Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 148

[p. 151]

Berichten

In kleine kring

Niet te geloven!, zei mijn vriend, wijzend naar de geestige ondertitel van freespace Nieuwzuid: ‘Driemaandelijkse discursieve machine voor cultuurkritiek en amusement’. Hij stopte me een nummer (2/6) van dat blad in handen voor een stuk van Rudi Laermans: ‘De ufo van de Vlaamse literatuur. (“Trop” is te veel - losse notities)’. Ik las het en liet het maanden slingeren, maar nu moet het weg. Laermans stelt vragen bij de idee zelf van Vlaamse literatuur, vragen bij kwaliteit, bij subsidieregelingen, bij de zorg voor ‘literair erfgoed’... Ik kan lang niet op alles reageren, misschien niet eens op de hoofdzaken.

Vlaamse/Nederlandstalige literatuur, dat is volgens Laermans een achterhaalde ‘nationalistische’ categorie; ‘de lezer(es) [...] wil in de eerste plaats goede literatuur en is ternauwernood geïnteresseerd in de identiteitskaart van de schrijver.’ Ik heb geen behoefte om de inheemse letteren te verdedigen. Maar wie is de lezer(es)? Wat is goede literatuur? Hoe zit het met de identiteit van de schrijver?

De lezer? Lezers van Laermans' niveau? Hooggeletterde, internationaal gerichte lezers in hoogintellectuele beroepen? Of de ideale lezer? Hoe dan ook zijn er soorten.

Al die Nederlandstaligen die de sellers van Connie Palmen en Tom Lanoye kopen en lezen, zouden die echt alleen op goede literatuur tout court uit zijn? De publiciteit rond Lanoyes trilogie legde veel nadruk op de Belgische thematiek ervan, en de schrijver wordt soms als een ‘seismograaf’ van onze samenleving voorgesteld. En al die mensen die op de Boekenbeurs handtekeningen verzamelen, zoeken die niet naar min of meer ‘eigen’ schrijvers?

De lezer wil ‘goede literatuur’. Welke literatuur is de goede? We hebben daar geen vaste, algemeen aanvaarde norm voor. Waar Laermans zijn

[p. 152]

favoriete levende schrijvers noemt, onder wie geen Vlamingen, zegt hij: ‘Mijn leestijd is beperkt [...] en dus wil ik het beste dat er op dit moment voorhanden is.’ Begrijpelijk, maar weer: wat is dat ‘beste’? Hoe wéét Laermans dat boek A of B tot het beste behoort, wie bepaalt dat? Of bepaalt hij het zelf - hoe dan? Is wat het beste is voor hem ook het beste voor mij? Kortom: wordt de ene valse evidentie (‘Vlaamse literatuur’) hier niet ingewisseld voor een andere (‘goede’, ‘het beste’)?

Onder Laermans' favorieten bevinden zich Don DeLillo en Pierre Michon; een heel brave, nette keuze: auteurs waarrond, (ook) in ons taalgebied, vrij grote publiciteit geweest is, en waarrond blijkbaar een soort consensus bestaat onder intellectuele lezers; dat ze daarom tot het beste behoren is, alweer, niet evident. Ik ben in Michon na vijftig bladzijden opgehouden.

Laermans vraagt: ‘wat houdt de notie van “kwaliteit” soms nog in wanneer we met een natte vinger kunnen voorspellen dat het gros van de gesubsidieerde “Vlaamse literatuur” geen toekomstwaarde heeft?’ Nog eens, over kwaliteit en (dus?) toekomstwaarde valt niets zekers te zeggen. Hooguit tien procent van wat nu verschijnt zal ‘overleven’, inderdaad, maar we weten niet wélke tien procent. En ‘overleven’ is relatief: hoe lang?

Overlevingskansen hangen niet alleen van de werken zelf af. Als ‘we’ vinden dat bepaalde oudere teksten nog altijd lezenswaard zijn, kunnen we proberen ze onder de aandacht te houden of te brengen, anders laten we het helemaal afhangen van markt of mode. Evenzo: als ‘we’ vinden dat bepaalde hedendaagse moeilijke of eigenaardige teksten meer lezers verdienen, kunnen we...

Laermans staat aarzelend tegenover ‘literair erfgoedbeleid’: veelal ben je dan bezig ‘met een Vlaanderen en/of een schriftuur die wij niet langer kunnen begrijpen.’ Hij bedoelt, denk ik: ‘niet langer direct kunnen begrijpen’. Leggen we ons daar zomaar bij neer, beperken we ons tot de actualiteit, danken we het verleden af? Ik vind dat bekrompen en gevaarlijk.

[p. 153]

Kijk, Laermans noemt toch één ‘oud’ boek (1965!) dat voor hem ‘een heuse ontdekking’ was: Jan Biorix van Jan Walravens. Ik sta paf. Jan Biorix is een gezwollen praatjesboek van iemand die geobsedeerd was door ‘het literaire leven’, door het Nieuwe, door pseudo-internationalisme, door ontmoetingen met Schrijvers en Artiesten.

Overigens is de historische dimensie niet alleen belangrijk voor literatuur uit het eigen taalgebied. Er zijn goede argumenten om naast nieuwe Franse romans (‘op dit moment voorhanden’) ook Stendhal en Zola te lezen.

Het ‘niveau van de wekelijkse boekenbijlagen’ zou een van de ‘lichtpunten’ zijn in de literaire mediatisering. Maar vaak ontbreekt het, aldus Laermans, aan ‘Regelmaat & Visie, snedige pennen die gedurende een langere tijd voor één Poëtica gaan en niet alleen maar braafjes informeren. Genre Jos Borré in De Morgen van de jaren tachtig [...].’ Andermaal paf, wie heeft Borré ooit op Visie betrapt? En wat dat ‘braafjes informeren’ betreft, ik juich als bijlage-recensenten bekwaam zijn om althans dat te doen: betrouwbare informatie verstrekken; velen kunnen het niet.

Je hebt volgens Laermans ook nu nog bevlogen critici, zoals ‘Jos Joosten: ik lees haast nooit poëzie, maar ik kijk wel uit naar zijn besprekingen.’ Wél poëziebesprekingen lezen, maar geen poëzie: dat hoort bij de kletscultuur. Maar los daarvan, het voorbeeld is het overdenken waard. Poëzie beroert zeer weinigen en is commercieel oninteressant; juist daarom, vermoed ik, laten de bijlage-bazen op dat domein soms nog besprekers begaan met uitgesproken opvattingen die tegen het ‘algemeen’ aanvaarde indruisen.

Maar, akkoord, critici móeten scherpe keuzes maken (al mogen ze wel eens aarzelen); dat geldt eveneens voor prijzenjury's, en voor wie ‘literair erfgoed’ wil promoten. Maar Laermans vindt dat ook beleidsmakers en subsidiecommissies duidelijker moeten kiezen, want ‘een beleid dat het

[p. 154]

risico neemt om zich te vergissen [is] heel wat interessanter dan het thans dominante “in de breedte gaan”.’ Waarop moeten die keuzes zich baseren? Moeten de voorkeuren (poëtica's?) van vijf-zes commissieleden officieel gesanctioneerd worden? En als er straks een heel andere commissie is, kan die dan heel andere keuzes maken? Dit jaar Peter Verhelst en geen Geertrui Daem, volgend jaar Daem en geen Verhelst? Het lijkt me onzin. Er bestaat geen definitieve oplossing voor dit probleem; subsidiecommissies moeten altijd schipperen tussen eigen opties, werkplannen van auteurs, en wat er ‘in de samenleving’ gedacht wordt over kwaliteit. Nogmaals, we weten echt niet wat goede literatuur is.

Laermans: ‘zou ik eigenlijk nog wel “Vlaamse literatuur” lezen indien ik niet zo af en toe in contact kom [sic] met mensen die het daar over hebben? [...] in hoeverre draait het Vlaamse literaire circuit niet voor alles op sociale nabijheid? Al dat gebabbel in kleine kring versterkt [...] het ego [...] van zij [sic] die elkaar binnen dit circuit geregeld ontmoeten; versterkt kortom het in eigen kring beleden geloof.’

Akkoord, maar een paar aanvullingen. Bij het gebabbel in kleine kring moet je ook de literatuur-in-de-media rekenen, ook het geschríjf in kleine kring, ook de knusse omgang van boekenbijlagen met ‘onze’ auteurs, de interviews die vaak recensies vervangen: ook daardoor lijkt Nederlandstalige literatuur belangrijker dan ze is. Bovendien verdwijnt het probleem niet als de kleine kring vergroot: gedoe rond Donna Tartt of Philip Roth of zelfs Michon is niet per se minder blikvernauwend dan gedoe rond Palmen of Lanoye. Het blijft trouwens altijd een kleine kring van mediamakers die voor ‘de lezer’ uitmaakt wélke literatuur uit de grote wereld belang heeft.

Bij dit alles staan vaak niet werken maar personen op de voorgrond, en zo denk ik weer aan die ‘identiteitskaart’. Beroemde schrijvers van nu hebben een ander imago dan een Teirlinck of Walschap; maar het blijven Beroemde Schrijvers, Figuren, geschikt voor een plaats in de Kopstukken

[p. 155]

van een nieuwe Bomans (of in de Jan Biorix van een nieuwe dweepzuchtige Walravens); immers, de media leven meer dan ooit van Mannetjes en Vrouwtjes. Waar het me hier om gaat: okee, we hoeven geen aandacht te hebben voor de herkomst van schrijvers, maar laten we ook de rest van hun ‘identiteit’ wat minder licht geven. En laten schrijvers (maar ook critici enzovoort) zich wat minder als schrijvers (enzovoort) waarnemen, als mensen die een eigen kring nodig hebben. Ook dat is een kwestie van keuzes. Weg met het boekenbal!

Joris Note