Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 148

[p. 441]

Berichten
Zo en niet anders

In De verstoorde lezer (Vantilt, 2001) betoogt Thomas Vaessens onder meer dat er bij Lucebert te vaak gezocht is naar een verstandelijk samenhangende, vaste betekenis; hij noemt dat een ‘modernistische’ leeswijze, en stelt dat deze poëzie beter gebaat zou zijn met een ‘postmodernistische’ benadering. Nog afgezien van Vaessens' dubieuze gebruik van die termen, zijn essay bezorgde me een jeukerig onbehagen.

De vroege critici relateerden, zegt Vaessens, het gebrek aan eenduidigheid in Luceberts poëzie aan diens persoon(lijkheid): ‘Men herkent er geen menselijke stem in die zich tot een kenbaar subject laat herleiden.’ De essayisten (Merlyn en zo) namen geen wezenlijk andere positie in, bewonderden minder ‘de spelende dichter’ dan ‘de construerende’, geloofden in ‘een door de dichter geïntendeerde en aangebrachte eenheid’: ‘ook zij kwamen uiteindelijk onbedoeld uit bij het zich uitsprekend subject’.

Wellicht klopt dat min of meer (al worden de gewraakte opvattingen gekarikaturiseerd), maar waar Vaessens het opneemt voor niet-eenheid zit hij zelf vast in een persoonsgerichte voorstelling. Meermaals zoekt hij steun bij interview-uitspraken (‘de mededelingen van de auteur doen er in dezen niet veel toe, maar toch...’); en, andersom, na een paar dichtregels: ‘Als ik dit citaat inderdaad op de dichter zelf mag betrekken, dan ondersteunt het mijn vermoeden...’. Bovendien ziet hij zelf de auteur als een intentioneel construerende: ‘Bij deze dichter begint een literatuur die [...] bewust ontregelend is geconstrueerd.’ En in amper twintig regels lezen we: Lucebert ‘trekt [...] het dichterlijk vertoon opnieuw de literatuur binnen’; ‘moet daarvoor wel met het een en ander breken’; ‘De intellectualistische steriliteit [...] gaat weer radicaal overboord’; ‘Lucebert zet daar [...] tegenover’; ‘Ook is het voor hem gedaan met’; ‘[...] weigert Lucebert de werkelijkheid aan de intellectuele schema's van een stabiel “ik” te onderwerpen’; ‘[...] rekent [...] rigoureus af met’.

[p. 442]

Stoer hoor. Maar vooral: de dichtersfiguur die hier verschijnt lijkt evenzeer een Auteur met hoofdletter als de Auteurs waartegen hij wordt afgezet - een subject dat zich ánders uitdrukt, maar nog altijd een zich uitdrukkend subject.

(‘Wanneer Roland Barthes in 1979 de dood van de auteur verkondigt...’ - de zin is nog niet af en ik struikel al. ‘La mort de l'auteur’ verscheen in 1968, en die titel heeft zijn kleine plaatsje binnen een uiterst gecompliceerd en beweeglijk denken en schrijven, je moet er dus niet zo lapidair naar verwijzen. En hoe slecht valt het manhaftige woord ‘verkondigen’ met Barthes te verzoenen.)

Is er een ‘inhoud’? Vaessens geeft toe dat je ook bij Lucebert duidelijke gedachten en stellingnames aantreft, maar relativeert hun belang: je kunt deze gedichten niet ‘als containers van ideeën’ beschouwen. Welke belangrijke poëzie kun je wél zo zien?

Bepaalde ‘sententies’ in de verzen ‘hebben te maken met machtsuitoefening, ongetwijfeld een van de grotere obsessies van de mens Lucebert’; toch, schrik niet, is het onmogelijk ‘een bevredigend portret van de dichter als politicus bij elkaar te citeren’. Bij welke belangrijke dichter is zoiets wél mogelijk? Je hebt bij Lucebert geen ‘lokaliseerbare “boodschap”’, maar ‘een soort “strekking” [...], een soort “portee”’, of: ‘een gesteldheid die nergens in het oeuvre expliciet verwoord staat’ maar die zich slechts uit in ‘ontregelende procédés’. Tot die strekking behoort blijkbaar ook het verzet ‘tegen de ideologie en de macht die vervat ligt in de zogenaamd heldere taal’... Dus!? Mag je dan niet zeggen dat dezelfde antimachttendens, naast andere tendensen, zich manifesteert op diverse niveaus (van expliciete stelling tot klankprocédés)?

In verband met Luceberts ironie tegenover zijn revolutionaire of profetische neigingen citeert Vaessens Redbad Fokkema, volgens wie Luceberts werk wordt gedragen ‘door een ambivalentie waarin uitgesproken hoop op betere tijden en mentaliteitsverandering telkens weer

[p. 443]

ondergraven wordt door zijn scepsis over de mogelijkheid dat de kunst de werkelijkheid zou kunnen veranderen.’ Einde citaat, maar Fokkema vervolgt met een zin die kennelijk niet in Vaessens' kraam paste: ‘Deze scepsis houdt niet in dat hij zijn hoop op een mentaliteitsverandering in de loop der tijden heeft opgegeven.’ Zelfspot kan best samengaan met hoop en overtuiging.

Natuurlijk worden de ideeën niet rechtlijnig vertoond, en nauwelijks via ‘sententies’, natuurlijk zijn ze niet ‘op een of twee statements te fixeren’ - maar dat is niks bijzonders, ambivalentie hoort bij literatuur. Specifiek voor Luceberts werk zou wel eens kunnen zijn dat het op een volstrekt ‘poëtische’ manier juist meer en krachtiger ideeën over maatschappij en dichterschap op voert dan dat van de meeste dichters.

Vaessens heeft het over ‘De neiging van deze dichter tot verwarrende incoherentie...’ Zeker, op het eerste gezicht is er aan vele verzen geen touw vast te knopen, maar incoherentie? Zolang we er íets van proberen te maken, hoe minimaal en hoe weinig verstandelijk ook, veronderstellen we een vorm of vormen van samenhang, anders houden we op met lezen. En wat de ideeën aangaat: van incoherentie zou je pas kunnen spreken, misschien, als bijvoorbeeld in het oeuvre ook geregeld de macht werd verheerlijkt.

(Als theoreticus heeft Vaessens belang bij Luceberts ‘incoherentie’: op de tegenstelling coherent-incoherent rust grotendeels zijn tegenstelling ‘modernisme’-‘postmodernisme’. Maar dat is mijn zorg niet.)

Dat de essayist zich engageert voor zijn geëngageerde dichter, prima. Maar waarom wil hij Lucebert zo'n geïsoleerde, uit-sluitende plaats toekennen als voorloper van het ‘postmodernisme’ (die ‘zijn vermeende bentgenoten een decennium of twee, drie vooruit’ was)?

En waarom gebruikt hij zo vaak hautain uit-sluitende frasen? Zoals: ‘Luceberts weigering te pronken met een kern van waaruit hij [...] ordenen kan’ (pronken, dat doen dus de anderen); ‘zogenaamd heldere

[p. 444]

taal’ (herhaaldelijk); ‘de zelfingenomenheid van de controlerend-rationele lezer’; ‘de oude pretentie om de chaotische wereld in de vorm van gedichten een tegenwicht [...] te geven’ - enzovoort: die verwijtende en veroordelende woorden komen vrij, tja, zelfingenomen over. Uiteindelijk geldt dat ook voor zeer vele andere formules in Vaessens' tekst. Het zijn geen instrumenten voor analyse en inzicht, maar signalen en kreten. Ze trekken een dikke lijn door de letteren, een grens van verkeerd en juist, dom en slim, etiketje hier etiketje daar. De ‘subversieve houding’ die Vaessens toeschrijft aan de ‘postmodernisten’ die ‘in de geest van Lucebert’ dichten: het wordt bij hem een Betekenis als een andere, een nieuwe consistentie. De ‘ordeverstorende mentaliteit’ wordt een orde. Of: Vaessens' betoog wil iets opleggen - het wil, jawel, macht uitoefenen. Daar zouden aardige opmerkingen over te maken zijn met behulp van Barthes' Leçon uit 1977.

Uitsluiting, nog eens. Vaessens zegt dat studies over Luceberts allusies ertoe neigen ‘één specifieke context als alleenzaligmakend naar voren te schuiven’: ‘zo is het en niet anders’. Maar stél dat die aantijging waar is: als lezer van zulke verhandelingen hoef ik me dat exclusivisme toch niet aan te trekken? Ik doe kennis op over een bepaalde intertekst en ik gebruik die vrijelijk voor mijn eigen Lucebert-lectuur. Jan Oegema (Lucebert, mysticus) noemt de dissertatie van Anja de Feijter (over Lucebert en de kabbala) ‘een toonbeeld van vruchtbare monomanie’, en dat lijkt een goede zienswijze. Vaessens geeft de indruk dat monomane studies geen zin hebben omdat er toch geen ‘uiteindelijke bron’ is, en hij slaat daarbij zelf een toon aan van ‘zo is het en niet anders’.

Ik kom altijd weer op dat punt uit: weigering van Betekenis verstart tot een nieuwe, heel steriele Betekenis, in plaats van aanleiding te geven tot eindeloos spelen met verschillende betekenissen. Omdat er niets definitiefs te vinden is, staakt Vaessens het zoeken.

[p. 445]

Te veel eer, dit stukje. Bij Oegema, De Feijter, Cornets de Groot... leer ik nogal wat over Lucebert, en ik heb er geen probleem mee als ze elkaar tegenspreken: zij verwerken dingen op hun manier, ik moet op mijn beurt en op mijn manier verwerken. Uit het holle, dorre, dogmatische boekje van Vaessens leer ik niets. Niets over Lucebert, niets over literatuur. Buitengewoon droevig, buitengewoon interessant.

Joris Note