Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 143

[p. 273]

Hugo Brems
Waar komen de grote mensen vandaan?
Kroniek

Rutger Kopland, Tot het ons loslaat. G.A. van Oorschot, Amsterdam, 1997. Rutger Kopland, Jonge sla in het Oosten. Dagboeknotities. G.A. van Oorschot, Amsterdam, 1997.

Vroeger schreef Kopland wel eens gedichten voor zijn dochters als kleine kinderen, die naar de wereld keken alsof ze de schepping begonnen, of die onbereikbaar voor de vader, hoog in de bomen klommen. Of ook later, wannneer ze het huis uitgingen.

In deze nieuwe bundel treden de kleindochters voor het eerst op. Dat is belangrijker dan het op het eerste gezicht zou kunnen lijken. Kleindochters, kleinkinderen in het algemeen, zijn incarnaties van de tijd die verandert en zich herhaalt tegelijkertijd. Zij stellen dezelfde vragen, maar anders omdat we zelf anders zijn geworden. In het tweeluik ‘Na twee gesprekken met kleindochters’ gaat het daarover. Beide gedichten beginnen met dezelfde verzen: ‘Waar komen de grote mensen vandaan/ en waarom hebben ze geen kinderen’. Het zijn exemplarische vragen, waarop overigens in tal van andere gedichten uit deze bundel gevarieerd wordt: waarom, hoezo? De dichter/ik/grootvader, die in de ogen van het kind wel een alwetende god moet lijken (nee: zou willen lijken), vertelt haar als antwoord ‘die eeuwige verhalen’. Maar even onbevangen als zij de vragen had gesteld, antwoordt de (alreeds postmoderne) kleindochter dat die eeuwige verhalen niet goed zijn. Het gedicht gaat dan verder:

‘ik zoek nog steeds naar een ander verhaal
dat goed is voor ons beiden

we waren gaan zitten en ik weet nog precies
hoe we daar ergens zaten - hoe dichtbij haar huid rook
hoe jong dat rook en hoe verweg

en dat ik precies dezelfde vragen
moest denken als zij’ (10)

Zoals gewoonlijk in de gedichtenreeksen van Kopland, herneemt het tweede gedicht dezelfde vragen om opnieuw te proberen een antwoord te vinden. Maar dezelfde impasse doet zich weer voor. En dit gedicht besluit dan:

[p. 274]

 

‘ik denk nog steeds: wat is het dan

 

wat kan voor ons beiden

 

 

 

zo'n lente waarin ik nooit weet hoe het voelt: oud gras

 

en van die bloempjes - daar stonden we bij onze poppenwagen

 

dat heel kleine vrouwtje en die man

 

 

 

ik dacht: ze heeft gelijk en het geeft niet

 

dat ik niet weet waarom’ (11)

Het lijkt erop of we hier beland zijn bij een van de vertrouwde Kopland-motieven, zoals dat verwoord is in de titel van de bundel Wie wat vindt heeft slecht gezocht of in verzen zoals het welhaast spreekwoordelijk geworden ‘geef mij maar een vraag en geen antwoord’. En zo is het natuurlijk ook wel, maar er is toch iets belangrijks veranderd; er is een kleindochter bijgekomen, die nu de vragen stelt en de antwoorden verwerpt, een mens die vanuit het begin van het leven een houding aanreikt aan de grootvader, die hoe dan ook naar het einde toegaat. Finaal weerspiegelen ze elkaar maar ze vallen toch niet samen. Ze stellen wel dezelfde vragen en ze weten geen van beiden het antwoord, maar de grootvader reflecteert ook over vraag en antwoord en berust erin dat er geen antwoord te geven valt. Voor hem is het een uitkomst en geen begin.

Maar er is meer. In beide gedichten worden de slotverzen voorafgegaan door een heel aandachtige en liefdevolle zintuiglijke ervaring: ‘ik weet nog precies/hoe we daar ergens zaten - hoe dichtbij haar huid rook/ hoe jong dat rook en hoe verweg’ en ‘zo'n lente waarin ik nooit weet hoe het voelt: oud gras/ en van die bloempjes’. Het zijn merkwaardig subtiel geconstrueerde passages, die in al him onopvallendheid exact de houding weergeven van de ik, impliciet gecontrasteerd met die van het kind. Het uitgangspunt is in beide gevallen het bewuste weten. Een weten dat betrekking heeft op de zintuiglijke sensaties ruiken en voelen, en dat eerst nog ‘precies’ weten is, maar daarna ‘nooit’ weten. Die zintuiglijke sensaties worden dan ook meteen geïnterpreteerd in termen van oud versus jong, dichtbij en verweg. Alle basisopposities van het gedicht komen hier samen en heffen elkaar misschien wel op in wat dan het enig mogelijke antwoord is op alle vragen van het bestaan: de bewuste zintuiglijke nabijheid van huid, gras en bloempjes.

Ik ben nogal lang bij deze gedichten blijven stilstaan omdat ze goed laten zien hoe deze bundel perfect aansluit bij het vroegere, ook het heel vroegere werk van Kopland en omdat ze tegelijk de thematiek van deze bundel perfect illustreren.

Het is niet nieuw in de ontwikkeling van het dichterlijk oeuvre van Kopland dat hij vroegere motieven, en zelfs formuleringen

[p. 275]

weer opneemt, bijstelt. In Een lege plek om te blijven (1975) maakte hij van die werkwijze zelfs een programma door het laatste gedicht, XXVIII, bij wijze van flaptekst op de achterkaft te plaatsen:

‘Als ik even, nogmaals, de samenvatting mag geven
want anders komen we natuurlijk niet verder.’

In deze bundel doet hij het opvallend vaak. Dat hangt nauw samen met de thematiek, die juist ook een dichterlijke bezinning is op vroeger en nu, waarbij meer dan één gedicht ook de oudere met de jongere ik confronteert, zoals hiervoor de grootvader met zijn kleindochters. Heel mooi in dat opzicht is het gedicht ‘Geitje van Gubbels, potlood op papier’, geschreven bij een tekening van Klaas Gubbels. De ik kijkt naar de tekening, die hem oog in oog plaatst met zijn vroegere ik, die net als die geit opging in het moment van ‘voelen, ruiken, horen en zien’: ‘we leefden altijd, aan niets kwam een einde’ (7). Maar vooral beseft hij daardoor hoe er wel degelijk aan alles een einde komt, zelfs aan de herinnering:

‘zij is er niet meer en ik ben ver van daar en van
toen, niemand herinnert zich mij, ook ik niet’

De tragiek zit er nu juist in dat de zekerheid dat de dingen blijven duren alleen bestaat in de intensiteit van het zintuiglijke moment, en dat het heimwee naar die momenten het ervaren van telkens weer nieuwe momenten van tijdeloosheid blokkeert. Net zoals het zoeken naar antwoorden op de vragen, het vinden van die antwoorden verhindert.

Dat zijn allemaal wijze levensinzichten, maar wat hebben kunst en poëzie daarmee te maken? Als er hier inderdaad een pleidooi gehouden wordt om de werkelijkheid van moment tot moment te beleven en de vragen maar liever achterwege te laten, zou het dan niet beter zijn om ook maar meteen van het schrijven zelf af te zien, en zeker van gedichten die tegen beter weten in toch altijd weer die vragen stellen: waarom, waarom? Ik denk het niet, al was het maar omdat het nu eenmaal ‘des mensen’ is om die vragen toch te stellen en omdat poëzie misschien de mogelijkheid biedt om antwoorden te geven die de valkuilen en de pretenties van de filosofie achter zich laten. Antwoorden die er dus geen zijn, die eerder wijzen op de mogelijkheid om zo tegenstrijdige dingen als begrijpen, zien, en niet begrijpen te laten samenvallen. Gedichten kunnen dat omdat ze met taal zo kunnen omgaan dat ook het tegenstrijdige en het onuitsprekelijke er minstens door opgeroepen worden.

Een aanzet tot zo'n soort antwoord is al te vinden in de slotregels van het gedicht over het geitje van Gubbels, waar het daarnet over ging:

[p. 276]

 

‘maar zij is er niet meer en ik, ik ben nu en hier

 

met geitje in potlood op papier, een witte droom

 

waarin het is getekend en ontglipt’

De ik, die hier en nu is, kijkt naar een beeld van het verleden, dat tegelijk verdwijnt. Hij kijkt naar het aanwezige verdwijnen en beleeft juist dat heel intens hier en nu. Dat doet het kunstwerk en vervolgens ook het gedicht daarover.

Ik geloof dat hier de kern ligt van de meeste gedichten in deze bundel. Soms, zoals hier, formuleert Kopland het ook uitdrukkelijk. Of in het gedicht ‘De geschiedenis van een beek’, dat met een gelijkaardig besef eindigt: ‘met de niets ontziende blik waarmee alles/ wordt gezien en alles wordt vergeten’ (14).

Maar er is een nog diepere reden waarom het gedicht dan toch altijd weer wil proberen op zijn eigen manier het waarom van onze aanwezigheid te formuleren. Dat is het perspectief van de dood, de afwezigheid, die al opgeroepen wordt in de titel van de bundel, Tot het ons loslaat. Het gedicht ‘Een tuin in de avond’ legt dat glashelder uit. Ik citeer het helemaal:

‘Er gebeuren dingen hier en ik ben de enige
die weet welke

ik zal ze noemen en ook zeggen waarom

er staat een oude tuinbank onder de appelboom
er ligt een oude voetbal in het gras
er komen oude geluiden uit het huis
er is oud licht in de lucht

dit gebeurt hier: een tuin in de avond

en wat je niet hoort en niet ziet - de plekken
waar we kuilen groeven en
die huilend dichtgooiden

ik vertel dit omdat ik niet alleen wil zijn
voordat ik het ben’ (18)

De poëzie van Kopland, en zeker ook deze bundel, bekoort de lezer door een houding die opklinkt uit een toon. En die toon komt voort uit een zeer bekwaam tot stand gebrachte dosering van zeggen en verzwijgen, van herhalen en variëren, van helderheid en duisterheid, abstracte algemeenheid en concrete details, uit paradoxen, onafheid en het samenvallen van tegendelen.

Het is vrijwel onmogelijk om die houding anders te beschrijven dan door te citeren. Berusting is te laf, wijsheid is te superieur, twijfel is te aarzelend en begrip is te zelfzeker. Verwondering die door ervaring verrijkt is? Bewustzijn dat in onwetendheid en kinderlijkheid verankerd blijft? Zoiets en een beetje van dat alles. Wie de poëtische wereld van Kopland wil beschrijven, wordt algauw aangetast door zijn stilistische tics. Die blijken dan

[p. 277]

ook niets met gemakzuchtige herhaling en alles met noodzaak te maken te hebben. Niet toevallig zijn er in het oeuvre van Kopland heel wat gedichten die de poging om gezegd te krijgen wat ze willen zeggen mede tot onderwerp hebben, en zijn er de talrijke cycli, waarin hij dezelfde vragen om en om draait tot de best mogelijke formulering bereikt is. Ook hier zijn er weer dergelijke gedichten. Eén daarvan, dat mij bijzonder dierbaar is, begint zo: ‘Hoe zal ik dit uideggen (...)?’ De dichter probeert het dan ook uit te leggen, het waarom van de dingen en waarom wij dat niet vinden. Maar het antwoord is er geen, en het gedicht besluit: ‘Ik zal dit uideggen.’:

Hoe zal ik dit uideggen, dit waarom
wat wij vinden niet is
wat wij zoeken?

Laten we de tijd laten gaan
waarheen hij wil,
en zie dan hoe weiden hun vee vinden,
wouden hun wild, luchten hun vogels,
uitzichten onze ogen

en ach, hoe eenvoud zijn raadsel vindt.

Zo andersom is alles, misschien.
Ik zal dit uideggen. (32)

Zal ik dit uideggen? Misschien maar beter niet.

Ongeveer gelijktijdig met de bundel verscheen er van Kopland een boekje met dagboeknotities, onder de titel Jonge sla in het Oosten. Ze lopen, met onderbrekingen, van februari tot november 1996 en gaan over enkele reizen die de dichter ondernam naar universiteiten waar Nederlands wordt gedoceerd in Oost- en Centraal-Europa: St.-Petersburg, Tartu, Boedapest, Bratislava, Wroclałw en Warschau.

Als gastdocent zou hij daar spreken over zijn eigen poëzie, wat dan concreet vooral inhield dat hij werkcolleges begeleidde, waarin de studenten zijn gedichten vertaalden naar het Russisch, Ests, Hongaars, Sloveens en Pools. In iedere zitting stond de vertaling van het klassiek geworden gedicht ‘Jonge sla’ centraal. En wat blijkt? Wat we natuurlijk allang wisten: ‘Het is verbazend hoeveel het vertalen bloodegt aan verschillen in taalgebruik en daarmee aan verschillen in cultuur, belevingswereld.’ (17) Maar het plezierige van dit boekje is dat we het allemaal ook zien gebeuren, heel concreet en telkens opnieuw in een andere taal en een andere cultuur. Een passage om te illustreren hoe het eraan toegaat: ‘Dan komt de sla zelf. Hoe wordt sla in Rusland gekweekt? Wie weet dat eigenlijk? Het wordt gezaaid, meent men en dan uitgedund. Bij ons gaat

[p. 278]

dat anders. Het wordt gezaaid en dan worden de jonge plantjes apart geplant, verliezen hun kracht en worden geduldig weer opgefokt met water. In Rusland blijven ze keurig overeind staan. Moet de Russische situatie de leidraad zijn of moet het Nederlandse beeld worden opgeroepen? Het laatste dan maar. De blaadjes van een slaplantje worden slap als het geplant is, en het de kracht nog niet heeft om zijn blaadjes op te richten. Maar wat is een bedje? Is er een woord voor een stukje aarde dat tegelijk het beeld oproept van een kinderbed? Nee. En tenslotte: kun je zomaar, aan het eind van het gedicht “nee”, “njet” zeggen? Nee, dat kan niet. Joost mag weten waarom. Er moet staan: “alleen dat niet”.’ (17)

Door de herhaling van telkens weer dezelfde problemen, weliswaar in andere contexten en dus ook andere verschijningsvormen, krijgt het relaas iets prettig monomaans. Dat wordt dan gecompenseerd, maar tegelijk ook weer versterkt, door het anekdotische raam waarbinnen die vertaalsessies hun plaats vinden: anekdotes over het leven in die landen, over de moeilijke situatie waarin er aan die universiteiten gewerkt moet worden, over de resten van een communistische bureaucratie en de moeizame manier waarop de aansluiting met het Westen tot stand komt, over de ontwapenende vriendelijkheid en gastvrijheid van zijn gastheren. Ook in dit relaas valt de variërende herhaling van gelijkaardige situaties op. Wat dat betreft zijn deze dagboeknotities overigens verwant aan de werkwijze in de gedichten. Ook dit zijn pogingen om te begrijpen langs de weg van nauwkeurige en verwonderde observatie. Al moet wel gezegd worden dat de zo kenmerkende onbevangenheid van de poëzie hier af en toe wijkt voor een paternalistische en betweterige toon. Dat is jammer, want het ontsiert een beetje dit overigens zeer leesbare boekje.