Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 140

[p. 124]

Pol Hoste
Celsius

‘Noemt u dit warmte?’ vroeg ik. Men hield me een thermometer voor, een meettoestel bestaande uit een dun glazen buisje gevuld met kwik. (Ja, ja, u weet wel wat een thermometer is.)

- Deed men dat?

- Zeer zeker. Ik vroeg of hij luchtledig was.

Niemand wist het, Swedish secret.

‘Het luchtledige hoeft men niet te kennen,’ zei de onderwijzeres.

‘Maar ik leef erin,’ zei ik.

‘Werk voort.’ Ik werkte voort.

Ik moest de koude afzweren. Ik zwoer ze af.

‘En toch heb ik het koud,’ zei ik. Een onmogelijk kind. Ik sprak Latijn uit circa zestienhonderd, misschien had het Renaissance-Italiaans moeten zijn. Mijn ouders verbrandden mij niet. Bevroren omhelsde ik hen. Water en vuur blies ik.

Ik las het leven van de heer Celsius, die in het jaar zeventienhonderdenzoveel naar het schijnt op het idee kwam om zingend in een kuipje ijs te stappen in plaats van, zoals gewoonlijk wanneer hij een stoombad had genomen, de tuin in te rennen en zich een emmer koud water over de rug te gieten.

Het was winter. Hij tekende een nul ter hoogte van zijn navel. Dit noemde hij het vriespunt. Met Freud hoefde hij geen rekening te houden, die was nog niet verwekt. Celsius ging vrolijk zijn gang. Op zijn linkerbeen schreef hij de cijfers en op het rechter bracht hij een graadverdeling aan. Daartussen hield hij een fijn buisje dat of luchtledig of luchtdicht was, dat wist hij niet precies.

‘Werk voort.’

Zo bleven de geleerden lange tijd enkel onder nul meten. Ofwel richtten ze zich, net als de Zweedse boeren, op de overlevering, het geloof, de veranderingen in het water en de ervaring van hun voorgangers. Als de wilde ganzen terugkeerden, werd het lente. Vielen de bladeren, dan was het herfst, autumn of fall.

[p. 125]

Enkele jaren later besloot Celsius grafische voorstellingen van de zon, de regen en de maan op zijn borst en schouders aan te brengen. Die zou men na zijn dood de graden boven nul noemen.

- Dat wist ik niet.

- De rauwe feiten houdt men steeds geheim omdat men via de wetenschap macht wil verwerven. Neem nu de discussie over stollend water en smeltend ijs. U gelooft toch niet dat Celsius dwars door de nul een streep trok! De helft van zero is gewoon het werk geweest van handelaren in thermometers.

Commercie maakt alles onoverzichtelijk met het oog op eigen profijt. Zo worden de dingen minder aannemelijk dan ze in werkelijkheid zijn. Men verkoopt geen waarheid maar illusies. In dit geval dus kamertemperatuur. Zodra de produktie van de voorwerpen op gang is gekomen, vindt men altijd wel enkele leraren bereid om het niveau van de zeespiegel in het Nauw van Calais te onderwijzen of met kleurkrijt een tekening te maken van de luchtdruk.

‘Hoe zit het met die nul?’ vroeg ik. ‘Zijn het graden als het er geen zijn of bootst die Zweed God na, die is wat is en wat niet is. Op mijn tekenlat staat ze in elk geval aan het begin en niet ergens ongeveer in het midden. En wilt u mij eens zeggen om de hoeveel millimeter ik een streepje van een halve centimeter warmte of koude moet trekken, gaat het om inkrimping of om uitzetting?’

Begrijpt u welke ziekelijke fantasieën ons voor pure wetenschap werden verkocht? Allemaal om te verhinderen dat we iets zouden onderzoeken.

Toen ik negen jaar was kwam ik met mijn eerste stelling voor de dag. ‘In temperatuur,’ zei ik, ‘vindt men twee woorden terug: “tempus” en “natura”.’ Ik zei dat uiteraard in het Latijn. Voor het onderwijs in de volkstaal ben ik nooit te vinden geweest. Dat brengt in de wetenschap enkel verwarring teweeg met betekenissen uit het dagelijkse leven en de lokale omgangstaal. (Al wil ik voor het Frans een uitzondering maken.)

‘Temperatuur,’ zei ik, ‘drukt de verhouding uit tussen de natuur van de dingen en de tijd. Die verhouding kan slechts nul of onbestaand zijn als de dingen tijdloos zouden worden. In dat geval komt het mij voor dat ze zich in een toestand moeten bevinden waarop ze letterlijk uiteenvallen, dat wil zeggen er niet meer zijn.

De truc met het ijs en het water is puur bedrog. Laten we eenvoudig bij onszelf beginnen, een gesprek voeren en ophouden metingen te verrichten, cijfers te aanvaarden of in God te geloven.’

Ik was negen jaar en zeer onstuimig. Door mijn vader werd ik zowel van de kerkelijke leer als van enige godsdienstbeoefening

[p. 126]

afgehouden. Een prima idee. Zo had ik net als de eenvoudigste herder al de tijd van de wereld om mij - zonder enig boek - in de exacte wetenschappen (en de muziek) te verdiepen. Ook liet iedereen me vrijuit spreken want het was algemeen bekend dat ik zowel ongelovig als ongodsdienstig was (de meeste leerlingen waren enkel ongelovig) en dus kon men er gerust in zijn: geen mens hechtte enige waarde resp. enig ‘geloof’ aan wat ik verkondigde. Mijn subjectieve definitie van het begrip ‘kritische temperatuur’ bijvoorbeeld werd door de onderwijzeres eenvoudig van tafel geveegd met een min voor opvoeding en gedrag.

Toch heeft het schoolbestuur nooit één van mijn stellingen officieel verboden. Men vergaf het mij, zei de directrice. Een uitdrukking die ik niet begreep. Maar het symbolische tikje op mijn wang vond ik wel aangenaam. Men had in die tijd niet de gewoonte elkaar aan te raken.

Ten einde raad kochten mijn ouders een aantal geleerde jeugdboeken voor me in de hoop mijn vrij onderzoek in de richting van de bestaande leerstellingen te oriënteren. U weet dat ik uit een overtuigd sociaaldemocratisch milieu kom. Nu was de enige boekhandelaar in de gemeente een oud-Spanjestrijder die liever één anti-fascistische roman per jaar verkocht dan duizend kranten of weekbladen per dag. Nooit heb ik na de lectuur van zijn boeken nog één les natuurkunde begrepen.

Het gaf me kracht om door te gaan met mijn stellingen, ook al was ik ze intussen meer en meer in de vragende vorm (deliberativus) gaan formuleren. Men stuurde me naar de middelbare school.

‘Met welk recht,’ vroeg ik op een keer, helemaal in de traditie van mijn geliefde Ecole Primaire, ‘noemt men een metalen balletje dat naar beneden rolt een lichaam? Wat leren de valbeweging en de slingerwetten ons, leerlingen, over de zwaartekracht? Dat domme meisjes Massa niet van Gewicht kunnen onderscheiden en Arbeid niet van Kracht omdat hun leraressen zelf nooit hebben geleerd hoe men nadenkt.

Laten we eerst onszelf onderzoeken vooraleer we breukstrepen van het bord afschrijven en de tijd delta t noemen om het toch maar niet over de slingerbeweging en de gravitatie zelf te moeten hebben! Straks brengt men opnieuw ergens een atoombom tot ontploffing omdat men heeft afgeleerd een gesprek te voeren en iets te weten te komen. Is alles bezield of niet? Laten we daar al eens mee beginnen.’

Dit keer werd er wel degelijk opgetreden. Ik moest voor het atoommodel van die lieve, oude meneer Bohr gaan staan. Atrium. Men wilde me alleen maar tijd doen verliezen. Otia.

‘Mag ik zo vrij zijn op te merken,’ riep ik na een zekere delta t uit, ‘dat dit atoom bedolven zit onder miljoenen moleculen

[p. 127]

stof.’ Daarop werd ik voor de rest van de dag met oefeningen over de vrije valbeweging naar de studiezaal gestuurd. Ik ioniseerde.

- U leerde de menselijke kilte in plaats van de gravitatie.

- Ik leerde mijzelf dat koude warmte was en omgekeerd. Ik betastte mijn kleren. Ze waren net als mijn lichaam uit atomen opgebouwd.

- Bent u er zeker van dat u geen warhoofd was?

- Ik had het koud. Net als nu. Maar men ontkende wat ik voelde en hield mijn lijf de meetresultaten voor van toestellen die helemaal niet waren ontworpen opdat men iets van mij zou begrijpen. Is het binnen de wetenschap geen vreselijke gewoonte dat de natuur steeds moet wijken?

Ik kwam thuis en bewoog niet meer. Men noemde mij het traagste schepsel van de wereld, kleine v naar nul. De gemiddelde snelheid van het Vlaamse gezin was me teveel. Ik rilde van de koorts.

- En?

- Mijn grootmoeder bracht me naar een dokter.

- Een goed idee. Vertel.

- Het was heerlijk warm in zijn kabinet. Een bakkersoven in de vorm van een serre. Er kwam een jongedame binnen die naakt liep onder haar doktersjas (ik zag haar tepels, de Latijnse benaming ontsnapt me even) maar het leek allemaal zeer gewoon en ze verdween weer.

‘Hier is het heerlijk warm,’ zei ik, in de hoop iets te weten te komen.

‘Wat is het probleem?’ vroeg de dokter.

‘Het verschil tussen de hoofdletter T van smeltend ijs en die van bevriezend water,’ zei ik. ‘En uw medische toestemming om het begrip kamertemperatuur in alle openbaarheid te bestrijden op traditioneel wetenschappelijke gronden.’

‘Ze heeft koorts,’ zei mijn grootmoeder.

‘Men heeft me gedwongen om de koude af te zweren,’ zei ik. Hij wendde zich tot mijn grootmoeder: ‘Heeft ze haar veranderingen al gehad?’ Zij sloot de ogen.

‘Ik ben zestien jaar, meneer,’ zei ik. ‘En mijn lichaam heeft pijn als het met de lengtematen wordt gemeten die naast kwikkolommen staan opgetekend waarvan handelaren de nul in tweeën hebben gedeeld.’

‘Hoe lang is dit al bezig?’ vroeg de geneeskundige en zette zich (Δ t) aan het schrijven. Mijn grootmoeder barstte in tranen uit. Ik troostte haar. ‘Hij is een dokter,’ zei ik.’ Geschrift heeft haar altijd eindeloos veel verdriet gedaan.

- Ga verder.

[p. 128]

- Een rustige natuur kan men mij niet noemen. Snelheid, warmte, koude, beweging, ik hou ze niet uit elkaar. Kunt u zich indenken hoe het er met mijn wereldbeschouwing voor staat, met mijn politieke opvattingen, mijn ethische gedragscodes, mijn verliefdheden en verlangens? Want ik ben niet slechts ademhaling, hartslag, gravitatie of seconde kwadraat.