Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 145

[p. 116]

Joris Gerits
Kistin@matver
Kroniek

Ivo Michiels, De verrukking. De Bezige Bij, Amsterdam, 1999.

Op de voorlaatste bladzijde van Schildwacht schuldwacht, het zesde boek van Ivo Michiels' Journal brut, zegt de ik-persoon die Gustavo-Gustav-Gustaaf heet: ‘Ik sterf iedere dag tot leven zolang ik 't leven zeggen mag met 1 woord, af en toe, hier op mijn band.’

De ik-persoon is een universele schildwacht die niettemin heel concrete opdrachten uitvoert in landen waar revoluties (Zuid-Amerika) en oorlogen (West-Europa) worden of werden uitgevochten. Het bijzondere aan deze schildwacht is de bandopnemer die hij op zijn ransel meedraagt. Die registreert de woorden die in hem opwellen, die hij vaak uitschreeuwt. Uitgeschreven bevatten de tapes materiaal voor dik tien boekdelen. Zo luidt het in de slotzin van het eerste hoofdstuk van Schildwacht schuldwacht.

Met De verrukking heeft Michiels het negende van die tien boekdelen voltooid waaruit Journal brut zal bestaan. Op wat de schildwacht beweert (‘Ik sterf iedere dag tot leven zolang ik 't leven zeggen mag met 1 woord, af en toe, hier op mijn band.’) varieert het hoofdpersonage, begrafenisondernemer Mathias Vermeijen, in De verrukking als volgt: ‘Ik zeg wat ik altijd heb gezegd: van de overledenen naar de levenden is de prima volgorde.’ De begrafenisondernemer neemt de gesprekken die hij met zijn lijken voert op band op. Maar in tegenstelling tot de schildwacht uit het zesde boek beschikt hij nu ook over de geavanceerde technologie van de pc. Voortaan kan hij zijn ‘dromen van fatale vernietiging en eindeloos weer opkalefateren’, zijn obsessies, zijn ideaal en zijn strijd op de harde schijf zetten. Het codewoord dat toegang geeft tot de confidenties van de schrijvende begrafenisondernemer is ‘de verrukking’, de titel van de roman.

Beide personages, de schildwacht in het zesde en de begrafenisondernemer in het negende deel van Journal brut, zijn van mening dat de dood het vertrekpunt is en dat daaruit het leven gepuurd moet worden. Of in verhaaltermen: een goed verhaal

[p. 117]

begint met het einde. Verder is het de rotsvaste overtuiging van begrafenisondernemer Matthias Vermeijen dat zijn werk meer voorstelt dan het vakkundig en met de modernste technieken afleggen, opkalefateren en opfleuren van lichamen. Het is een uitdaging aan de vergankelijkheid, lezen we in vette letters. En het succes daarvan wordt in het toch wel bijzondere geval van Michiels' begrafenisondernemer bewerkt doordat hij onophoudelijk in gesprek blijft met de lichamen die hij onder handen neemt en heeft. De verhalen zorgen ervoor dat de overledenen aanwezig blijven.

Het onophoudelijke vertellen, voor het grote zwijgen begint, beleeft Matthias Vermeijen als een soort trance, een verrukking.

De vertelsituatie in De verrukking is complex, maar overzichtelijk. De schrijver Ivo Michiels geeft via een ik-verteller de visie weer van Matthias Vermeijen (focalisator, hoofdpersonage en zelf schrijver van een dagboek) op andere personages (zijn dode ‘lichamen’) met wie hij dialogeert alsof ze nog in leven zijn. Zijn manipulaties - de roman bevat onder meer een ‘college’ over de behandeling van de rigor mortis en gedetailleerde lijsten van chirurgische instrumenten en cosmetica die een begrafenisondernemer nodig heeft als hij bij de tijd wil zijn - beschouwt hij samen met zijn conversaties met de doden als een vorm van continueren van hun levens ‘zoals alle kunst het leven voortzet, altijd verder en verder’.

De verrukking bevat drie soorten teksten: de ware verhalen van de lichamen die Matthias Vermeijen behandelt, zijn eigen probeersels die hij in een schrijfjournaal op de harde schijf van zijn pc bewaart en verhalen die hem worden toegezonden via zijn e-mailadres <Kistin@matver>. Ze zijn afkomstig van een schrijver die door Matthias een levens- en verteldief wordt genoemd en als een moeial wordt ervaren. Aan het einde van de roman dankt het personage Vermeijen deze ‘kameraad verteller van beroep’ dan ook af en bant hem uit zijn bestaan.

In het eerste van de aan en door Matthias vertelde verhalen, waarin de dood centraal staat, verschijnt de uitzonderlijke verzamelaar Jalovar (samentrekking van Jan Lodewijk Evariste) die net als Ivo Michiels de titel ‘honoris causa’ van een van onze hoofdstedelijke universiteiten heeft gekregen, altijd met een dik cahier onder de arm liep (het Journal brut?), een huwelijk heeft gehad dat mis is gelopen en een zeer grote kunstverzameling bezat. Wat dit personage, met duidelijke Michielstrekjes dus, nastreefde was ‘de vergaring van alle stof’ en dat moet zeer letterlijk genomen worden.

[p. 118]

Vol ironie vermeldt het verhaal hoe na Jalovars dood een journalist aan zijn weduwe vroeg waarin zijn grootheid lag. ‘In het stof’ was het antwoord waarover ze niet hoefde na te denken.

Een volgend verhaal gaat over Khmerse tweelingzusjes, Phan en Koli. Koli is zo lenig dat ze tot formidabele seksstandjes in staat is. Tussen beiden ontstaat er haat, zoals tussen Kaïn en Abel, die uitloopt op een moordaanslag geënsceneerd als een auto-ongeluk. Onzeker blijft echter wie de dode is. In zijn dialoog met het lichaam van Phan (of Koli?) oppert Matthias Vermeijen de bedenking dat de vraag die hem bezighoudt de vraag is wie de ware Abel en de ware Kaïn is. De schuldvraag, hier geïncarneerd in de vreemdste personages en de bizarste situaties, duikt telkens opnieuw in Michiels' oeuvre op.

Eenzelfde dubbelheid en dubbelzinnigheid treft men ook aan in het verhaal van de man die met een boeddhabeeld op café gaat. Hij heeft het op een veiling gekocht terwijl hij eigenlijk een ander beeld op het oog had. Nu zeult hij ermee door de stad, ontmoet allerlei mensen en moet vlak voor de winkel van Matthias Vermeijen het zware beeld voor de derde keer op de grond zetten. Die komt behulpzaam toegesneld, probeert de man een begrafenisverzekering aan te praten en verneemt zo dat de boeddhadrager een gynaecoloog is. Zijn reactie is verrassend: ‘Ziet u wel, uw leven gewijd aan de geboorte, mijn leven gewijd aan de wedergeboorte. De hogere machten - ha, we mogen ze niet onderschatten - hebben ons samengebracht.’

Ook ‘Alexandra en Godefroot’, een soapverhaal over liefde, Alzheimer en dood, begint met de opmerking dat Alexandra niet Alexandra heette en Godefroot al evenmin Godefroot en eindigt met een scène waarbij de gestorven geliefden elkaar toespreken op een Beckettiaanse, vervreemdende, licht absurde wijze.

In het sterk allegorische ‘Sedert in Aroudy de straten waren opgebroken’ is de schuldvraag heel expliciet aan de orde. Twee soldaten, rivalen in de liefde voor eenzelfde vrouw, worden door het bevel van de commandant van het belegerde Aroudy dat ze op elkaar moeten schieten bij het geringste teken van een mogelijke desertie, in een onhoudbare situatie gemanoeuvreerd. Doordat de een van de stadswallen springt, komt de ander voor het vuurpeloton omdat hij dit niet verhinderd heeft. ‘De angst voor het onmenselijke in de mens heeft hem doen springen’ probeert de priester die de veroordeelde bijstaat als verklaring te geven. En, lezen we verder: ‘U bent misschien niet schuldig aan de feiten waarvoor men u veroordeeld heeft en waarvoor u gaat sterven. Maar altijd is er ergens een schuld. Sterf dan voor de schuld die u niet kent of niet beseft, maar die er is.’

Zulke uitspraken van personages klinken de vaste lezers van Michiels' oeuvre natuurlijk zeer vertrouwd in de oren. Ze mani-

[p. 119]

festeren wat Cyrille Offermans in het Michiels-nummer van Revolver (jrg. 24 nr. 3, 1998) het ‘intentioneel overschot’ heeft genoemd, ‘het aan de (vooral katholieke) existentiefilosofie herinnerende verlangen om dingen te zeggen of te bewerkstelligen die boven de concrete, aan tijd en ruimte gebonden omstandigheden van de tekst uitstijgen. Het is een relict uit het idealistische begin van zijn schrijverschap’.

In De verrukking komt dat ‘intentioneel overschot’ vaak aan de oppervlakte in de cursieve teksten die staan tussen de verhalen van en aan de lichamen die Matthias Vermeijen prepareert voor ‘de universele gaafheid van het bestaan’.

In een reflectie, genoteerd op zondag, die de schrijfdag genoemd wordt, omschrijft Michiels' hoofdpersonage alles wat hij aan de harde schijf van zijn pc toevertrouwt als ‘een soort dagboek van je hele filosofie’, gepresenteerd als een boekhouding - met een debet- en een creditzijde - die een heel concreet inzicht geeft in het groeiproces dat hij doormaakte. Michiels' hoofdpersonage wil dit in De verrukking vastleggen ‘voor de annalen, voor dit geslacht en het komende en komende’. En hoewel ik mij bewust ben van de valkuil van de ‘intentional fallacy’, aarzel ik toch niet om ook het ‘Journal brut’ van Ivo Michiels te beschouwen als die annalen van zijn groeiproces waaraan nog geen einde gekomen is.

Schrijven wordt in De verrukking opgevat als een parallelle en vergelijkbare activiteit met het balsemen en opbaren door handen ‘strijkend en naaiend en knedend van liefde, van overgave, van artistieke kiesheid...’ In een brief aan zijn personage verklaart de ik-verteller dat ook voor hem ‘in en bij het werk de dood van meet af een trouwe compagnon geweest (is)’. En wat verder schrijft hij dat de dood al vaker zijn heilzaam verborgen onderwerp geweest is, ‘een onderwerp met menigvuldige annexen vol complementaire zin’. Dat verborgen onderwerp wordt in dit negende deel van het Journal brut open en bloot, lichamelijk concreet en geestelijk subliem behandeld in verhalen en teksten die met weerhaken vasthangen aan de zeer herkenbare actualiteit van onze wereld. Maar Michiels' verhalen geven ook een stem aan overtuigingen en inzichten die de begrenzing van het hier en nu proberen te overstijgen. In De verrukking gaat het immers om ‘de esthetiek van 't over-leven’. De wat megalomane begrafenisondernemer wil daarvoor zelfs een nieuwe partij oprichten die de gaafheid van het lichaam in 't bijzonder en van het bestaan in het algemeen programmeert. Dat programma en de retoriek waarmee het verkondigd wordt staan in scherp contrast met de anekdote opgetekend

[p. 120]

door een juf in haar kleuterklas, die Michiels als motto aan De verrukking laat voorafgaan.

‘Mijn grootmoeder is gestorven en ze hebben haar begraven onder de grond, maar dat is niet erg hoor, juffrouw, want mijn schildpad raakte op een keer ook eens onder de grond en hij is toch weer boven gekomen.’

De verteller Ivo Michiels heeft de hele voorlaatste aflevering van zijn Journal brut besteed aan het verfraaien van wat onontkoombaar is, zijn en onze dood.