Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 136

[p. 97]

Hugo Bousset
Kroniek
Bianca Castafiore in Nederland

Jeroen Brouwers, Zomervlucht. De Arbeiderspers, Amsterdam, 1990, 312 p., 598 BF.

De romanopvattingen van Jeroen Brouwers (1940) doen denken aan die van W.F. Hermans, zo blijkt duidelijk uit een interview met Tom van Deel. Dat komt vooral tot uiting in twee citaten: ‘Het gaat om de boodschappen, ik wens iets mee te delen’ en ‘Niets wordt aan het toeval overgelaten, alles wordt binnen de tekst verklaard’. Van die stellingen is Brouwers' recente roman Zomervlucht een treffende illustratie.

De boodschap dus

Bij een roman van Brouwers staat de lezer weinig anders te doen dan braafjes de met dikke klodders verf uitgesmeerde boodschap te reproduceren. Zomervlucht gaat over de mislukte musicus en vastgelopen musicoloog Reinier Saltsman, bijna vijftig, kettingroker en bezeten door de dood. Hij is een wereldspecialist in de fuga's van Bach. Waarom dat zo is, wordt ons tot vervelens toe, wat dubieus, door de auteur verklaard. Het woord ‘fuga’ kan verwant zijn aan het Latijnse ‘fugare’, het najagen van een utopie door speels bedrog, of aan ‘fugere’, vluchten uit de ondraaglijke realiteit. De twee betekenissen vormen in hun complementariteit de kern van Brouwers' visie. Reinier wordt er meer en meer van doordrongen dat het tweede deel van het bestaan, na 35, de loutere spiegeling is van het eerste deel. In het eerste deel ‘legt men de basis voor zijn opvattingen, ontwerpt men zijn plannen, doet men de elementaire levenservaringen op, plant men zich voort, - de thema's zijn getoonzet’. De rest kan nog maar een weinig gevarieerde herhaling zijn, ‘het leven als contrapunt, het leven in canon met zichzelf’. Dan valt ook de variatie weg en blijft slechts de dodelijke verveling van de herhaling over: ‘De fuga is doodgecomponeerd’, er rest alleen nog maar tijd, ‘die men als een gedetineerde van zijn eigen bestaan moet uitzitten tot het einde, in dolmakende eentonigheid’. Zo kan men het leven vergelijken met een fuga: ‘Ieder mensenbestaan draait rond herhalingen, varianten, contrapunten, imitaties, spiegelingen van hooguit vier, vijf thema's.’ Dat besef verlamt Reinier, ontneemt hem alle energie, vergroot zijn bestaansangst. Hij is nu aangekomen op een tijdstip van zijn leven ‘dat alles buiten het bestaande onmogelijk was geworden en dat het bestaande niets anders was dan onveranderbaarheid’. Alleen een intens doodsverlangen blijft over: liever dood te zijn, dan zich traag te voelen sterven. Zijn relatie met zijn tweede vrouw Karin is ‘kleur-, geur- en bewegingloos’ geworden: ‘Alles is beproefd, alles opgeconsumeerd, alles voorbij, en zelfs de herinnering aan het voorbije wekt weerzin.’ Het leven is ‘als een dichtslibbend binnenwater’. Dat thema krijgt ook vorm in het ruimtelijke ervaren: Saltsman beleeft zijn twaalfde jaar in het ‘achterland’, waar hij het benauwd krijgt van gesprekken als: ‘Alles in orde bij u op het erf, buurman? - Zeker buurman, alles in orde hier. Bij u ook? - Bij mij ook. Als

[p. 98]

vanouds.’ En dan is er het motief van het kettingroken. Binnenin Saltsman is alles dichtgeslibd met teer. Ook zijn hersenfuncties lijken vastgelopen in vettig stof. Bovendien is er het gevoel: ‘Ik heb mijn huwelijk opgerookt.’ De rook is trouwens een ander belangrijk motief. Saltsman heeft de indruk dat hij aan het verdwijnen is, aan het vervluchtigen ‘zoals de rook van zijn sigaret, zoals zijn sigaret zelf’. Van het leven blijft minder over dan damp, zo luidt het elders. Maar het verdwijnen zelf is niet het probleem, wel de langzame aftakeling.

Uit herhaling, verveling en slijtage kan men wegvluchten (fugere) of men kan zich een utopie voorspiegelen (fugare). Saltsman doet beide. Een van zijn utopieën is de droom om samen met de geliefde te sterven op het hoogtepunt van de vervoering, zoals Tristan en Isolde. Of zoals zijn ouders, die hij niet heeft gekend, die als circusartiesten steeds ‘op de vlucht (waren) voor de onveranderbare, stilstaande, onbetoverde dingen’ en die samen op zee zijn omgekomen. Of zoals Verdi's Aida, levend ingemetseld met haar geliefde. Ook wil Saltsman een opera schrijven over de gelijktijdige dood van Heinrich von Kleist en zijn vriendin, maar dat kan hij niet: een beetje talent, maar niet genoeg. Hij voelt zich trouwens een personage uit die niet-geschreven opera, een nietpersonage dus, vooral als hij de ultieme kans om uit de dodelijke cirkel te ontsnappen niet aangrijpt. Hij moet naar Amerika voor een paar lezingen en leert er de 32-jarige Mariëlle kennen. Met haar wil hij blijven, samen sterven, ‘de innigste vorm van liefde’. Maar hij is te laf, te bang, te verstard, hij keert terug naar huis, maakt de cirkel zelf rond, rookt zich verder dood. Geen heerlijke dood op de top van de liefde, maar ‘wegglijden in de saaie, wanhopige eindeloosheid van de oceanen van tijd’, sleet en verveling dus, ‘totterdood elkaars gegijzelde’.

Saltsman gebruikt nog een andere strategie om uit de impasse te geraken: hij blikt terug op het verleden. Niet toevallig leest hij veel in en citeert hij talloze keren uit Homeros' Odysseia, waarin diens tienjarige omzwervingen worden verteld. Saltsmans doortocht door het verleden leidt nergens heen, tenzij naar de moeder. Die ‘regressio ad uterum’ kan paradoxaal ook geïnterpreteerd worden als een diepzittend verlangen om niet te moeten leven. De sterke band met de onbekende moeder is evident. Als hij als jongeman vrijt, vindt hij het ‘een groot drama’ dat hem een tepel uit de mond wordt getrokken, een drama dat hij al eerder heeft meegemaakt. De rituelen waarmee hij volwassen had kunnen worden, werpen hem terug op de moeder. Zo ook zijn eerste sigaret: ‘Zuigen! Dat is het eerste wat je van je moeder hebt geleerd.’ En zijn tweede vrouw Karin zegt hem: ‘Moedercomplex. Daarom ben je met Tilda getrouwd, jij twintig, zij tweeëndertig.’ En verder: ‘Je bent met je moedertje getrouwd. Tilda met de grote borsten.’ Maar ook Karin ziet hij soms zoals een baby zijn moeder: ‘Op handen en knieën over het tapijt kruipend, zoals aan het begin van zijn leven, toen hij dus nog niet besefte dat er tijd bestond, zag hij Karin, hoog boven hem opgericht.’ En als hij tijdens een woelige zeetocht overboord gaat, komt hij terecht in een zwarte schacht, bij ‘moedertje’. Hij denkt ook aan de dood van zijn moeder in zee, valt met haar samen. En met Mariëlle, die hem in ‘luchtbellentaal’ ook al moederlijk toelacht. Daar, in het zwarte drabbige water, geeft hij zich loom over aan al wat nu één is: liefde, kosmos, dood, eeuwigheid, moeder, Mariëlle. Hij voelt zich onaantastbaar voor ieder bederf van de tijd, en het is met grote tegenzin dat hij opnieuw aan boord wordt gehesen. Hij wordt wakker geschokt ‘uit een gekoesterde droom’.

Het leven is onvatbaar en ontgoochelend. Saltsman kijkt vooruit naar de verlossende dood of terug naar een ge-

[p. 99]

boorte die hij niet heeft gewenst. Daarom zal zijn artiestennaam wel Salzman zijn, de man-van-zout, met een allusie op de achteromkijkende vrouw van Lot, die in een zoutzuil verandert. Hij is natuurlijk ook verwant aan Orpheus.

Tekst-en-uitleg

Je moet je als lezer vooral geen zorgen maken dat je dergelijke allusies niet zou zien. Als een slechte schoolmeester herhaalt Brouwers de symboliek tot in den treure. Zo zegt iemand over Saltsman: ‘Salzman, ha! Mann aus Salz, wie eine Salzsäule’. En verderop, voor de héél domme leerlingen, nog eens anders: ‘Als ik nu omkijk, dacht hij, verandert zij door het lot misschien in een zoutbeeld.’ Tientallen keren wordt het verband duidelijk gemaakt tussen eros, dood, muziek en kosmos, tot je geërgerd denkt: hou toch op met zeuren, man! En dat je niet ziet wat je ziet, maar wel ziet wat je niet ziet, ja, daar krijg je gewoon les in. Alleen lijken het vaak de lessen van een gesjeesde filosoof. De slotscènes komen verdacht sterk in de buurt van die kitscherige near-death experiences, je weet wel.

De storende redundantie treedt ook op in de stijl. Brouwers wil, zo zegt hij aan Van Deel, ‘de mensen frapperen met brilliance, vingervlugheid, mooiheid, Bengaals vuur’.

Maar zo worden de gevoelens gewatteerd, ingekleed, versierd en gepommadeerd, waardoor ze de lezer niet meer kunnen treffen. Er zitten stofferige, oubollige sofakussens rond die gevoelens, en geen mens die erdoor geraakt wordt. Wat denk je bij voorbeeld van de volgende zin over de vervreemding van de werkelijkheid: ‘Ofwel had de nacht zichzelf binnenstebuiten gedraaid, de tijd zichzelf opgeblazen, ofwel was alles verbeelding, gezichtsbedrog, een illusoir natuurverschijnsel, zoals een fata morgana’? Volgens mij is dat een zin die zichzelf onschadelijk heeft gemaakt en eigenlijk niets meer betekent. Van dat soort zinnen krioelt het in de roman Zomervlucht.

Maar er is nog een soort zinnen. Saltsmans vriend Jef Doornik is Vlaming. Brouwers doet pogingen om in diens mond een taalvariant te leggen die authentiek moet overkomen. Enfin, iets wat Claus, Boon, Robberechts, Van den Broeck, Pleysier, Hoste zo goed kunnen. Bij Brouwers is het resultaat rampzalig. Doornik zegt zowel zinnen als ‘Dat was een goei meiske’ als ‘Toch was het fout van je, die mooie carrière lijk een pluisje van je schouder te blazen’. Hij zegt in één adem zowel ‘Denk aan uw vliegmachien, Reniertje, manneke, ge gaat gij almeteens uw vliegmachien nog verpassen’ als ‘Breng je haar mijn groeten over?’ Ik noem zoiets gebrek aan métier.

Tot tweemaal toe alludeert de auteur op Bianca Castafiore, de opgeblazen en pathetische zangeres uit Kuifjesalbums als De 7 kristallen bollen en vooral De juwelen van Bianca Castafiore. De commentaar van kapitein Haddock bij het lezen van haar brief vertelt ongeveer wat ik dacht bij het lezen van Zomervlucht: ‘Mijn jonge vriend. Het is alweer een poosje geleden dat ik... allemaal larie... een verblijf... nog meer larie... op de vlucht voor de journalisten... Mag ik in alle eenvoud (moet je horen!) op het kasteel Molensloot komen logeren?... nog veel meer larie... Ik kom 17... Honderd miljoen bommen en granaten!’

Ik heb aan de larmoyante boodschappen van Brouwers geen boodschap. Het zal wel aan mij liggen: ik hààt zelfbeklag. Ook dat van de Louwhoek in Exel.