Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 135

[p. 202]

Herbert van Uffelen
Essay
Nederlandse literatuur in Duitsland

Het gaat goed met de Nederlandse literatuur in Duitsland. In het bijzonder met de jeugdliteratuur. In de laatste 10 jaar werden niet minder dan 316¹ titels van Nederlandse en Vlaamse auteurs van jeugd- of kinderboeken in het Duits vertaald. Vooral Henri Arnoldus en An Rutgers van der Loeff-Basenau scheerden hoge toppen. En het succes van de Nederlandse literatuur in Duitsland beperkt zich niet tot de auteurs van jeugdliteratuur. Ook een hele reeks andere Nederlandstalige schrijvers heeft ondertussen in Duitsland een uitgever voor zijn vertalingen gevonden. Om er maar enkele, maar misschien wel de belangrijkste te noemen: Harry Mulisch, Jan Wolkers, Louis Paul Boon, Hugo Claus en Cees Nooteboom.

Van de zo vaak beklaagde afwezigheid van de Nederlandse literatuur op de Duitse markt is dus geen sprake. Dat dit zelfs nooit zo geweest is, kan makkelijk aangetoond worden aan de hand van enkele ‘high lights’ uit de geschiedenis van de Nederlandse literatuur in Duitse vertaling. Al in de negentiende eeuw had men in Duitsland veel belangstelling voor werk van Nederlandstalige auteurs, in het bijzonder voor het historischromantisch werk van Jacob van Lennep en Anna Louise Bosboom-Toussaint, voor dat van de gebroeders August en Reinier Snieders en dat van Hendrik Conscience. Consciences Der Rekrut, de vertaling van De loteling, werd met 6 oplagen van 1850 tot 1875 en meer dan 10.000 exemplaren zelfs een echte bestseller. Ook voor Multatuli en Frederik van Eeden had men in Duitsland, zij het eerst rond de eeuwwisseling, grote belangstelling. In de jaren twintig volgden dan Louis Couperus, Arthur van Schendel, Jo van Ammers-Küller en Ina Boudier-Bakker. Dat rond die tijd Felix Timmermans, en een tiental jaren later ook Stijn Streuvels, Gerard Walschap en Anton Coolen, in Duitsland erg in trek waren is welbekend. Minder bekend is echter dat deze auteurs ook na W.O. II het beeld van de Nederlandse literatuur in Duitsland blijven bepalen. Ze worden dan wel vergezeld door nieuwe sterren: Anne Frank, Theun en Anne de Vries, Jan de Hartog, Simon Carmiggelt, en natuurlijk niet te vergeten Jan Willem van de Wetering als dé vertegenwoordiger van de detective en Martine Carton die tegelijkertijd - en dit dus nog vóór Anja Meulenbelt - de meest succesvolle vrouwelijke auteur uit het Nederlandse taalgebied in Duitsland is. Eerst veel later volgen - na Louis Paul Boon, die door de recente vertalingen bij de Duitse uitgever Selinka een enorme sprong naar voren heeft gemaakt - de reeds genoemde auteurs Harry Mulisch, Cees Nooteboom en Hugo Claus.

Er is dus verbazend veel uit onze literatuur vertaald, maar het feit dat de top tien van de meest vertaalde auteurs in de periode sinds 1945 - tenminste als

1 De getallen werden berekend op basis van de bibliografie van de Nederlandse literatuur in vertaling (1830-1987) die ik voorbereid en die ik hoop in 1990 te kunnen publiceren. De vermelde cijfers zijn dan ook voorlopig. Dit onderzoek werd gesteund door het Ministerium für Wissenschaft und Forschung te Düsseldorf.

[p. 203]

elke publikatie, zij het nu eerste oplage of een andere, geteld wordt - nog altijd aangevoerd wordt door Felix Timmermans, gevolgd door Jan Willem van de Wetering, tempert toch enigszins het enthousiasme waarmee deze bijdrage van start ging.²

Sinds het begin van de jaren tachtig kan er gelukkig een verandering vastgesteld worden. Jan Willem van de Wetering staat wel nog met 78 publikaties bovenaan de lijst, gevolgd door Anne Frank, Martine Carton en Felix Timmermans, maar dan komen - na Anja Meulenbelt met 12 werken, Herman van Veen met 10 en Esteban López met 6 - Harry Mulisch met 5 titels en Jan Wolkers, Simon Carmiggelt en Louis Paul Boon met 4 boeken. Hun werk en dat van de vele auteurs die maar één of twee vertalingen op hun naam hebben, schijnt in Duitsland langzaam de ontspanningslectuur, die tot in de laatste jaren het beeld van de Nederlandse literatuur in Duitsland bepaalde, te verdringen. Niet alleen neemt nu, voor het eerst sinds de jaren vijftig het aantal vertalingen van de Nederlandse bellettrie weer toe, bovendien is de diversiteit duidelijk gestegen.³ Op

2 Ter vergelijking:

Voor de Periode 1945-1988 Totaal aantal titels	één oplage	meerde oplagen
1. 132 F. Timmermans	44 J. de Hartog	96 F. Timmermans
2. 87 J. v.d. Wetering	36 F. Timmermans	70 J. v.d. Wetering
3. 76 A. Frank	27 T. de Vries	59 A. Frank
4. 51 J. de Hartog	18 E. Claes	19 Th. de Vries
5. 46 T. de Vries	17 J. v.d. Wetering	18 E. Claes
6. 36 E. Claes	17 A. Frank	16 M. Carton
7. 27 S. Streuvels	17 E. Multon	12 S. Streuvels
8. 26 T. Kortooms	15 S. Carmiggelt	12 T. Kortooms
9. 25 A. de Moor-Rignalda	15 S. Streuvels	12 A. de Moor-Rign.
10. 24 M. Carton	14 T. Kortooms	11 A. Meulenbelt

3 In de jaren vijftig kenden het Nederlandse proza en de Nederlandse poëzie in Duitsland een hoogtepunt. Sindsdien ging het bergaf, met de jaren zeventig als absoluut dieptepunt. Pas sinds de jaren tachtig gaat het weer bergop. Alhoewel de jeugdliteratuur het in het algemeen in Duitsland goed doet, ziet de ontwikkeling op lange termijn er niet zo rooskleurig uit. Ter vergelijking:

[p. 204]

enkele uitzonderingen na zijn er geen echte uitschieters meer. Er zijn nu veeleer een hele reeks van belangrijke Nederlandstalige auteurs, soms zelfs met meerdere werken, op de Duitse markt vertegenwoordigd.

Steeds meer Duitse uitgevers hebben blijkbaar belangstelling voor de Nederlandse literatuur. Misschien wel omdat ze, zoals de grote uitgever Suhrkamp, van mening zijn dat de Nederlandse literatuur een literatuur is die de moeite waard is.⁴ Maar natuurlijk is dat niet het enige motief. Commerciële belangen spelen nog altijd de hoofdrol. Een boek moet in eerste instantie verkopen. Daarom gaat Hanser door met Mulisch die wél verkoopt - (welingelichte bronnen spreken van meer dan 10.000 exemplaren van de vertaling van De aanslag) - en is Suhrkamp waarschijnlijk gestopt met Biesheuvel. De uitgever zegt wel dat dit was omdat er van deze auteur geen roman te verwachten was (alhoewel hij dit ook eerder had kunnen weten), maar even belangrijk was zeker het feit dat de verhalen van Biesheuvel - ondanks goede kritieken - helemaal niet verkochten.⁵ Om nog een ander voorbeeld te geven: de commercie zit ook achter de tweeslachtige titel van de vertaling van Het verdriet van België die bij Klett-Cotta als Der Kummer von Flandern verscheen. Met deze titel gooide de uitgever voor alle zekerheid toch maar een lijntje uit naar het publiek van de in Duitsland bekende Streuvels en Timmermans die tot voor enkele jaren het beeld van de Nederlandse literatuur uit Vlaanderen in Duitsland bepaalden.

Hoe dan ook, de tijd dat Duitse uitgevers hun neus optrokken voor de Nederlandse literatuur lijkt voorbij.⁶ Maar dat betekent niet dat de Duitse lezers er al voor gewonnen zijn! Niet voor niets ging de publikatie van Mulisch' Das Attentat en Claus' Der Kummer von Flandern met een enorme publiciteitscampagne gepaard. Beide auteurs gingen op tournee door Duitsland. Klett-Cotta publiceerde een uitvoerige brochure over de Vlaamse auteur en zijn werk waarin Hugo Claus een van de ‘belangrijkste vertegenwoordigers van de naoorlogse Nederlandse literatuur’⁷ genoemd werd. Hanser, de uitgever van Mulisch, verspreidde samen met de uitgever van Claus een korte inleiding in de geschiedenis van de Nederlandse literatuur na de Tweede Wereldoorlog geschreven door Dr. Carel ter Haar, momenteel de grote motor achter de Nederlandse literatuur in Duitse vertaling.⁸ De noodzaak van deze brochures, het feit dat ze zelfs uitdrukkelijk als ‘eerste oriëntering’⁹ bedoeld zijn, maakt wel het een en ander duidelijk: de Nederlandse literatuur is in Duitsland geen begrip.

Wat dit betreft is er blijkbaar, ondanks alle successen, weinig veranderd sinds de vroege 19de eeuw, toen men in

4 Zie hiervoor: M. de Vos: ‘Het buitenland leest ons niet graag’. In: NRC, 11.11.88, p. 3.

5 T.a.p.

6 Wiel Kusters schrijft dit al in 1988 in het EGmagazin: ‘Seit einigen Jahren ist es aus mit dem Nase-Rümpfen der deutschen Verlage und Leser, glaube ich. Da weht ein frischer Wind von der niederländischen Küste ins deutsche Binnenland. Genau wie die Engländer, Amerikaner und Franzosen wittern nun auch die Deutschen niederländische Autoren (...)’, (Nr. 11, 1988, p. 24.)

7 C. ter Haar: Hugo Claus: Der Kummer von Flandern, Stuttgart, [1986].

8 C. ter Haar: Kontinuität durch Individualität: Niederländische Literatur nach 1945, München, [1986].

9 T.a.p.

[p. 205]

Duitsland eveneens weinig wist over de Nederlandse literatuur. Maar men stond er indertijd veel sceptischer tegenover! Voor de bekende Duitse criticus R.E. Prutz was de Nederlandse literatuur zelfs zo goed als dood. In 1847 betreurt hij dat de Nederlanders, die toch van Duitse afstamming zijn en van Duitse geest doordrongen, het eenmaal bereikte culturele niveau te vroeg gefixeerd hebben. ‘Het bloed, naar het hart terugkerend, liet de uiterste ledematen verstijven’,¹⁰ stelt hij vast en voegt eraan toe: de Nederlanders ‘zijn te zeer doordrongen van Duitse elementen om een eigen ontwikkeling te hebben; en toch weer niet Duits genoeg om onze hele ontwikkeling met vergelijkbare levendigheid te voltrekken.’¹¹ De Nederlandse literatuur was in Duitsland in de 19de eeuw niet meer dan een ‘hulpbron’.¹² Ze werd gebruikt om aan de stijgende leesbehoefte van het publiek van de leen- en leesbibliotheken te helpen voldoen. Vaak werd ze zelfs niet eens vertaald, maar naverteld, verscheen ze dus in een bewerking. Niet dat dat in de 19de eeuw zo ongewoon was, maar dit lot viel toch heel wat auteurs ten deel, zoals Hendrik Conscience, Jan ten Brink, Hendrik Jan Schimmel en Jacob van Lennep. Zelfs de enige Duitse vertaling van Busken Huet was ‘nacherzählt’ en de eerste vertaling van Max Havelaar was ook niet veel meer dan een bewerking.

Met bijzondere aandacht volgde men in de 19de eeuw echter de ontwikkeling van de Nederlandse literatuur uit Vlaanderen, dat door de Belgische revolutie en de daarmee gepaard gaande bedreiging van de ‘Germaanse bufferstaat tegen Frankrijk’ in het middelpunt van de belangstelling was geraakt. Het is geen toeval dat Conscience in Duitsland bekend werd via een opstel van Ferdinand Snellaert dat eigenlijk over de Vlaamse beweging ging en dat Conscience ook in deze context presenteerde. Zelfs Prutz had al zijn hoop in Vlaanderen gesteld. In 1847 schrijft hij enthousiast: in Vlaanderen ‘vinden wij alles wat we bij de literatuur, bij de cultuur en de politieke praktijk van de Nederlanders vermissen’.¹³

De eerste uitvoerige studies over de Nederlandse literatuur in Duitsland beperken zich dan ook tot Vlaanderen: in 1845 verschijnen de Reise-Erinnerungen aus Belgien¹⁴ von Luise von Ploennies en in 1861 de anthologie met biografische gegevens van Ida von Düringsfeld: Von der Schelde bis zur Maas.¹⁵ Pas op het einde van de jaren zeventig van de vorige eeuw probeert Lina Schneider, gebruik makend van het materiaal van een andere kenner van de Nederlandse literatuur Ferdinand von Hellwald, Duitsland ervan te overtuigen, dat de Nederlandse literatuur ook een bijdrage tot de wereldliteratuur geleverd heeft en nog steeds levert. Nadat zij eerst onder het pseudoniem Wilhelm Berg, waaronder zij ook verschillende vertalingen uit het Nederlands publiceerde, de Geschiedenis van de Nederlandsche letterkunde van Willem Jonckbloet voor Duitsland toegankelijk gemaakt heeft, publiceert ze in 1887 haar Geschichte der niederländischen Litteratur.¹⁶

In 1902 stelt Otto Hauser, een van de belangrijkste promotoren van de Nederlandstalige literatuur in Duitsland in die tijd, niet zonder enige trots vast: ‘de Hollandse literatuur heeft in de laatste 25

10 R.E. Prutz: Kleine Schriften zur Politik und Literatur I, Merseburg, 1847, p. 204.

11 T.a.p., p. 204-205.

12 Blätter für litterarische Unterhaltung, jg. 1941, bd. 2, p. 1315.

13 T.a.p., p. 230.

14 Berlin, 1845.

15 Leipzig, Brussel, 1861.

16 Leipzig, 1887.

[p. 206]

jaar een onverwachte sprong vooruit gemaakt, zij die een van de laatste was, is een van de eerste geworden’.¹⁷ Toch is er ook op dat moment in Duitsland van een echte waardering voor de Nederlandse literatuur maar weinig te merken. Zo weet bijna niemand de literaire betekenis van het werk van een belangrijk auteur als Multatuli te waarderen. Multatuli werd in Duitsland niet zozeer door de literaire waarde van zijn werk, maar veeleer als genie, als ‘pionier van de cultuurmensheid’¹⁸ met een ‘universele ontvankelijkheid’¹⁹ bekend. Het beste bewijs voor het feit dat men in Duitsland ervan overtuigd was, en ook na Schneider en Hauser ervan overtuigd bleef, dat de Nederlandse literatuur geen wezenlijke bijdrage geleverd heeft tot de wereldliteratuur, is de geringe belangstelling die men in Duitsland voor het Nederlandse naturalisme ontwikkelde. Van Marcellus Emants werden wel enkele werken vertaald, maar die bleven verregaand onbesproken en Van Deyssels sensitivistische antwoord op het naturalisme werd met een lachertje als een ‘hoogdravende slagzin’²⁰ afgedaan.

Pas door de massale doorbraak van de Nederlandse literatuur in de jaren twintig veranderen langzaam de Duitse opvattingen over de Nederlandse literatuur. Zoals gezegd, naast de belangstelling voor Louis Couperus - die echter bijna uitsluitend zijn historisch werk betreft -, Arthur van Schendel en Frederik van Eeden, trekt vooral het ‘Hollands realisme’ van Jo van Ammers-Küller, Ina Boudier-Bakker en Amanda van Hoogstraten Schoch de aandacht. Tijdens W.O. I herontdekt men bovendien de Nederlandse literatuur uit Vlaanderen: Guido Gezelle, Herman Teirlinck, Karel van de Woestijne, Cyriel Buysse, Stijn Streuvels en natuurlijk Felix Timmermans die de ontdekking van de jaren twintig blijkt te zijn. Plotseling is de Nederlandse literatuur in Duitsland op een onverwacht brede basis vertegenwoordigd. Ook in de literaire tijdschriften wordt er steeds meer aandacht aan besteed. Maar dan leggen de Nationaalsocialisten er beslag op. In het kader van de door hen gepropageerde ‘Noorse renaissance’ versmallen ze het Duitse beeld van de (Nederlandse) literatuur tot dat van de heimatliteratuur.

Alhoewel men in Duitsland aardig op weg was om de hele Nederlandse literatuur te ontdekken, bepalen vanaf het midden van de jaren dertig Felix Timmermans, Stijn Streuvels, Gerard Walschap en Anton Coolen het beeld van de Nederlandse literatuur in Duitsland. Tenminste als men het aantal vertalingen per auteur telt. Als men daarentegen naar de titels kijkt die het meest verkopen krijgt men een ander beeld. Dan blijken naast Consciences Leeuw van Vlaanderen, die in die periode nog altijd veel gelezen wordt, veeleer de werken van Felix Timmermans, Jo van Ammers-Küller, Ernest Claes en Madelon Lulofs de markt te beheersen. Het feit dat in de periode 1930-1945, wat de Nederlandse literatuur betreft, niet het werk van Streuvels maar het werk van Timmermans de Duitse markt bepaalde, is trouwens bijzonder interessant, want het succes van Timmermans bezorgde de Nationaalsocialisten - alhoewel ze er gretig voor hun propaganda gebruik van maakten - toch enige kopzorgen. Ze hadden namelijk niet alleen problemen met het feit dat Timmermans te snel in een ‘biedermeierachtige fantasiewe-

17 O. Häuser: ‘F. van Eeden’. In: Westermanns illustrierte deutsche Monatshefte, bd. 91, nt. 545. P. 688.

18 Hamburgischer Correspondent, jg. 170, nr. 106, 1900, p. 20.

19 G. Bäumer: In: Die Frau, jg. 9, 1901, p. 106.

20 K. Busse: ‘Louis Couperus und das jüngste Holland’. In: Das Magazin für Litteratur, jg. 65, nr. 12, 1896, p. 388.

[p. 207]

reld’²¹ scheen te vervallen en dat hij een ‘esthetisch individualisme’²² leek te cultiveren, maar vooral met het feit dat hij blijkbaar door het ‘internationaal Katholicisme’²³ ingepalmd was. Zelfs in Boerenpsalm, een boek dat nog niet zo lang geleden in dit tijdschrift als een ‘bijzonder zeitgemäß’²⁴ boek voorgesteld werd, werd de strenge religiositeit gekritiseerd. Daartegenover staat - en dit vindt inderdaad voor een groot stuk zijn oorzaak in de liefde van Timmermans voor Duitsland (en zijn afhankelijkheid ervan) - dat men geen concrete problemen had met deze auteur, zoals met Gerard Walschap en Anton Coolen, die niet alleen, zoals uit een eerste onderzoek is gebleken, net als Timmermans hun publiek vonden bij de Katholieke Duitse lezers, maar die bovendien ook weigerden met het regime mee te werken. Dit is dan ook, naast het feit dat de Nationaalsocialisten niet zonder meer het paradepaardje van de door hen gepropageerde Nederlandse literatuur in Duitsland konden negeren, de voornaamste reden waarom Timmermans in Duitsland nooit verboden werd.

De renommee van de Nederlandse literatuur heeft ontegensprekelijk onder het Nationaalsocialisme geleden, maar tegelijkertijd heeft het werk van Timmermans, Claes, Walschap, Coolen en ten dele zelfs ook dat van Streuvels, natuurlijk ook dank zij maar eigenlijk ook ondanks het Nationaalsocialisme, in het bijzonder bij Katholieke Duitse lezers grote bekendheid verworven. Op dit stampubliek oriënteerde zich na W.O. II dan ook de Duitse vertaler Georg Hermanowski, die met een zogenaamd twintigjarenplan de (Katholieke) Nederlandse literatuur uit Vlaanderen in Duitsland op brede basis bekend wilde maken. Door zijn keuze voor de Vlaamse literatuur, die volgens Hermanowski gekenmerkt is door verbondenheid met de heimat, romantiek en religiositeit en die hij de voorkeur meent te moeten geven boven de literatuur uit Nederland, beperkt Hermanowski opnieuw het Duitse perspectief op de Nederlandse literatuur. Daar komt nog bovenop dat de zeer succesvolle Hermanowski - hij vertaalde meer dan 110 Nederlandse romans en poëziebundels, en schreef ook enkele literatuurhistorische overzichten in boekvorm - weinig waardering had voor de recente ontwikkelingen binnen de literatuur uit Vlaanderen. Als hij in het midden van de jaren zestig dan toch Ivo Michiels en Paul de Wispelaere vertaalt, passen deze auteurs niet meer in het Duitse beeld van de Nederlandse literatuur. Duitsland had het contact met de recente literaire ontwikkelingen in Nederland en Vlaanderen verloren.

Op het einde van de jaren zestig probeert opnieuw een vertaler, Jürgen Hillner, het tij te keren. Hij kiest resoluut voor de Nederlandse literatuur als geheel en voor de jongere generatie. Met Gerard Reve, Andreas Burnier, Jacques Hamelink, Willem Frederik Hermans, Jan Wolkers, Hugo Raes, Esteban López, Jef Geeraerts, Louis Paul Boon, ja zelfs Mark Insingel, probeert hij een nieuw publiek voor de moderne Nederlandse literatuur te winnen. In de praktijk kan dit blijkbaar alleen door haar veel ruchtbaarheid te verlenen. Hillner kiest bij voorkeur ophefmakende werken. Vandaar dat zijn ‘opinion making’²⁵

21 F. Peuckert: ‘Zweierlei Flandern?’ In: Nationalsozialistische Monatshefte, 1939, jg. 10, p. 863.

22 F. Peuckert: ‘Neues Schriftum aus Flandern’. In: Nationalsozialistische Monatshefte, 1940, jg. 11, p. 511.

23 Zie hiervoor: ‘F. Peuckert: Stijn Streuvels’. In: Nationalsozialistische Monatshefte, 1939, jg. 10, p. 179.

24 B. Govaerts: ‘De goede fee en het bruine beest: Een paar aanvullingen bij het dossier Timmermans’. In: Dietsche Warande en Belfort, jg. 133, nr. 6, 1988, p. 441.

25 D. de Vin: ‘Vertalingen voor Neckermann?’ In: Ons Erfdeel, jg. 21, 1978, p. 21.

[p. 208]

programma al gauw geïdentificeerd wordt met ‘de erotische literatuur uit Nederland en Vlaanderen’, waardoor het beeld van de Nederlandse literatuur in Duitsland nog eens beknot wordt. Erger nog, nadat de belangstelling voor onttaboeiserende boeken in Duitsland weggeëbt is, verdwijnt voor meerdere jaren samen met het publiek ook de belangstelling en de waardering voor de Nederlandse literatuur.

Pas nu in de laatste jaren blijkt daar dus weer verandering in te komen. Tenminste, zoals gezegd, bij de uitgevers. En bij de kritiek, die de nieuwe vertalingen bijna allemaal positief ontvangt en regelmatig haar verwondering tot uitdrukking brengt dat er zo weinig uit het Nederlands vertaald wordt. Alleen de weg naar het brede publiek schijnt het werk van Mulisch, Nooteboom, Brouwers, Biesheuvel en Claus, maar moeizaam te vinden. De belangstelling van de uitgevers blijkt niet aan een bestaande verwachting te beantwoorden. Het publiek moet weer net als in de 19de eeuw overtuigd worden van het belang en de kwaliteit van de Nederlandse literatuur.

Daar moeten nu dan ook de voorwaarden voor geschapen worden. Een groot deel van de verantwoordelijkheid hiervoor ligt natuurlijk bij de respectievelijke Duitse uitgevers. Maar een even grote verantwoordelijkheid dragen ook organisaties als de Stichting ter bevordering van de Nederlandse literatuur in vertaling, de Nederlandse Taalunie en de respectievelijke ministeries van cultuur. Zij moeten ervoor zorgen dat de Nederlandse literatuur in Duitsland reële kansen krijgt. In de eerste plaats door ervoor te zorgen dat de steeds weer beklaagde kwaliteit van de vertaling verbetert. Even belangrijk lijkt echter ook dat ze door het steunen van lezingen, symposia en publikaties proberen de Nederlandse literatuur in haar geheel weer dichter bij het Duitse volk te brengen. De Nederlandse literatuur in Duitsland moet opnieuw uit de Unbekannte Nähe, om het met de titel van een recente bundel Nederlandse poëzie in Duitse vertaling te zeggen, gehaald worden.

Het feit dat de Duitse dichteres Ulla Hahn in haar recensie van de Duitse vertaling van Nijhoffs Het uur U en Awater en een aantal andere van zijn gedichten, die bij Suhrkamp onder de titel Die Stunde X verschenen, met verbazing, ja zelfs radeloosheid vast moet stellen dat Nijhoff in Nederland blijkbaar tot de belangrijkste dichters gerekend wordt, dat hij zelfs als klassieker beschouwd wordt, is een teken aan de wand. Er moet eindelijk eens een actuele geschiedenis van de Nederlandse literatuur voor Duitsland komen! Een kleine literatuur als de Nederlandse kan - zeker in het verenigd Europa - alleen maar in haar geheel door haar eigen dynamiek en diversiteit overtuigen. Natuurlijk zijn er nu belangrijke Nederlandstalige auteurs op de Duitse markt, maar zonder achtergrond, dit wil zeggen zonder een publiek dat op z'n minst van het bestaan van de Nederlandse literatuur afweet en er misschien zelfs met enige verwachting naar uitkijkt, kunnen ook zij op lange termijn niet overtuigen. Zelfs al krijgt de een of andere Nederlandstalige auteur ooit de Nobelprijs, ook dan geldt waarschijnlijk nog wat Ulla Hahn in verband met Nijhoff vaststelt: natuurlijk kan Het uur U vergeleken worden met The Waste hand van T.S. Eliot, maar men mag niet vergeten dat Eliot, in tegenstelling tot Nijhoff, niet alleen de poëzie in Engeland beïnvloed heeft, maar de poëzie over de hele wereld!²⁶

26 Zie hiervoor U. Hahn: ‘Der Gürtel aus Gelenken: Am Schnittpunkt von Tradition and Moderne. Martinus Nijhoff’. In: Frankfurter Allgemeine Zeitung, nr. 34, 22 maart 1989, p. 34.