Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 135

[p. 280]

J.C. Kannemeyer
Essay
Bij de dood van Etienne Leroux

I.

Op dertig december 1989 is op 67-jarige leeftijd de Afrikaanse romanschrijver Etienne Leroux overleden in de Vrijstaatse hoofdstad Bloemfontein, ongeveer anderhalf uur rijden van het dorp Koffiefontein, waar hij op een uitgestrekte boerderij het grootste deel van zijn leven gewoond en gewerkt heeft.

Bij zijn dood hebben talloze collegaschrijvers, letterkundigen en vrienden hulde gebracht aan deze bijzonder beminnelijke man, die als de belangrijkste romanschrijver onder de zogenaamde Sestigers wordt beschouwd. In zijn eigen land zijn hem bij verschillende gelegenheden de hoogste onderscheidingen toegekend die een Afrikaanse schrijver ten deel kunnen vallen: twee keer de Hertzogprijs, twee keer de C.N.A.-prijs, een keer de Perskorprijs en drie eredoctoraten, te weten van de universiteiten van Natal, Vrijstaat en Stellenbosch. Alhoewel hij nooit met een van de grote internationale prijzen bekroond werd, is zijn werk in vele talen verschenen, zoals bij voorbeeld zijn roman Zeven dagen bij de Silbersteins, door K. Maartense in het Nederlands vertaald en door A.W. Bruna & Zoon in 1965 uitgegeven. Drie van zijn romans, die te zamen de Silbersteintrilogie vormen, zijn in 1972 in de reeks ‘Penguin Modern Classics’ uitgegeven onder de titel To a dubious salvation. Hij is de enige Afrikaanse schrijver die die eer te beurt is gevallen. Graham Greene heeft ooit eens over zijn werk gezegd: ‘His audience will be the audience that only a good writer can merit, an audience which assembles slowly in ones and twos... the rumour spreads that here an addition will be found to the literature of our time.’

En toch, ondanks al die eerbewijzen en ondanks het feit dat Leroux' werk meer dan dat van eender welke andere Afrikaanse schrijver stof geleverd heeft voor doctorale dissertaties en literair onderzoek, hebben zijn romans bij hun publikatie herhaaldelijk voor opschudding gezorgd en polemieken veroorzaakt. Al in zijn eerste roman, Die eerste lewe van Colet, opgedragen aan zijn grote mentor, de Nederlandse dichter Jan Greshoff, zorgde de seksuele openheid van vele taferelen voor iets totaal nieuws in het Afrikaanse proza en lokte hevige reacties uit van theologen en predikanten. Toen zijn in 1962 verschenen roman Sewe dae by die Silbersteins (Zeven dagen bij de Silbersteins) in 1964 bekroond werd met de Hertzogprijs, heeft er in de Afrikaanse dag- en weekbladen een maandenlange polemiek gewoed, waarin literatuurleken het werk op morele gronden veroordeelden en als zedenbedervend bestempelden. En dat juist terwijl de roman met zijn thematiek van de goeden en de slechten in een gezichtsloos bestaan de diepste morele en religieuze problematiek behandelt en terwijl het slot van de roman - wanneer de hoofdfiguur zijn gesluierde bruid opwacht -

[p. 281]

een van de grootste apologieën voor het geloof is in de hedendaagse Afrikaanse letterkunde:

‘Veronderstel jy is alleen in 'n groot saal. Jy lig jou hande vir jou beminde. Jy is geklee in 'n uniform. Jy is bevrees, maar jy het het die geloof. Jy dobbel met jou geloof. In jou uniform van die engele gaan jy na vore, jy lig jou hande, en met volkome vertroue wag jy op die beeld van waarheid in gelid van die liefde.’

Bij herhaling, maar aanvankelijk zonder succes, zijn Leroux' romans op morele gronden aangeklaagd volgens de ‘Wet op die Beheer oor Publikasies’. In 1977, toen de Zuidafrikaanse literatuur, ten gevolge van de strenge toepassing van die wet door rechter J.H. Snyman, haar zwartste periode kende, werd Leroux' roman Magersfontein, o Magersfontein! verboden om reden van ‘oormatige vieslike taal, oormatige ydellike gebruik van die Here se naam, platvoerse verwysings na ontlasting, masturbasie, die verlies van maagdelikheid, voorkoming van konsepsie deur seepspoeling, maandstonde, geslagsorgane en prostaatmoeilikheid’. Na dat verbod ging de uitgeverij Human & Rousseau in beroep bij het Pretoriaanse Hooggerechtshof, maar dat appel werd in 1978 van de hand gewezen. Toen de ‘Suid-Afrikaanse Akademie’ in juni 1979 de roman met de Hertzogprijs bekroonde, werd die beslissing door talloze schrijvers en letterkundigen toegejuicht als een van de belangrijkste die de ‘Akademie’ ooit genomen had. Met die bekroning, zo werd gezegd, wordt ‘die menslike gevoel van regverdigheid bevredig’, want Leroux, zo'n groot schrijver, werd ‘deur 'n agterlike beheersof sensuurstelsel grondeloos verneder’. Wie historisch bewustzijn heeft, moet haast geloven ‘dat met hierdie bekroning die keerpunt uiteindelik kan kom waarop [...] skrywers, literatore en almal vir wie [...] [die] Afrikaanse literatuur van belang is, so lank reeds wag’. Toen de uitgevers dan ook in hoger beroep gingen, verwierp de ‘Appèlraad van Publikasies’, met J.C.W. van Rooyen als nieuwe voorzitter, het vroegere vonnis en werd het verbod op de roman ingetrokken. Deze beslissing luidde een nieuw tijdperk in in de toepassing van de publikatiewet, al staat het bewuste aanstootgevende artikel vandaag nog steeds ongewijzigd in het wetboek.

De hele hetze omtrent het verbod op Magersfontein, o Magersfontein! heeft echter een negatieve uitwerking op Leroux als schrijver gehad. Zijn eigen aard getrouw legde hij over de hele aangelegenheid geen enkele verklaring af en stond hij er geen enkel interview over toe. De gebeurtenissen in het Hooggerechtshof volgde hij vanop een afstand en met een zekere gelatenheid. Zijn naasten beseften evenwel ten volle dat dat verbod diep in zijn wezen ingegrepen had, want er kan voor een schrijver niets ergers bestaan dan op een dag geconfronteerd te worden met het feit dat zijn boek niet meer gelezen mag worden. Voor een schrijver en vakman van het formaat van Leroux was dit een ontzettende klap, en men kan alleen maar vermoeden in welke mate het gebeuren rond die roman verantwoordelijk is geweest voor de afname van zijn produktiviteit in de laatste jaren van zijn leven.

2.

De heftige reactie die er herhaaldelijk op de publikatie van Leroux' romans geweest is, moet waarschijnlijk toegeschreven worden aan het feit dat zijn werk voor de overgrote meerderheid van het Afrikaanse publiek een totaal nieuw verschijnsel was, waarop de traditionele romans vòòr hem met hun gemoedelijke, lokale beperktheid hen helemaal niet hadden voorbereid. Het verwijzingsveld in de elf gepubliceerde romans van Leroux strekt zich uit over de Griekse, Germaanse, Egyptische en Indische mythologie tot aan de kabbalistiek, het

[p. 282]

gnosticisme en de alchemie, terwijl de ruggegraat van zijn oeuvre gevormd wordt door het werk van de Zwitserse denker C.G. Jung met zijn opvattingen over het individuatieproces, transformatie en hergeboorte. Dit geheel van verwijzingen vormt echter slechts de basis voor een reeks romans, die gezamenlijk kunnen herleid worden tot de odyssee van de pelgrim-op-reis, de omzwervingen van de moderne mens, op zoek naar een levende mythe en een eigen identiteit.

In de meeste gevallen hebben de romans raakpunten met een verscheidenheid aan mythes en verwijzingswerelden, die op zo'n manier verstrengeld worden met elkaar dat een bekend gewaand gegeven een vreemde, bizarre en groteske aanschijn krijgt. Dit geldt ook voor de ‘primaire’ werkelijkheid in zijn romans, namelijk de werkelijkheid zonder mythologische of religieuze substraten. In de wereld van Leroux wordt een gewone stier bij voorbeeld omgetoverd tot een tweekleurig monster dat geluidloos boven de drempel van het menselijke gehoor loeit, het gedreun van een dieselmotor herschapen tot de harteklop van een hele kleine samenleving, die er voor zijn gemechaniseerde orde van afhankelijk is, terwijl een hedendaags ‘shopping centre’ uitgroeit tot een microcosmos van het moderne leven.

De verhouding tussen het bekende en het vreemde, de werkelijkheid en de fantasie, het specifiek Zuidafrikaanse en het internationale, veroorzaakt dikwijls een spanningsrelatie en geeft vaak aanleiding tot komische, satirische en ironische situaties. Dat leidt op sommige plaatsen tot groteske, macabere en absurde scènes in zijn werk en is verantwoordelijk voor de pervertering en travestie van de dikwijls diepzinnige wijsgerige gedachten.

Met deze manier van werken is Leroux' proza ver verwijderd van het algemene patroon dat de Afrikaanse verhaalkunst van voor zijn tijd kenmerkt. Dit geldt ook voor zijn bijzondere typeringen. Zijn figuren zijn dikwijls allegorisch van aard of hebben zulke namen dat er mythologische personages door verbonden worden met gewone, hedendaagse, burgerlijke mensen. Meestal zijn de centrale karakters buitenstaanders met een onvermogen tot communiceren en daarom ook tot het uitspreken van hun eigen persoonlijke noden, terwijl de bijfiguren die de protagonist vergezellen als verklarende gidsen optreden.

Bijzonder opvallend is het gebruik van symbolen, situaties, karakters en achtergronden die in verschillende werken terugkeren, maar telkens met subtiele veranderingen of accentverschuivingen. Elke roman wordt voorafgegaan door een opdracht, een motto - meestal enkele woorden van een bepaald personage, die rechtstreeks uit de roman komen en zo een zeker gewicht krijgen - en een ‘verontskuldiging’ waarin de setting en de karakters als ‘denkbeeldig’ aangeduid worden, maar zo ook tot denkbeelden of archetypische verschijnselen gereduceerd worden.

3.

Door de figuur van de ‘outsider’, de experimenten met het tijdsverloop en het aanwenden van de ‘stream of consciousness’ vertonen Leroux' romans een overeenkomst met die van zijn Afrikaanse tijdgenoten en zijn ze verwant met de werken van uiteenlopende 20ste-eeuwse schrijvers als Joyce, Woolf, Waugh, Vian, Borges, Singer, Nabokov, Koestler en Fowles. Binnen het bestek van zijn elf romans bouwt hij echter een oeuvre op dat enerzijds met zijn absurde situaties en bizarre fantasieën de vroege experimentele fase van de Afrikaanse ‘Sestigers’ overstijgt, en anderzijds met zijn allegorisch-peregrinale inslag bij veel oudere tradities in de Westeuropese literatuur aansluit. Als men zijn literatuur-beschouwingen leest - meestal voordrachten en gelegenheidsstukken, die hij

[p. 283]

op verzoek geschreven heeft -, wordt men er zich van bewust in welke mate zijn kunstenaarsschap een onvoorwaardelijke en absolute overgave van hem vereist heeft. Het is deze onvoorwaardelijke overgave die hem tot de belangrijkste romanschrijver van de Afrikaanse letterkunde gemaakt heeft en tot een van de weinigen die op prozagebied met de literatuur van onze tijd internationaal een woordje kunnen meepraten.

Voor zijn vrienden en familie was hij een charmante man, wiens aangename gezelschap, sprankelende geest en wellevendheid zij nu zullen moeten ontberen. Voor de Afrikaanse letterkunde is zijn heengaan een gevoelig verlies in een tijd dat wij zijn intellectuele kracht en zijn inzicht in het wezen van de mens kwalijk kunnen missen. Gelukkig is er nog steeds zijn werk, waarnaar wij telkens kunnen teruggrijpen en dat ons kan helpen om onszelf en de wereld beter te verstaan.