Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 136

[p. 359]

Hugo Bousset
Kroniek
Literaire parfumerie

Eric de Kuyper, Mowgli's tranen. SUN, Nijmegen, 1990, 140 p., 490 BF.

Eric de Kuyper is net als ik geboren te Brussel in 1942. De lokaties die hij in zijn autobiografie-in-afleveringen evoceert, ademen voor mij een heel bijzondere charme uit: de vakanties in Oostende (Aan zee, 1988), het leven in Brussel (De hoed van tante Jeannot, 1989), beide gecombineerd in Mowgli's tranen. Dan is er de aantrekkingskracht van de BRT-producer De Kuyper, die - altijd licht extravagant en dandyesk gekleed - tussen 1965 en 1977 zijn eigen t.v.-programma had, een programma waar ik erg van hield: De andere film. Ook voelde ik me verplicht een laat debutant te lezen die door Carel Peeters de ‘Vlaamse Proust’ werd genoemd, want Proust is één van mijn lievelingsauteurs. Ten slotte is er natuurlijk de bekroning van het tweede deel van de cyclus met de NCR-prijs. Hoewel dit laatste argument nu wel niet zo zwaar doorwoog: een jury die de twee literair gezien belangrijkste boeken van jonge auteurs niet eens nomineert, ik bedoel Een schoon bestaan (1989) van Pol Hoste en De schilder en zijn model (1989) van Patricia de Martelaere... Il faut le faire!

Hoe dan ook: ik begon met hooggespannen verwachtingen aan de lectuur van Mowgli's tranen. En het is natuurlijk wel een belangrijk boek van een boeiend schrijver: De Kuyper is een betere Hans Warren. Beiden zijn zowel formeel als thematisch verwant, door hun autobiografische schriftuur en hun homoërotische kijk op de wereld. Maar bij De Kuyper speelt de verbeelding een grotere rol - Warren publiceert gewoon zijn dagboeken - en bovendien roept hij met zijn loepzuivere stijl veel intenser het verloren paradijs van de jeugd op.

Het verloren paradijs

De sleutelscène uit de roman heeft met dat verloren paradijs te maken. Als Eric in het eerste jaar van de humaniora ‘volwassen’ wordt, barst hij in de klas in snikken uit en rijdt hij verward, ziek en verloren naar huis, naar moeder: ‘De niet te torsen droefheid hield hem in haar greep. Het was alsof al het leed van de wereld, dat hem op dat moment tot verzamelpunt had gekozen, naar buiten wilde. Hij was er de middelaar van, de passieve “go-between”. Een treurwilg van dertien op tramlijn 74.’ Erics tranen refereren aan de titel van de roman en aan het ‘Frühlingserwachen’ van Mowgli in The Jungle Books (1894-95) van Rudyard Kipling. Erics paradijs is in de eerste plaats de ruimte waar moeder zich bevindt; niet vader, die gestorven is aan t.b.c. en wiens plaats voorgoed leeg mag blijven, een no-man's land. Maar wel moeder dus, met wie hij dolgraag gaat wandelen: ‘en wanneer hij dan omkeek, zag hij ma, glimlachend, met haar haren wild in de wind, genieten van wat in haar verbeelding “de Buiten” was.’ Te midden van het bloeiende koren, zingen ze La Madelon of ze reciteren voor elkaar gedichten van Emile Verhaeren en fabeltjes van La Fontaine.

Maar dat kan niet blijven duren: Eric wordt willens nillens in de onherbergzame wereld van de volwassenen gestoten. En we beleven een curieuze omkering: wordt Erics jeugd beheerst door

[p. 360]

Eric de Kuyper.

een vrouw en niet door een man, dan gaat zijn ontwakende seksualiteit de richting uit van mannen en niet van vrouwen. Het wordt een no-woman's land. Die vreemde neiging van hem rukt hem nog ruwer uit de ‘paradijselijke wereld (...) van voor de zondeval’. Nu bezorgen ‘erotiserende lichamen’ hem een diep geluksgevoel dat niets duisters, vuils of zondigs heeft. Vroeg al is hij gepassioneerd door dans en ballet, maar ook door film en schilderkunst. Maar zodra de troebele werkelijkheid in de ‘theaters van de illusie’ gaat meespelen, is de betovering verbroken. Hij zoekt vertwijfeld naar een antwoord op zijn nog onuitgesproken homoseksuele aanleg in het tijdschrift Muscles, maar deze lofzang op Kracht en Gezondheid maakt zijn eenzaamheid nog groter, want hij is zwak en ziek. Uiteindelijk verbrandt hij de tijdschriften waardoor/omdat hij zich zondig en schuldig voelt. Zuivere idealen bestaan van nu af alleen nog op papier, in de kunst. Hij begint aan zijn ‘ondergronds bestaan’ dat vele jaren zal duren, zijn ‘samizdat’.

Ik heb het al een paar keer laten merken: de grote kracht van Eric de Kuyper ligt in zijn ‘prisma van effecten en affecten’, de fijnzinnige cultus van de schoonheid, zoals bij de impressionisten: ‘Hij hield van hun obsessie om het moment, de vergankelijkheid van het momentane, van het licht, van een beweging, van een geste vast te leggen. Het was de kunst om het efemere te noteren.’ Zijn werk is een literaire parfumerie: door de bedwelmende zintuiglijkheid van zijn stijl schermt hij zich af van de agressieve, vulgaire buitenwereld. De ik-figuur uit de bundel ‘reisberichten’ Een tafel voor één (1990) vindt in Parijs een parfumerie met de zeer toepasselijke naam ‘Le Jardin retrouvé’. Men kan er ‘parfum d'ambiance’ kopen; zo'n ‘parfum d'intérieur’ ‘bakent de cocon van het wonen af, dompelt hem in een vluchtige geur, kleedt hem in een flinterdun geurvlies’. Zo heb ik de lectuur van Mowgli's tranen ervaren, als een ‘parfum d'ambiance’.

[p. 361]

Een Vlaamse Proust?

Is Eric de Kuyper dan een ‘Vlaamse Proust’? Natuurlijk niet. Tussen het werk van beide auteurs zijn er wel enkele voor de hand liggende, oppervlakkige raakpunten, maar Proust is doodgewoon een veel groter schrijver. Ik ga er overigens van uit dat Eric de Kuyper, die Proust zeker gelezen en herlezen heeft, dat zelf zal beamen. De Kuyper is impressionistisch-anekdotisch, vergelijkt zichzelf met een camera, noemt zijn schriftuur een soort ‘écriture automatique’ en wil vooral het verleden behoeden voor vergetelheid door het zo zorgvuldig mogelijk te reconstrueren. Hij doet dat even vluchtig en charmant als parfum. Marcel Proust heeft met zijn zevendelige A la Recherche du Temps Perdu (1913-1927) een meesterwerk gecomponeerd dat het autobiografische schrijven van deze eeuw grondig beïnvloedde. Maar net niet iemand als Eric de Kuyper. Eerder bij voorbeeld Paul de Wispelaere of A.F.Th. van der Heijden, om dicht bij huis te blijven. Bij Proust is geen sprake van een reconstructie van feiten maar van de constructie van een literair oeuvre. Het gaat niet om een vinden, maar om een zoeken, schrijvenderwijs. Het schrijven grijpt in op de gebeurtenissen uit het verleden, het boek maakt deel uit van de autobiografie die het lijkt te reproduceren. Proust brengt dat proces van zich herinneren, de kronkelige werking van het geheugen voortdurend ter sprake. Niet alleen het wat, maar ook het hoe vormt het thema van dit grootse opus. Bij De Kuyper mis ik reflectie. De tientallen anekdotes lijken haastig aan elkaar gebreid en ik had de indruk: hier kun je naar believen stukken ongelezen laten, of nog: zo kan hij nog jaren doorgaan. Het gebrek aan reflectie zie je ook in de sterk uiteenlopende kwaliteit van de fragmenten, gaande van feestelijk-sensueel tot zeurderig-giechelend. Je moet je bij De Kuyper nooit afvragen: waarom plots een alwetende voorspelling, waarom de hijvorm, waarom een annex over de dood van zijn moeder... Bij Proust daarentegen gaat het om een artistiek project. De cyclus is opgebouwd als een kathedraal, met spiegelingen, rosasvormige zinnen, alinea's, hoofdstukken. Behalve de kathedraal is er nog een prototype in de compositie: de sonate van Vinteuil, die de verborgen mogelijkheden van het bewustzijn verkent, de werkelijkheid ervaart als een te ontcijferen geheimschrift. Daartoe moet je op zoek gaan naar de verloren tijd van het verleden, maar tegelijk wordt dat verleden onttrokken aan de wat banale anekdotiek en getranscendeerd in de schriftuur. Alleen wat Proust schrijft, bestaat, heeft bestaan. Voor De Kuyper is het verleden een diepgevroren substantie die hij door te schrijven laat ontdooien - het beeld komt van hem -, voor Proust levert het verleden ten hoogste de bouwstenen voor een grootse architectuur.

Toch heb ik van Mowgli's tranen gehouden: geen ‘grote’ literatuur, maar soms, al was het voor even: tranen om iets wat voorgoed voorbij is maar nu opnieuw tot leven komt, voor de duur van de lectuur.