Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 143

[p. 838]

Joris Gerits
Verhalen van een ik dat vroeger te veel in spiegels heeft gekeken
Kroniek

Walter van den Broeck, Verdwaalde post. De Bezige Bij, Amsterdam, 1998.

Verdwaalde post van Walter van den Broeck begint met een brief van de auteur aan zijn uitgever, geschreven in Turnhout op 15 april 1997. Uit de brief blijkt dat hem een dik pak, waarin een manuscript, werd toegestuurd door de weduwe van Jonathan Siebens, dertig jaar geleden een veelbelovend dichter. Ongeopend stuurt hij het pakket naar zijn uitgever door nadat hij wel de begeleidende brief heeft gelezen, die als het tweede ‘hoofdstuk’ in de roman opgenomen is. Ah, denkt de lezer, Van den Broeck beoefent weer zijn oude passie, brieven schrijven. En hij denkt onder meer aan de brieven indertijd aan broer Jules in Mexico, aan onze ‘sad king’ in Brief aan Boudewijn, aan Ursula Türhüter in Paderborn in Gek leven na het bal! En die lezer heeft ook begrip voor Walter van den Broeck die het toegestuurde pakket ongeopend laat, want hij heeft via Umberto Eco vernomen hoe voorzichtig met gevonden manuscripten moet worden omgegaan. De lectuur ervan kan immers dodelijk zijn. Misschien heeft hij zelfs vage reminiscenties aan literatuurlessen op school, waarin hij kennis heeft moeten maken met de bizarre inhoud van het pak van ene Sjaalman.

Met Eco en Multatuli bevindt Walter van den Broeck zich dus in goed gezelschap om de truc van de uitgevers-fictie nog eens toe te passen, waardoor toevallig gekregen of gevonden documenten een label van authenticiteit krijgen, al bevinden we ons natuurlijk in het domein van de fictie.

Wat is schijn en wat is werkelijkheid vraagt de lezer zich dan terecht af en formuleert zodoende de kernvraag van Van den Broecks oeuvre. In Verdwaalde post is dat kernthema expliciet aan de orde in het verhaal van Florian Dedecker, een jeugdvriend van Jonathan Siebens. Samen hebben ze nog voor eenzelfde reclamebureau gewerkt en Florian heeft ook geflirt met Jonathans jeugdvriendin, Emma Leblanc.

Structureel komt de oppositie van zijn en schijn, feit en fictie, realiteit en verhaalde realiteit in Van den Broecks romans tot

[p. 839]

uiting in verdubbelingen, weerspiegelingen en inbeddingen. Het verschaft de lezer van Verdwaalde post een groot ingebed genoegen te zien hoe de levensverhalen van Jonathan Siebens en Florian Dedecker parallel lopen, uit elkaar gaan en elkaar weer kruisen. De techniek van de mise-en-abyme of het Droste-effect wordt door Walter van den Broeck met grote finesse toegepast. Door die inbeddingen ontstaan er voor de lezer intrigerende gelijkenissen en discrepanties tussen de inzichten van de verschillende vertellers. Het gebrek aan synchroniciteit tussen de chronologie van het vertelde en die van het vertellen vergroot die discrepantie nog.

Diabolo

De tekststructuur van Verdwaalde post zou ik willen verduidelijken met een verwijzing naar de vorm van een diabolo. Op het centrale punt, waar de verhaalkubussen op het touwtje rusten, dat Van den Broeck trouwens stevig in handen houdt, treft men het meest ingebedde verhaal aan. Het is de novelle ‘De woordbreuk’ van Bianca L'Aimée, in wie de lezer zonder al te veel moeite een weerspiegeling ziet van Emma Leblanc.

In die novelle bevinden we ons weer op het vertrouwde domein van de cité, het kanaal, het spoor, het stort. Daar ontstaat een prille verliefdheid tussen Gemma, de dochter van de dokter, en Erik van Aken, de zoon van de elektricien.

Erik bezit een groot verteltalent dat de kinderen van de cité tegen een uur of vier naar de spoorwegberm lokt waar hij zijn ongebreidelde fantasie uitstort in verhalen als ‘Het spiegelbeeld van de onzichtbare man’ of ‘Per tandem naar de hemel’. Op de dag van haar plechtige communie op een hemelvaartsdag gaan Gemma en Erik op de rails zitten kijken naar de lucht en krijgen daar samen een soort visioen gelijkend op een LSD-trip met een orgastische climax hoewel er geen seks bij komt kijken. Louter voor de kick blijven Gemma en Erik dan op de rails zitten om pas op het laatste nippertje voor de aanstormende locomotief weg te springen. Ze beloven elkaar elk jaar op hemelvaartsdag op de rails te ontmoeten om er hun bijzondere mystieke relatie te beleven. Zelfs als ze beiden een ander lief hebben en getrouwd zijn, blijft de reünie doorgaan. Tot Erik, na zijn derde bundel met dichten gestopt plots niet meer opdaagt en Gemma een afscheidsbrief stuurt. De novelle eindigt met een treinongeluk, door Gemma veroorzaakt. Haar zelfmoord kan als een hemelvaart beschouwd worden. Erik die in de verongelukte trein zat, is verdwenen of dood, daarover geeft het verhaal geen uitsluitsel.

[p. 840]

Het levensgevaarlijke woord

De boodschap van deze sleutelnovelle is niet mis te verstaan: Gemma staat voor Emma en de dichter Erik van Aken voor de dichter Jonathan Siebens. Het woord in zijn poëzie was geëvolueerd van troostend naar gevaarlijk en zelfs levensgevaarlijk. Daarom, en niet alleen omdat de kritiek zijn laatste bundel in de grond had geboord, was Jonathan Siebens gestopt met dichten en overgestapt naar de reclame en de journalistiek.

Een kopie van Blanca's novelle zal opduiken in de huisbibliotheek van een van Les Flamins, een kleine gemeenschap van Vlaamse boeren ingeweken in het Waalse plaatsje Trignolles. Daar vormt zij de kern van het mysterie waarmee Florian Dedecker wordt geconfronteerd via een toevallige ontmoeting met Max Veldeman, een commissaris bij de gerechtelijke politie, die hem betrekt bij het onderzoek naar de raadselachtige dood van acht van de achtentwintig flamins in de periode tussen 4 en 30 juni 1996. Die verdachte, nog geenszins opgehelderde overlijdens zouden wel eens te maken kunnen hebben met het levensgevaarlijke karakter van de woorden in Blanca's novelle!

De diabolo van Verdwaalde post wordt geregeld opgegooid, dan moet de lezer wat in het ijle wachten om de verdere afloop te vernemen, maar hij valt telkens mooi terug op het touw waarmee de auteur de voortgang van het verhaal aanzwengelt. Het touw dat de fantasie aandrijft, is de realiteit. Dat is de bekende werkwijze van Van den Broeck: hij verzint geen feiten en personages die waar lijken op papier, hij gebruikt de werkelijkheid als materiaal dat hij in een meestal zeer ingewikkelde fictieve structuur stopt.

Verdwaalde post zit dan ook boordevol verwijzingen naar het België van Karei van Noppen, de Agusta-affaire, Mare Dutroux, Conne-rotte en de Witte Mars. Van den Broeck aarzelt nooit zijn maatschappijkritische standpunten in de mond van zijn personages te leggen. Zo discussiëren reclameman Florian Dedecker en commissaris Veldeman over de betekenis van Gladio, de vrije markt, de echte democratie, de Belgische staatsschuld, de corruptie, kortom het systeem dat we met zijn allen in stand houden en ‘dat steeds meer afval produceert - ook en vooral menselijk afval.’

Als Florian Dedecker zijn jeugdvriend Jonathan Siebens in een kort tussenzinnetje een ‘naïeve wereldverbeteraar’ noemt, dan knipoogt hij ongetwijfeld naar de schrijver van die typering. En in de volgende analyse van Florians eigen ik lees ik zonder meer een zelfportret van Walter van den Broeck: ‘Ik weet nu ook dat wat wij ik noemen maar bestaat uit verhalen die we aan onszelf vertellen. Dat ik daar zo laat achter ben gekomen komt wellicht doordat ik

[p. 841]

vroeger te veel in spiegels heb gekeken. (...) Ik besefte niet dat mensen elkààrs spiegel zijn. Dat zij elkaar allemaal als af zien maar in werkelijkheid stuk voor stuk nauwelijks bedwongen chaos zijn, net als ikzelf.’

Manipulatie en collectieve hypochondrie

Evenals zijn personage Florian Dedecker heeft ook Walter van den Broeck zijn sporen verdiend in de reclame en de journalistiek. In de jaren zeventig was hij hoofdredacteur van het Turnhoutse informatie- en advertentieweekblad Ekspres. Criticus Jos Borré heeft in zijn biografische schets van Walter van den Broeck (in de reeks Grote ontmoetingen) geschreven dat Van den Broeck zich door die job kon verdiepen in ‘de levensomstandigheden van mensen die door allerlei mechanismen (media, film, mythevorming, politieke stemmingmakerij) geconditioneerd worden, wier leven dus in vooraf uitgestippelde banen geleid wordt door mechanismen die gebaseerd zijn op manipulatie van de taal.’

De fascinatie voor de manipulatie van de taal en de macht van het woord in de reclame bestaat blijkbaar nog onverminderd voor Walter van den Broeck. Ze heeft ervoor gezorgd dat in Verdwaalde post een complete verhandeling voorkomt over de vorm van het colaflesje, een essay over de moderne reclamevoering en een uitgewerkt voorbeeld hoe een slagzin als ‘Goed voor hart en bloedvaten’ niet alleen de verkoop van margarine stimuleert, maar ook een collectieve hypochondrie bewerkstelligt. De mens wordt namelijk voortdurend zodanig met de neus gedrukt op de noodzaak van het bewaren van zijn gezondheid, dat hij zijn belangstelling voor maatschappelijke, politieke, economische problemen gewoon verliest. Dat is althans de hypothese van Van den Broeck.

Zou Verdwaalde post eronder lijden als de geschiedenis van het colaflesje en van de margarine en het verslag van een stoomcursus copywriting eruit geknipt werden? Ik meen van niet. Maar de meanderende vertelwijze van Walter van den Broeck blijkt nu eenmaal niet te stuiten, terwijl de kreet ‘Reclame is een van de onderdrukkingsinstrumenten van het establishment!’ ook nooit genoeg geëchood kan worden. De lezer is in ieder geval gewaarschuwd als hij zijn brood smeert met een van de vele op -ma eindigende producten die goed zijn voor zijn hart en die vaatziekten voorkomen!

Om de schijnwereld van de reclamemensen dik in de verf te zetten, neem ik aan, laat Van den Broeck deze personages een Engels Nederlands spreken dat zo klinkt: ‘Please, die cocksucker van een Rudy zit met een nervous breakdown opgescheept. Vol-

[p. 842]

gens zijn shrink zien we hem de eerste drie maanden niet terug. You have to help me. Alsjeblieft! Please, Please!’

Een beter voorbeeld van hoe iets niet authentiek klinkt, kan moeilijk gegeven worden.

Hetzelfde geldt voor de clichés en platitudes, flauwe grappen en dito woordspelingen. Zij dienen ongetwijfeld om de banaliteit van de gedachtewereld van sommige personages te illustreren. Maar terwijl die grappen, grollen en sick jokes in De avonden van Gerard Reve, om nu een klassiek voorbeeld te noemen, nooit gedateerd raken, zijn ze in Verdwaalde post veelal reeds achterhaald op het moment zelf dat men ze leest.

En dat vind ik jammer voor een roman die overigens zo krachtig concreet en terzelfder tijd ook zo intrigerend raadselachtig de verleiding door het woord en het levensgevaar van het taai-misbruik gestalte heeft gegeven.