Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 136

[p. 578]

Jaak de Maere
Kroniek
Kaloterigheid in Vlaanderen

Clem Schouwenaars, Twee maal leven. Hadewijch, Antwerpen-Baarn, 1989 (2), 145 p., 498 BF.
Clem Schouwenaars, La Comtesse de Sallac. Hadewijch, Antwerpen-Baarn, 1990, 292 p., 690 BF.
Clem Schouwenaars. Oberon, Manteau, Antwerpen-Amsterdam, 1990, 319 p.

Al 35 jaar bedelft Clem Schouwenaars de Vlaamse lezer onder een indrukwekkend aantal boeken, en zijn creativiteit neemt beslist niet af. Sinds Dokter Simon Falbeck (dat talrijke leerlingen als cursorische lectuur hebben leren kennen) is hij bekend en heeft hij een groot lezerspubliek, maar de kritiek heft hem altijd gereserveerd behandeld: tot de grote literatuur heeft men Schouwenaars beslist nooit gerekend. Wordt hij onderschat of verdient hij ten hoogste een zeer bescheiden plaats tussen onze literatoren?

De herdruk van Twee maal leven en de recentere publikaties La Comtesse de Sallac en Oberon bieden een goede gelegenheid om die vraag wat nader te onderzoeken. In de eerste plaats bevestigen de werken de indruk dat Schouwenaars in de eerste plaats zichzelf blijft. Hij wil altijd psycholoog en moralist zijn, en tekent de personages ten voeten uit met hun onvoldaanheid en hun innerlijke conflicten: Manu Ressel doet een vergeefse poging om de burgergewaden af te leggen en zich artistiek te ontplooien (Twee maal leven), Anton Zevenbergen probeert zijn fysieke en mentale vermoeidheid en zijn creatieve onmacht te boven te komen (La Comtesse de Sallac), Ger Albrich bezint zich over zijn leven, dat hij grootser en meeslepender gedroomd had (Oberon). Hun onvrede met het bestaan leidt tot een dubbele splitsing. Enerzijds in het hoofdpersonage zelf: Manu Ressel is kantoorfrik en (mislukt) kunstenaar, Anton Zevenbergen is een machteloze en gehandicapte familievader maar ook (onder een andere naam) een zelfzekere minnaar en kasteelheer, Ger Albrich is ontevreden kantoorbediende en gekortwiekte echtgenoot, maar ook muziekliefhebber en vakkundig goudsmid. Daarnaast schept Schouwenaars een tegenhanger die toont hoe het beter kan: Manu's broer Ossian en Gers zoon Reg zijn echte kunstenaars, Zevenbergens vrouw is evenwichtig en rustig.

De thematiek is natuurlijk niet nieuw, maar biedt grote mogelijkheden: hij heeft vele kunstenaars tot grote prestaties geïnspireerd. Clem Schouwenaars hoort daar jammer genoeg niet bij. Hij probeert moralist en psycholoog te zijn in de geest van Marnix Gijsen, maar het moet gezegd: als denker en mensenkenner valt hij te licht uit. De hoofdpersonen zijn opgebouwd uit enkele elementaire trekken die steeds terugkeren en zich niet ontwikkelen: ze blijven sjablonen. Anton Zevenbergens ‘genezing’ is pijnlijk voorspelbaar; Ger Albrichs onvrede is oppervlakkig, eentonig en steriel. Nog gekker wordt dat met de secundaire personages, die dikwijls verworden tot lachwekkende clichétypes: de drinkende schoonvader, de doorslechte schoonmoeder, de lijdzame vrouw, de onbenullige schoondochter (in Oberon) zijn ontmoedigende voorbeelden van uiterst vlakke personages.

Niemand is volmaakt, iedereen heeft in zijn vak zwakke punten, maar Schou-

[p. 579]

Clem Schouwenaars
(foto Jos Verhoogen)

wenaars' probleem is dat hij - door gebrek aan zelfkennis? - deze zwakke punten juist extra benadrukt. Dat geldt nog meer voor zijn gemoraliseer, dat in elk boek een centrale plaats inneemt. Deze vrij vlakke personages, die van hun leven weinig terechtbrengen en geen originele gedachten produceren, blijken de waarheid in pacht te hebben en vanuit die zekerheid hun toorn en minachting uit te storten over de anderen: over de burgerman die zich houdt aan de conventies, de kantoorklerk die probeert te overleven, de vakman die geen superman is. De hoofdpersoon bouwt agressieve vooroordelen op, vervangt diepgang door eenzijdige typering en gaat daarmee de getypeerde persoon of toestand te lijf. Alles wordt onechtheid, opportunisme, blinde volgzaamheid. Deze gebreken worden samengebracht onder de term ‘kaloterigheid’ en aan spaanders gehakt. Elk spoor van nuance en zelfkritiek is afwezig. Niet alleen ontbreekt het het hoofdpersonage aan inzicht en moreel niveau, maar het is ook geregeld in hetzelfde bedje ziek zonder dat het zich de eigen tekorten of tegenspraken realiseert: het neemt als vanzelfsprekend aan dat het beter is dan de anderen, maar dat is niet het geval. Dat blijkt bij voorbeeld uit de liefde voor de kunst: die wordt door de hoofdpersoon opgeëist maar nooit als innerlijke waarde doorleefd. Ze dient wel als maatschappelijk selectiecriterium: de hoofdpersoon heeft ze, de anderen in grote meerderheid niet, en die worden dus gedeklasseerd. In eerste instantie kan dat leuk zijn, want Schouwenaars kan geestig typeren. Maar door het gebrek aan fond werkt het vlug op de zenuwen, en de lezer ergert zich aan de geborneerdheid van het personage en het gebrek aan kritische zin van de auteur. Want Schouwenaars relativeert zijn personages niet en benadert hen nooit met ironie. De herhaling van de

[p. 580]

normen in elk nieuw werk maakt bovendien duidelijk dat de auteur door de mond van zijn personages spreekt. Schouwenaars begint zijn boeken graag met diepzinnige motto's van echte denkers; nooit echter bereikt hij in zijn boeken een niveau dat kan wedijveren met deze uitspraken.

Als schrijver heeft Schouwenaars weinig zelfkennis: hij buit niet zijn sterke, maar zijn zwakke punten uit. Gelukkig komen ook zijn kwaliteiten nog voldoende aan bod. Schouwenaars kan goed vertellen, goed structureren. De externe verhaaldraad is bedoeld als kader voor een interne evolutie, maar ontvouwt gelukkig zijn eigen overtuigende dynamiek. Daarvoor vindt hij telkens nieuwe kaders en nieuwe structuren. Zo triomfeert in Oberon vooral de kronieklijn. Het verhaal begint wel in medias res (de Duitse inval in 1940), maar dat moment wordt niet vastgehouden en gaat probleemloos over in het chronologisch verloop van Ger Albrichs leven. La Comtesse de Sallac combineert een chronologisch opgebouwd ziekteproces met de in flash-backs gevatte verklaring ervan en met de pogingen om via nieuwe verhalen met zichzelf in het reine te komen. Twee maal leven verbindt Ressels poging om te ontsnappen aan het burgerbestaan met de ontwikkeling van de tegenstellingen tussen beide broers. In de boeken wordt uiteindelijk weinig of niets opgelost (tenzij men de beate zekerheden van de personages als oplossingen vooraf beschouwt). Aan het slot blijft Manu Ressel wat hij altijd was, heeft Ger Albrich weinig of niets bereikt. Het verhaal is afgewikkeld, maar het eind is niet happy. De opbouw zit echter keurig in elkaar. Schouwenaars stamt nog uit de Vlaamse generatie die moeizaam schreef, maar daarin valt hij gunstig op: hij kiest het goede woord, kan een alinea en een hoofdstuk in elkaar zetten, kan een dialoog schrijven en een toneeltje ensceneren. Op dat vlak behoort Schouwenaars wel tot de betere Vlaamse auteurs.

Wat is er veranderd in de loop der jaren? Geleidelijk is Schouwenaars steeds nadrukkelijker autobiografisch gaan schrijven. Als moralist heeft hij altijd zijn principes verwoord en zijn meningen gespuid, maar oorspronkelijk waren zijn personages creaties waarin hij slechts weinig elementen uit zijn biografie opnam: Simon Falbeck en Manu Ressel zijn sterke objectiveringen. Toch is hij al vrij vroeg gaan putten uit de gebeurtenissen van het eigen bestaan (De seizoenen is daarvan een uitstekend voorbeeld). Daardoor is er een intertextueel net ontstaan dat zich over steeds meer werken uitstrekt en dat de lezer een bijkomend speurgenoegen bezorgt. Schouwenaars werkt die speurtocht nadrukkelijk in de hand, bij voorbeeld door zijn personages dezelfde namen te geven (zoals nu weer Anton Zevenbergen in La Comtesse de Sallac). Oberon is opgedragen aan ‘Jos Schouwenaars, mijn vader’ en volgt ook diens levensloop. Een centrale gebeurtenis is de dood van zijn dochter in een bombardement, een duidelijke verwijzing naar Marguereta Angelina Philomena Juliana Schouwenaars, de zus van de auteur, één van de bijna duizend doden bij het verschrikkelijke bombardement op Mortsel van 5 april 1943. In La Comtesse de Sallac ontdekt de lezer moeiteloos een reeks gegevens die refereren aan Schouwenaars' verblijf in zijn nieuwe Lubbeekse omgeving.

Andere wijzigingen hangen minder samen met Schouwenaars' evolutie als auteur dan met zijn veranderende bedoelingen bij elke nieuwe roman. Oberon is een lineaire roman die als dusdanig gerust dertig jaar geleden had kunnen geschreven zijn. La Comtesse de Sallac daarentegen is een zeer doordachte, artificiële constructie waarin hij bewust nieuwe wegen heeft willen bewandelen (de Gazet van Antwerpen noemde het

[p. 581]

boek - overigens ten onrechte - een experimentele roman): enerzijds bouwt de ik-verteller een alweer kroniekachtig verhaal op waarin zijn uit innerlijke onvoldaanheid voortspruitende, dreigende blindheid centraal staat, en waarin de geleidelijke ontdekking en verklaring van gebeurtenissen uit het verleden, en van de echte betekenis van een werk van Klimt samengaan met de vertrouwde moraliserende oprispingen, de bijna triviale gebeurtenissen uit het dagelijkse leven en de gang der seizoenen; daarnaast suggereert hij de genese van een therapeutisch bedoelde exotische roman, waarin een oudere schrijver in een droomkasteel in Zuid-Frankrijk een idylle beleeft met een vrijgevochten jonge dame en daarin zichzelf bevrijdt. Maar uiteindelijk vindt het verhaal geen einde, het loopt uit op enkele onbevredigende, naast elkaar staande versies én op de aankondiging van de volgende roman, Oberon. Maar ook in die nadrukkelijke poging tot vernieuwing blijft Schouwenaars zichzelf: zijn gemoraliseer, zijn gewone verteltrant, zijn autobiografische bouwstenen en zijn oppervlakkige agressiviteit maken ook zijn Comtesse tot een specifiek Schouwenaarsprodukt.

En daarmee is ook zijn cirkel rond. Clem Schouwenaars is, sinds Guido van Puyenbroeck zijn Dokter Simon Falbeck heeft gedidactiseerd, een beroemde schrijver in Vlaanderen. En hij heeft wel wat: een duidelijk structureel en stilistisch vakmanschap, een trefzekere formulering, een begaafdheid om sterke scènes te schrijven, een zeker talent voor ironie. Maar toch overwegen zijn beperktheden, die duidelijker worden naarmate hij meer schrijft: een neiging tot herkauwen, een behoefte aan moraliseren die niet zo erg zou zijn als hij echt iets te zeggen had, maar het niveau van zijn gefilosofeer is schrikbarend laag. ‘More brains’ - bij de oudere Vlaamse literatoren is de oproep van Vermeylen actueler dan ooit. En voor Schouwenaars is het allicht wat laat.