komt er met uw ogen bovenuit.

Vale personen maken zich gereed
de boze geesten bij u uit te bannen,
opdat geen pop zich met een man vergeet.

Wat een fraai serietje perverse omkeringen en insinuaties... Ga je schamen. Piet Gerbrandy, je Achterberglectuur is inderdaad grandioos mislukt!

Huub Beurskens