Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 144

[p. 108]

Bart Vervaeck
Het monster van melancholie: de nieuwe Mulisch
Kroniek

Harry Mulisch, De procedure. De Bezige Bij, Amsterdam, 1998.

De nieuwe Mulisch is, vooral in Vlaanderen, nogal koel ontvangen. De reacties varieerden van beleefde afwijzing en ruiterlijk toegegeven onbegrip tot openlijke vijandigheid. Voor een stereotiep voorbeeld van dat laatste kan worden verwezen naar Vlaanderens meest gelezen familieblad, dat zich, bij wijze van humor, vermomt als onafhankelijk weekblad. Geheel getrouw aan de redactionele beleidslijn die in de verheerlijking van mode en cijfers een vorm van kritisch bewustzijn meent te ontdekken, wordt een opsomming van slogans verkocht als boekbespreking. Niet moeilijk doen: een tiental redenen om Mulisch niet te lezen, dat kan de lezer nog net slikken. Voor de onafhankelijkheid en de kritische zin van de boekbespreker pleit dat hij minstens tien soortgelijke redenen heeft om andere oude reuzen (en dan vooral onze Vlaamse Numero Uno) te ontzien. Alleen, die motieven hoeven niet rondgebazuind te worden, dat is een kwestie van strategie en investering: we sparen wie ons nog van dienst kan zijn. Als ik moet kiezen tussen het recente proza van de Vlaamse Meester en dat van Mulisch, zou ik nochtans niet twijfelen.

Natuurlijk is De procedure niet het beste boek van Mulisch, en niet een meesterwerk zoals De ontdekking van de hemel, maar dat soort uitspraken heeft alleen zin voor wie denkt in termen van meesterwerken en beste boeken. Voor zo iemand is lezen eigenlijk een gemankeerde competitiesport, en zo'n lezer lijkt wel een gemankeerde sportheld. Het is ook opvallend: de kritieken die men Mulisch nu toewerpt, gelden eigenlijk voor ál zijn boeken, maar vroeger was dat blijkbaar niet zo'n bezwaar. Mulisch heeft altijd al filosofische pretenties gehad. Het hele universum in een systeem inpassen, is vanaf het begin zijn ambitie geweest, en vanaf het begin heeft hij dat met de nodige zelfspot en vooral met een jongensachtige bravoure in praktijk gebracht. Het is indrukwekkend te horen dat de filosofie van Mulisch een filosofie van de koude grond is, niet alleen omdat zulke uitspraken steevast uit de

[p. 109]

mond van niet-filosofen komen, maar vooral omdat ze de kern van Mulisch' bespiegelingen missen, namelijk de charlatanerie en don-quichotterie, die volgens de schrijver aan elk systeem ten grondslag liggen. Ook de zogenaamd exacte wetenschappen drijven op zulke onwetenschappelijke fasen, soms zijn dat zelfs de vruchtbaarste momenten. En voor Mulisch zijn het in ieder geval de interessantste periodes, de enige waar hij over schrijft. Het zijn immers de momenten waarop de wetenschap iets van de kunst krijgt.

In De procedure bedenkt de wetenschapper Victor Werker dat het is ‘alsof de literatuur aan de wetenschap voorafgaat. Wie weet, misschien is dat zo’. Wie weet raak je niet alleen in de literatuur een krankjorum verhaal kwijt over de omzetting van dode materie naar leven via de zogenaamde eobiont, ‘een uiterst complex, chemisch hoogwaardig opgetuigd organisch kleikristal, met het karakter van proto-RNA’. Zoals de eobiont de protoversie is van het RNA, dat op zijn beurt ouder is dan het DNA dat de sleutel zou zijn voor elke levensvorm, zo is Mulisch' roman over de eobiont de protoversie van het boek dat de sleutel van het universum in zich zou dragen. De vergelijking tussen het boek en het DNA - en algemener tussen de literatuur en de wetenschap - wordt in het verhaal nadrukkelijk aangebracht: het DNA is ‘een boek van een miljoen dichtbedrukte bladzijden - dat komt overeen met zo'n vijfhonderd Bijbels met elk drieëneenhalf miljoen letters’. ‘Boeken zitten kennelijk ook in de genen,’ zegt Victor, en omgekeerd: ‘Genen zijn eigenlijk ook een soort boeken’.

Over welk soort boeken gaat het dan? Wetenschappelijke of literaire? Voor Mulisch gaat het om de mengvorm van beide, en dat irriteert nogal wat mensen die zuiverheid boven mengvormen verkiezen. Het zou best kunnen dat er ook in deze roman fouten in Harry's berekeningen zitten, maar die bestaan alleen voor wie blijft eisen dat een roman een weerspiegeling is van de ‘echte’ wetenschap. Dezelfde mensen die meewarig hun schouders ophalen als lezers eisen dat boeken herkenbaar en realistisch zijn, vallen op die eis en dat patroon terug als het om Mulisch gaat. Alsof Joyce de organen in zijn Ulysses op strikt wetenschappelijke manier heeft gebruikt. Maar, zegt de Mulisch-criticus dan, Joyce had helemaal niet de pretenties van Mulisch. Dezelfde mensen die meewarig hun schouders ophalen als iemand het heeft over auteursintentie, vallen op die eis en dat patroon terug als het om Mulisch gaat. Het is de toon van vele recensies: wat een pretentie heeft die man wel? Alsof die pretentie (a) ‘echt’ bestaat, (b) ooit te achterhalen is en (c) er ook maar iets toe doet voor de vorm en de kwaliteit van de tekst. En dan hebben we het nog niet over de ironie die zo typisch is voor Mulisch, en die allicht voortkomt uit het besef van de volwassene dat zijn megalomane universumconstructie eigenlijk weinig

[p. 110]

meer is dan een jongensachtige dagdroom. De droom van Bram Vingerling, waarover Mulisch in zijn Voer voor psychologen sprak.

Jongens en wetenschap, dat is, na letteren en wetenschap, de tweede draad die ik uit het weefsel van de De procedure wil lichten. Stanley Miller, die voor Werker als voorloper geldt, had ‘het soort van geniale gedachte dat niet in het hoofd opkomt van een verstandig mens (...). Met het soort scheikundig instrumentarium dat elke leergierige puber op zolder heeft staan, bootste hij de vermoedelijke conditie van de toenmalige aardse atmosfeer na’. Vijftig bladzijden later bekent Werker: ‘Mijn microscopische entiteit, de zogenaamde eobiont, was helemaal geen bewijs van generatio spontanea: mijn knutselwerk stelde in essentie niet meer voor dan een bekende puberproef met waterglas en kopersulfaat’. Ongetwijfeld mag je dat ook toepassen op de literaire meesterproef van Mulisch: het blijft puberaal. Ook de stijl - die over het algemeen wél goed is, maar soms slordig, soms clichématig, soms sentimenteel, soms intellectualistisch - hoort bij het jongensboek en de puberale bravoure. Waar zouden zinnen als ‘Na dit voorval nemen zij de draad weer op’ anders vandaan komen?

En toch moet je hier voorzichtig zijn. In talloze opzichten wijkt Harry-de-puber af van zijn gemiddelde leeftijdgenoot. De dromen van Vingerling zijn niet zozeer eerzuchtig als wel vernietigend. Hij wil onzichtbaar worden, zoals de schrijver volgens Mulisch zich door zijn werk wil opheffen. De ultieme sleutel en de laatste grond is voor Mulisch geen verklaring maar een raadsel: de leegte en de dood. De dieptestructuur waar Mulisch als structuralist naar zoekt, is altijd de onderwereld. De grond van de realiteit is de afgrond, de basis van het leven is de dood, de kern van al wat is, is de afwezigheid. Dat wordt in De procedure ten overvloede gesymboliseerd door het doodgeboren kind van Victor en Clara. Het begin van het leven is de dood, de creatie en de zwangerschap zijn als de destructie en het sterven.

Dat is dan de perfecte omkering van de eobiont. Die maakte van dode klei een levend organisme, terwijl het bij de afgestorven foetus gaat om ‘een soort verstening’, waardoor de baarmoeder ‘veranderd was in een graf’. De omkering lijkt mij de belangrijkste logica en het hoofdthema van De procedure. Als een procedure eenrichtingsverkeer zou zijn, zou je uit de dood leven kunnen maken, en dan zou je iets toevoegen, maar het blijkt dat dat leven ook steeds terug zal keren naar de dood, en dus is er eerder sprake van behoud. Wat creatie lijkt, is ook destructie. Wat verschijnt, verdwijnt. Zoals Victor het boek van het levengevende DNA leest en ontrafelt, zo hoort hij een telefoongesprek waarin een moord aangekondigd wordt. Als hij de tekst ontrafeld heeft, weet hij over

[p. 111]

wiens moord het gaat: de zijne. Ontraadseling van het leven is dood.

Meer dan de vorige romans van Mulisch, legt De procedure de nadruk op de noodzakelijke omkering van de creatieve impuls. Er hangt over dit boek een melancholiek waas, dat niet past bij het clichébeeld van de schrijver als onverbeterlijk optimist. ‘Wat heeft het toch allemaal voor zin?’ vraagt Werker zich af als hij nadenkt over de ouder geworden en wellicht al gestorven jongelingen die ooit in Venetië voor de ogen van Thomas Mann defileerden. En Kurt Netter, qua uiterlijk onmiskenbaar een afbeelding van Mulisch, lijkt ‘een beetje in elkaar te zakken’ als hij zegt: ‘Uiteindelijk is alles natuurlijk zinloos’. De man die de stap van de dood naar het leven heeft gezet, panikeert bij de omgekeerde stap. Hij vlucht als zijn dood kind geboren wordt, en hij weet dat er voor deze schuld en dit verdriet geen troost is, zelfs niet in ‘het luisteren naar de Vierde van Mahler’. Zijn creatief werk is gebouwd op wanhoop, die misschien te maken heeft met de wel erg beperkte procreatieve mogelijkheden van de man. Misschien zijn uitvindingen en kunstwerken ‘niets anders dan noodsprongen, omdat hun makers geen kinderen kunnen baren’. Misschien ook is het allemaal compensatie voor de verlatenheid, die blijkbaar moeilijk te verteren is, zelfs voor iemand die de leegte huldigt als de ultieme grond waarnaar hij streeft. Als de zo aanbeden Mahler, voelt Werker zich drie keer thuisloos: verlaten door zijn moeder, zijn vrouw en zijn doodgeboren dochter.

Tegen zo'n achtergrond wordt de vraag naar de wil en de vrijheid van de mens wel erg precair. De ambitie van Werker lijkt een transcendentie van de determinismen. Hij maakt iets waar er niets was. Hij lijkt een goddelijk subject, min of meer wat de slechte lezer over Mulisch zegt. Maar in feite is zijn ontdekking een bevestiging van de determinismen en uiteindelijk een overwinning van de dood. Wetenschappelijke ontdekkingen zijn niet zozeer het werk van briljante enkelingen, maar de bijna hegeliaanse zelfontplooiing van de onderwereld, het niets. Bijvoorbeeld: ‘Als Watson en Crick de structuur van het DNA niet hadden ontsluierd, had een ander dat binnen twee of drie jaar gedaan’. Het individu is niet belangrijk. Dat Werkers eobiont uiteindelijk een overwinning van de dood is, blijkt niet alleen uit het feit dat hij na zijn ontdekking als afgeschreven beschouwd wordt, maar ook uit de moord die een rechtstreeks gevolg is van zijn werk. En dan verdwijnt het masker van de wetenschappelijke creatie en prestatie: ‘Misschien ligt de grootste prestatie altijd nog in het verschiet, misschien is die superprestatie het sterven: die overgang van iets naar niets, even onmogelijk als de overgang van niets naar iets’.

[p. 112]

Deze vermenging van iets en niets, leven en dood, is het monsterlijke, dat in de hedendaagse filosofie zoveel aandacht krijgt (onder meer bij Derrida, Serres, Foucault en Deleuze). Het monster is de opvallendste figuur uit De procedure, en het neemt talloze vormen aan. Er is natuurlijk de golem, een figuur uit klei (de eobiont is ook een kleikristal), die door het woord tot leven wordt gewekt en die meteen een dienaar van de dood blijkt. Keert de golem terug in de vorm van de eobiont, dan keert zijn (of beter: haar) slachtoffer - rabbi Isaac die een drieling had - terug in de vorm van de drieling die Werker beschouwt als zijn broeders, en die niet toevallig Dodemont heten en een grafstem hebben. Ook al niet toevallig zijn de initialen van hun voornamen, die de ‘drie moeders’ van het joodse alfabet vormen, A(lbert), M(arnix) en Sj(oerd). En dat hangt samen met de drie vrouwen die Victor in de steek gelaten hebben. En zo gaat dat nog een tijdje door voor wie het wil zien, dat wil zeggen voor wie het niet erg vindt dat een roman zozeer samenhangt dat hij chaotisch wordt.

Maar er zijn nog talloze andere monsters in dit boek: de robot, die Victor net voor zijn dood wordt, Frankenstein, de mummies die weer tot leven gewekt moeten worden, de fallus als ‘een potsierlijk klein mannetje (...), een kunstmatig mensje’, Galatea van Pygmalion, en zelfs het dode dochtertje van Werker. Dat meisje blijkt een monsterlijke versie van de moeder te zijn. Na een onorthodoxe psychoanalyse ontdekt Victor waarom hij wegliep bij de geboorte. Hij weet ‘wie eigenlijk dat monster was dat ik niet onder ogen durfde te zien (:) mijn moeder’.

Het monsterlijke is steeds een kwestie van procedure. Of het nu gaat om de routineuze formaliteiten die ons leven sturen, of om de uitzonderlijke en rituele vorm die gebruikt wordt door de wetenschapper, de alchemist en de letterkundige, in alle gevallen leidt de procedure tot het monsterlijke. De vele stereotiepe en versteende handelingen die in de roman beschreven worden, creëren altijd iets wat buiten het stereotype valt en wat het systeem bedreigt. Het steriele leidt tot het leven, en omgekeerd. Daar moet Werker mee leren leven én sterven, want uiteindelijk is het monster de brug tussen die twee.

Zo beschouwd zijn de soms monsterlijke reacties op De procedure niet eens misplaatst. Ze horen bij de ontsporende lezingen die in het boek gethematiseerd worden. Als de DNA-codes verkeerd gelezen worden, kan dat ‘tot gevolg hebben dat je met een gespleten verhemelte geboren wordt, of dat je later maagkanker krijgt’. Aangezien het DNA letterlijk als een boek beschreven wordt, ligt de conclusie voor de hand. En die zogenaamd foute lezingen zijn niet echt uitzonderlijk of afwijkend, ze zijn inherent aan de verwerking van de code, die steeds iets monsterlijks in zich

[p. 113]

draagt. Over het monsterlijke dat inherent is aan elk systeem en elke procedure én over de melancholie die daarmee samenhangt, gaat deze roman. Ik geloof dat dat twee vrij nieuwe elementen zijn in het oeuvre van Mulisch. Ze traden wel al eerder op, maar in gedempte vorm. Ze zijn niet origineel, want de hele literatuurgeschiedenis bulkt van monsters en melancholie. Maar ze wijzen er wel op dat oude Harry nog altijd jonge Harry is en dat er in zijn romans plaats is voor vernieuwing, wat van de meeste ‘monstres sacrés’ absoluut niet gezegd kan worden.