Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 135

[p. 770]

Koen Vermeiren
Kroniek
Greta Seghers over de dwaalwegen der Vlaamse opvoedkunde

Greta Seghers, Hoe moordend is mijn school. Antwerpen/Amsterdam, Manteau, 1990, 209 p., 695 BF, fl. 34,90.

Wie de verhalen in Het blauwe meisje en andere kleuren van de verschrikking (1980) na elkaar leest, zal daaruit vrij makkelijk een algemeen beeld van één en dezelfde familie met haar sociaal-culturele achtergrond kunnen reconstrueren. De vrouwelijke hoofdfiguur - nu een ik-, dan weer een zij-personage - is ofwel een schoolmeisje dat uit eigen vrije wil voor het internaat heeft gekozen, om thuis weg te zijn, ofwel een volwassen vrouw die haar tijd tracht te verdelen tussen een slopende onderwijsbaan, een gezin en de ambitie om schrijfster te worden. Haar vader, die een enkele keer met de naam Richard wordt aangeduid, wordt voorgesteld als een vrij liefdeloze en autoritaire man die na de oorlog, wegens zijn Duitsgezinde overtuigingen en zijn flamingantisme, gedurende vijf jaar uit het onderwijzersambt is ontheven en die dan maar bakker wordt. Hij is heel actief in allerlei dorpsverenigingen (toneel, organisatie van stoeten en processies, schoolen herdenkingsfeesten) en stort zich op latere leeftijd opeens met grote ijver in een lucratief, niet nader omschreven geldzaakje. Hij is maaglijder, heeft last van humeurigheid en plotse misselijkheden en moet zelfs een operatie ondergaan waarbij een deel van zijn zieke maag wordt verwijderd. Ten slotte sterft hij als een seniele en hulpbehoevende man.

Het portret van de moeder is eigenlijk het tegenovergestelde van dit negatieve vaderbeeld. Zij is de liefdevolle, maar onderdanige vrouw die alles over heeft voor haar gezin, die zich door familieleden (vooral dan enkele bazige tantes) lijdzaam laat vernederen en die door haar dochter op de handen wordt gedragen. Geen inspanning is haar te veel, ze werkt en zwoegt zonder zich te beklagen en als zij op een dag opeens sterft, laat zij een grote leegte achter in het gezin en vooral in het hart van de dochter.

De grote afwezige is de meer dan tien jaar oudere broer, die heeft gekozen voor een leven op zee en die tijdens zijn schaarse bezoekjes de familie verblindt met zijn schitterende uniformen en avontuurlijke reisverhalen. De tantes zijn stuk voor stuk bemoeizuchtige, kokette bourgeoismadammen die profiteren van de braafheid van de moeder, en vooral een van hen kan het niet laten de nog schoollopende ik-figuur geregeld te kleineren, door haar bijvoorbeeld tijdens een klasbezoekje vooraan te roepen en nummertjes te laten opvoeren. In één verhaal duikt er in de familie ook een kapelaan op, want de vader onderhield zijn hele leven goede banden met de clerus, die door de dochter knap en aantrekkelijk wordt gevonden. Méér wordt er over hem of over de gevoelens van het jonge meisje niet verteld, maar in de nieuwe roman van Greta Seghers, Hoe moordend is mijn school, komen we er alles over te weten.

In dit boek is er aan de familiesituatie

[p. 771]

zoals we die kennen uit Het blauwe meisje en gedeeltelijk ook uit de genealogische roman Ontregeling en misverstand (1983) in feite niets veranderd - integendeel, want sommige toestanden en gebeurtenissen duiken letterlijk weer op - maar alles wordt nu veel meer uitgediept. Het ikpersonage is opnieuw de dochter, die haar ontwikkeling van kind tot vrouw beschrijft en dan vooral de opvoeding die ze thuis en op school heeft ‘genoten’. In dit opzicht zou je dus van een Bildungsroman kunnen spreken. Haar vader, Richard, is dezelfde stuurse en harteloze man, terwijl haar moeder nog altijd een diepgelovige, wat meelijwekkende, maar goedhartige vrouw is. En broerlief bevaart ook nu de wereldzeeën.

Het eerste hoofdstuk, met de ironische titel ‘De schone ziel van 't kind’, behandelt de kinder- en jeugdjaren thuis en stelt de vaderfiguur centraal. Bovendien beschrijft het de sociaal-culturele sfeer waarin het ik-personage opgroeide. De dochter krijgt de zin voor het onderwijs als het ware met de paplepel ingegeven en het is zeker niet toevallig dat het eerste geschenk dat zij van haar vader krijgt een afgedankte schoolbank is. Met veel enthousiasme en machtsvertoon speelt ze schooljuffrouw, met haar poppen als leerlingen, maar om de aandacht van de vader te trekken is méér nodig, namelijk een opzettelijk uitgelokte woedeaanval die haar een klap oplevert (in Het blauwe meisje krijgt ze een schooltas naar haar hoofd gesmeten, p. 46). Richard steekt het niet onder stoelen of banken dat hij liever géén dochter had gehad (het tweede kind kwam er min of meer noodgedwongen, in 1942, om medische redenen) en zijn devies, zowel in de roman als in het verhaal ‘De schooltas’ luidt: ‘Beter één aan de universiteit dan tien achter de kruiwagen’, daarmee doelend op de grote ambities die hij voor zijn zoon koesterde.

De vader zelf is ‘het produkt van de negentiende-eeuwse moraal, van de katholieke kerk en bovenal van zijn eigen machtswellust’ (p. 12), terwijl de moeder meer het melancholische type is, iets wat ze ongewild overdraagt op haar dochter. In de kweekschool had Richard, als student, immers een ware hersenspoeling ondergaan die hem moest voorbereiden op een leven van aanzien en gezag. Want toen, in de jaren tussen beide wereldoorlogen, stond het onderwijzersambt nog min of meer op één lijn met het imago dat de pastoor, de dokter en de notaris uitstraalden. Ook het flamingantistische ideeëngoed werd door de school stelselmatig overgedragen op haar leerlingen, die later een zelfbewuste Vlaamse elite moesten vormen. En vandaar dat er blijkbaar niet veel voor nodig was om Richard later te doen dwepen met de discipline van het Duitse broedervolk én met figuren als Mussolini (die zorgde er tenminste voor dat de treinen op tijd waren in Italië!), Franco en, in het geheim, Hitler. Vlaanderen was zijn ware vaderland, maar omdat hij de liefde daarvoor wat al te demonstratief had getoond werd Richard na de oorlog voor vijf jaar uit zijn ambt ontzet, tot hij in 1950 in ere werd hersteld. Deze moeilijke naoorlogse periode wordt beschreven in ‘Zaailand’. De vader is, noodgedwongen, overgeschakeld op de bakkerij die een oudere broer hem heeft nagelaten, terwijl moeder en dochter grotendeels zijn aangewezen op de ‘goedheid’ van iemand als tante Palmyre, wier man schoolhoofd is. Palmyre profiteert echter van de situatie en ondermijnt hiermee het zelfrespect van het gezin van haar broer.

In ‘Vrij onderwijs, proprement dit’ wordt het verhaal gedaan van de leerjaren in het dorpsschooltje en daarna in de middelbare afdeling; van het internaatsleven, waarin de ik-figuur als het ware wegvlucht voor haar vader; van de kalverliefdes en de erotische puberfantasieën en van haar ‘ontmaagding’ (een verhaal apart!). En het is in dit hoofdstuk dat de opvoeding in het katholieke onderwijs ongenadig op de korrel wordt

[p. 772]

genomen, want deze ‘steunt op twee pijlers: hypocrisie en het creëren van angst’ (p. 79). In de dorpsschool bevindt de vertelster zich bovendien in een heel dubbelzinnige situatie: als dochter van een onderwijzer krijgt zij van de meeste ‘nonnen’ een voorkeursbehandeling, die haar evenwel niet geliefd maakt bij haar klasgenoten. Zij voelt zich een uitgestotene, net zoals het personage in heel wat verhalen uit Het blauwe meisje, en is dan ook dolgelukkig als ze op een dag een klap moet incasseren van een zuster, want hierdoor hoort ze weer voor even bij de groep. Maar het valt haar al spoedig op dat gegoede en geciviliseerde leerlingen in het algemeen met meer geduld en ‘naastenliefde’ worden benaderd door de nonnen, dan meisjes uit mindere milieus, en ook het Frans geldt hierbij als statussymbool. Er zijn trouwens nog andere misstanden, zoals het ontslag van een geliefde lerares die de laan wordt uitgestuurd omdat ze gaat trouwen.

In het internaat wordt het leven beheerst door orde en tucht, terwijl de nonnen worden voorgesteld als gevoelloze gefrustreerde wezens. Het is in die periode dat de ik-figuur ernstig begint te twijfelen aan de religieuze overtuigingen die zij vanuit haar opvoeding heeft meegekregen en dit gevoel wordt nog versterkt als ze bepaalde ongerijmdheden in het Evangelie gaat ontdekken. Het gesprek omtrent Jezus' maagdelijke geboorte dat hier met een non wordt gevoerd, was ook al terug te vinden in Het blauwe meisje, zij het dan dat de tegenspeler daar een leraar is.

De nonnen uit het internaat, die eigenlijk een nieuwe generatie vertegenwoordigen, zijn ‘universitair gevormd en flamingant’ (p. 123), waardoor de leerlingen de speelbal dreigen te worden van een machtsstrijd tussen het Frans en het Vlaams. Het onderwijs dat deze zusters verstrekken is er evenwel nog altijd op gericht ‘dogma en gehoorzaamheid’ bij te brengen en leidt tot ‘geestelijke armoede’ (p. 122). Nauwlettend wordt er toegezien op de ‘kuisheid’ van de opgroeiende meisjes en de ik-figuur is dan ook heel verwonderd als ze later verneemt dat minstens twee van haar toenmalige gewijde leraressen lesbisch waren.

Inmiddels is de liefde voor God-De-Vader niet alleen vervangen door een grote bewondering voor al wat met literatuur en schrijvers te maken heeft, maar ook door een meer aardse hartstocht voor de kapelaan die in ‘Idylle, perpetuum immobile’ (in Het blauwe meisje) ook al even om de hoek kwam kijken. Deze kapelaan, een stiekeme vrouwengek, knijpt de katjes het liefst in het donker en profiteert zolang mogelijk van de puberliefde van zijn jeugdige aanbidster, maar natuurlijk zonder zijn sociaal aandien noch zijn comfortabele status ooit in de waagschaal’ te leggen (p. 157). Hierdoor wordt hij voor de vertelster uiteindelijk het twijfelachtige symbool van de dubbelzinnige katholieke moraal.

En dan is de tijd gekomen dat de opvoedeling opvoeder wordt. In dit laatste hoofdstuk worden dan ook de jaren aan de normaalschool en de loopbaan als regentes, die een aanvang neemt in 1962, beschreven. Greta Seghers, die zelf werkzaam is in het vrij onderwijs en dus weet waarover ze schrijft, neemt hierbij geen blad voor de mond en laat weinig of niets heel van het katholieke onderwijssysteem waarin onverdraagzaamheid jegens andersdenkenden blijkbaar nog altijd overheerst, zij het op een meer verdoken manier. Zonder enige aarzeling beschrijft zij de hypocrisie, het opportunisme en de bureaucratie van een schoolsysteem waarin het onderwijzend personeel volledig is overgeleverd aan ministeriële besluiten, wisselende leerplannen, pedagogische commissies, opgelegde doelstellingen en lesvoorbereidingen, een bazige directie en norse inspecteurs, en waarin leerlingen geen enkele belangstelling meer kunnen opbrengen voor zaken die niet rechtstreeks in verband staan met het begeerde

[p. 773]

diploma. De leraar wordt voorgesteld als een speelbal van de inrichtende machten, als iemand waarvan ‘een soort geestelijke stilstand’ wordt vereist (p. 184) en die zich vooral aan de Regels moet houden. Overdrijft Greta Seghers? Ongetwijfeld zullen heel wat lezers in Vlaanderen vinden van wel, maar zelf ben ik ooit tot tweemaal toe - als beginnende tijdelijke leraar in een vrije school - op een laffe wijze aan de deur gezet omdat ik me niet tot een huwelijk wilde laten dwingen (al werd deze reden natuurlijk in geen enkel verslag vermeld). Maar goed, ik neem aan dat Greta Seghers vastbenoemd is, hoewel dit tegenwoordig ook al niet veel zekerheid meer oplevert. Wél zou ze met haar - eenzijdig op het katholieke net gerichte - kritiek de indruk kunnen wekken dat het in het gemeenschapsonderwijs (het vroegere Rijksonderwijs) allemaal zoveel beter is. Daar is het natuurlijk niet de religieuze gezindheid die een rol speelt, maar wel het soort relaties dat men in Brussel heeft. En de argwaan jegens ‘leraar-schrijvers’ die de ik-figuur in haar katholieke school ondervindt, bestaat in het andere net evengoed. Toen ik enkele jaren geleden - ik had op dat moment nog niet de plaats moeten ruimen voor iemand die weliswaar een lager diploma had, maar een arm die reikte tot in het hoofdkwartier der Brusselse Argo-nauten - in een atheneum de twijfelachtige eer genoot een inspecteur op bezoek te krijgen, werd mij op onvriendelijke wijze duidelijk gemaakt dat de tijd definitief voorbij was dat auteurs het onderwijs als een rustig bijbaantje konden beschouwen om zo meer energie in hun elitaire hobby te steken, en dat ik dus maar beter al mijn aandacht op de school kon richten. De onderwijsvorm die ons wordt opgedrongen door al die ‘specialisten in de didactiek’ (meestal mensen die geen enkele voeling - meer - hebben met de praktijk) is inderdaad slopend, en dus ben ik maar gestopt met lesgeven.

Greta Seghers heeft met Hoe moordend is mijn school niet haar meest literaire roman geschreven - dat is ongetwijfeld De zijpaden van het paradijs - maar wel haar moedigste. Want er zijn durf en een bedreven pen voor nodig om het bastion van ons schoolsysteem met zo'n stormram te lijf te gaan als dewelke Greta Seghers hier in stelling brengt. Maar het effect is dubbel, want als auteur belegert zij de vesting van buitenaf, en met een cynisme dat niet moet onderdoen voor de bittere humor die in Bordewijks Bint voorkomt, terwijl zij als lerares het paard van Troje heeft binnengehaald (al zijn ‘bevoegde’ personen en instanties zéér bedreven in het naast zich neerleggen van kritische romans; kijk maar naar De blinde spiegel van Piet van Aken, die destijds door alle betrokken politici en partijen werd doodgezwegen). Hoe dan ook: Greta Seghers' boek lijkt mij verplichte schoollectuur voor alle hogere jaren, want zowel leerlingen als leraars zullen er deze keer, geloof ik, plezier aan beleven! En dat is toch al heel wat, want voor die mensen is lezen vaak zo'n onoverkomelijke inspanning dat ze er maar liever helemaal niet meer aan beginnen.