Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 135

[p. 21]

Lut Missinne
Essay
Gerard Walschap 1898-1989

Op 25 oktober 1989 overleed Jakob Lodewijk Gerard Walschap op 91-jarige leeftijd. Tijdens zijn leven heeft hij zich naam weten te maken als antiklerikale rebel, gelovigenjager, de grote meester van het moderne katholieke realisme in Vlaanderen, vernieuwer van de roman der dertiger jaren, dorpsverteller en Londerzeelse Nobelprijskandidaat.

Toen hij debuteerde, in de vroege jaren twintig, werd het cultureel en artistiek klimaat beheerst door de humanitair-expressionistische idealen van pacifisme, internationalisme, volksverbondenheid en door het zoeken naar taalvormen waarmee het wezen der dingen kon worden weergegeven. Na twee gedichtenbundels pathetisch-godsdienstige lyriek (Liederen van leed, 1923, De loutering, 1925) en een aantal traditionele toneelstukken, geschreven in samenwerking met Frans Delbeke, verschijnt in 1928 Walschaps prozadebuut Waldo, als een poging om de verdiensten van het expressionisme op poëtisch gebied nu ook naar het romangenre over te brengen.

Waldo is een roman die vanuit artistiek oogpunt rustig als een faux pas mag worden beschouwd - wat de auteur trouwens snel toegaf - maar die al de kern van zijn levensbeschouwelijke en artistieke opvattingen bevat: ten eerste het conflict tussen geloof en de objectiviteit van wetenschappelijke kennis, ten tweede enerzijds een behoefte aan vrijheid en zelfstandigheid en anderzijds een solidariteitsgevoel dat zich uit in een messianistische gedrevenheid om als kunstenaar een rol binnen de gemeenschap te vervullen. Walschap wou geen betoog houden voor kunst voor de grote massa, maar voor een kunst die in deze tijd van ontreddering ‘een houding aanneemt tegenover het leven zelf’, die het geestesleven van haar gemeenschap voedt en op die manier haar sociale verantwoordelijkheid opneemt. Om dit artistiek-sociaal programma te realiseren moest de kunst in Vlaanderen radicale veranderingen ondergaan. Er moest, zoals Walschap in 1940 schreef, in de eerste plaats afgerekend worden met de drie ‘hoofdzonden der literatuur: woordcultus, beschrijvingsmanie en folklorisme’ of, in de woorden van Waldo, met de kunst als ‘een schone goocheling met woorden, kleuren en vormen’. In diezelfde periode gebruikte hij het beeld van de franciscaanse spiritualiteit om de terugkeer naar authenticiteit en christelijk leven in de kunst te bepleiten.

Met dergelijke programmatische uitspraken werd niet alleen een artistiek streven, maar ook een tijdsgeest van een generatie afgebakend die diametraal stond tegenover die van de voorgangers, in de eerste plaats de individualistische Van Nu en Straksers. Bij de auteurs van de bezettingsgeneratie die nog op de valreep in de vorige eeuw werden geboren, manifesteerde zich een sterk bewustzijn te leven op een breukvlak van de tijd, waarbij de eerste wereldoorlog als een radicale cesuur werd ervaren. Walschap citeerde in 1932 in dit verband de Franse romancier en essayist Luc Durtain: ‘Tusschen de generaties van voor en na de oorlog is er in heel Europa een zeer scherpe afscheiding ter breedte van een sabelhouw.’ Een eeuwenlang tijdperk van individualisme had door

[p. 22]

zijn egocentrische zelfoverschatting en religieuze onverschilligheid geleid tot de catastrofe van de eerste wereldoorlog. Nu wou men over de eeuwen heen teruggrijpen naar de Middeleeuwen, het Vlaamse volk zich religieus laten herbronnen zodat het opnieuw een culturele rol van betekenis zou kunnen vervullen. Aanvankelijk sloot Walschap zich aan bij deze katholieke krachten. Zij streefden naar een eenheid binnen de maatschappij op basis van de katholieke levensbeschouwing, omdat dit voor hen de enige garantie bood voor heropbouw van de geestelijke orde en het cultureel evenwicht. Walschap werd in 1927 lid van de religieuze Pelgrimbeweging, die op dergelijke sociaal-religieuze idealen was opgericht. Zelfs in het begin van de dertiger jaren, wanneer hij wijst op een groeiende geest van vrijmoedigheid onder de jongere katholieke generatie, acht hij het toch nog nodig ervoor te waarschuwen dat dergelijke vernieuwende tendensen die katholieke eenheid moeten bewaren, ‘zoniet wordt Vlaanderens culturele ontvoogding volkomen onnodig een katholiek gevaar’.

In talrijke kritieken en beschouwingen, onder meer in de weekbladen Het Vlaamsche Land, vanaf 1927 in Hooger Leven en in Dietsche Warande en Belfort, verwerkt hij zijn opvattingen over de nieuwe kunst. Hij wijdt er geen uitvoerige theoretische bespiegelingen aan, maar brengt zijn opvattingen in boekbesprekingen en kritieken in praktijk. Hij verdedigt onvermoeibaar een strenge kritiek, vrij van zelfgenoegzaamheid en zelfoverschatting, die de Vlaamse literatuur naar een Europees peil moet helpen opvoeren: ‘Deze vrijheid is des te noodzakelijker daar wij, met onze pas herleefde literatuur in verband met de vlaamsche beweging, tot nu toe elke artistieke poging hebben moeten aanmoedigen omdat iets beter is dan niets, terwijl deze tijd, na circa een eeuw, wel kan geacht worden voorbij te zijn en alles gaat aankomen op de kwaliteit in plaats van op de kwantiteit.’ (1931)

Wanneer in 1929 Adelaïde verschijnt, kan dit beschouwd worden als een eerste proeve van wat hem voor ogen stond: een synthese tussen artistieke vormgeving en katholiek standpunt, een ‘katholiciserende roman’ zoals hij het zelf noemde, naar het voorbeeld van de vernieuwde katholieke roman in Frankrijk, Duitsland of het Scandinavische taalgebied. Maar de reacties van dogmatisch katholieke zijde waren geschokt, verontwaardigd en absoluut veroordelend. Vanaf dit eerste moment wordt al duidelijk dat Walschap de beoogde verruiming nooit binnen het toenmalige katholieke publiek zal kunnen waarmaken. Van Duinkerken schreef in 1940 dat ‘het niet het ideale publiek is voor een grootsche, groeikrachtige, door sterke impulsen bezielde katholieke kunst. [...] Het zou niet alleen geen Dante voortbrengen, maar het zou er ook geen verdragen.’

Adelaïde is een vrouw die ten onder gaat aan een overdreven zondebesef, tengevolge van een niet opgelost conflict tussen haar zinnelijkheid en een fnuikende katholieke huwelijksmoraal. Maar dit verhaal was niet alleen opmerkelijk door zijn voor de toen heersende normen gedurfde thematiek, maar ook door zijn ongewone literaire kwaliteiten en afwijkende stijl: een snel handelingsverloop, een directe, demonstratieve voorstellingswijze van de personages en het ontbreken van de toen gebruikelijke beschrijvingen en psychologische verklaringen - Van Vriesland sprak van ‘psychologische stenografie’.

In Eric (1931) en Carla (1933), die samen met Adelaïde de trilogie De familie Roothooft vormden (uitgegeven in 1939), wordt de degeneratie van familie die met Adelaïde was begonnen en zich in haar zoon Eric had verdergezet ten slotte opgelost in een loutering: ‘Moeder heeft

[p. 23]

het uitgeleden en ons geluk gekocht’, luidt een van de laatste zinnen van het boek Carla. Trouwen (1933) en Celibaat (1934) verwerken gelijkaardige dramatische conflicten en personages in diezelfde dynamische, geconcentreerde schrijftrant. In andere romans uit de vooroorlogse periode, zoals Sybille (1938) en Bejegening van Christus (1940) worden de zoektocht naar waarheid en zijn verwijdering van de katholieke leer op een beschouwende manier uitgewerkt.

Te vaak wordt in Walschaps werk dat voor 1940 tot stand kwam, een haast vanzelfsprekende en graduele evolutie gezien, waarbij de hoofdpersonages zich in hun streven naar geestelijke en morele bevrijding uit het keurslijf van een provincialistische omgeving losmaken. Die houding zou over een soort natuurlijk christendom heen leiden naar Houtekiet, zijn ‘heidens-vitalistisch evangelie’, waarin het bevrijd humanisme een hoogtepunt zou bereiken. Parallel hiermee zou zich dan zijn evolutie van katholiek naar ongelovige voltrekken, die hem na de ‘jammerlijke’ breuk met het katholieke publiek in 1927, onafwendbaar bracht tot geloofsverlies en zijn polemisch afscheid van de kerk (en meteen van het ‘grote katholieke publiek’) in Vaarwel dan (1940).

Enerzijds echter zijn de kiemen van Walschaps geloofsverzaking al zeer vroeg te vinden. Reeds in 1921, nog tijdens zijn noviciaat te Heverlee schreef hij een verhaal, dat hij later in Bejegening van Christus zou opnemen, waarin hij ‘een Asveer schiep die een marxistische rechtvaardigheid opeiste’, een soort van Wandelende Jood die ‘op al de grote momenten van de geschiedenis van het christendom zou opduiken en een belangrijke rol spelen’. Ook in Waldo neemt de metafysische twijfel reeds een opvallende plaats in.

Anderzijds heeft hij na de scherpe veroordelingen die Adelaïde te beurt vielen herhaaldelijk pogingen ondernomen om, zonder op het stuk van zijn levensovertuiging toegevingen te doen, de verwijdering van het publiek enigszins te herstellen. Een voorbeeld van een dergelijke toenaderingspoging is Een mens van goede wil (1936). Om Vlaanderen van zijn goede bedoelingen te overtuigen schiep hij een naïef-idealistische volksfiguur die door zijn absolute rechtvaardigheidszin waardering in zijn omgeving weet te veroveren. Hij ging voor dit verhaal zelfs tot stilistische toegevingen over om prestige bij een ruimer publiek te verwerven. De verteltrant is traditioneelrechtlijnig, met anekdotes, uitweidingen, en soms opzichtige symbolische explicaties, wat regelrecht indruiste tegen zijn zo vurig verdedigde romanopvatting.

De voortdurende pendelbeweging tussen de probleemromans en meer volksgeïnspireerde verhalen is exemplarisch voor de voortdurende spanning tussen individualiteit en collectiviteit, die Walschaps werk en leven heeft beheerst en die hem nu eens tot compromissen, dan weer tot extreme stellingnames heeft geleid. Het was zijn tragiek dat hij, om zijn strijd voor geestesvrijheid op moreel en religieus gebied te realiseren, zich precies als individu moest opstellen en de breuk van de moderne kunstenaar met zijn publiek moest ondergaan. Wou hij de bewustzijnsvernauwing en de verburgerlijkte moraal doorbreken, dan was hij genoodzaakt de positie te kiezen van de eenzame figuur, de kritische rationalist aan de rand van de gemeenschap. Zijn volksverbondenheid is het sterkst aanwezig in verhalen die direct geïnspireerd zijn op het dorpsleven. Daarin wou hij, aangegrepen door de rijkdom en wijsheid die hij in die dorpsgemeenschap ontdekte, haar als het ware direct stem geven. De bundels Volk en Dood in het dorp zijn daar voorbeelden van uit zijn beginperiode. Ze bevatten verhalen die werden geschreven in de jaren twintig en gepubliceerd in 1930. In 1941 verschijnt nog een bundel dorpsverhalen

[p. 24]

onder de titel De wereld van Soo Moerman.

Het is daarnaast opvallend hoe de typische ‘wij-stem’ uit deze volksverhalen in romans als Adelaïde, Trouwen, Celibaat, en zelfs in Een mens van goede wil gecompliceerder wordt door toevoeging van een perspectief van een verteller. Die houdt zich op afstand en ontmaskert af en toe de betweterigheid en conventionele opvattingen van het volk voor de lezer. In de laatstgenoemde roman wordt het verhaal op het einde doorspekt met zelfgenoegzame wij-commentaren (‘Hebben wij niet altijd gezegd dat loontje nog om zijn boontje zou komen’). Zij gaan terug op een kennis van horen zeggen en contrasteren fijnironisch met de kennis die de lezer met de verteller deelt, over de ware toedracht van de zaken.

De strijd tussen individu en collectiviteit, het in wezen romantische conflict tussen ik en wereld, tussen vrijheid en dwang staat bij de personages van Walschaps romans centraal en wordt tot een soms wankel compromis gebracht. Henrike uit Het kind (1939) vindt na een avontuurlijk leven waarin hij zijn vrijheidsdrang botviert, zijn geluk in het familieleven, in een ‘fijne, wijze levenskunst’, een burgerlijk compromis dat aan M. Roelants herinnert. Houtekiet (1939) tekent het ontwikkelingsproces van een primitieve, vrijgevochten maatschappij naar een gemeenschap waarin de eerste wetten worden vastgelegd. Ook in later werk, bij voorbeeld in het sterk autobiografisch geïnspireerde Ons Geluk (1946) blijft die ambivalentie tussen vrijheid en wet aanwezig. De kritiek op principiële wetten en systemen leidt nooit tot een absolute, soevereine zelfbeschikking.

Het is een spanning die niet tot een definitieve keuze kan leiden. Misschien ligt daarin wel een verklaring waarom het slot van een aantal romans nogal ongeloofwaardig overkomt en hem naar eigen zeggen ook vaak de grootste moeite kostte. Het is alsof de auteur buiten zijn wil om een oplossing is opgedrongen die hij zelf niet als dusdanig kan erkennen.

Het belang van Walschap zowel op literair als op ideologisch vlak ligt vóór de oorlog. Nadien neemt door de veranderde tijdsomstandigheden de vernieuwende kracht van zijn werk af. Hij probeerde verschillende wegen: een vrij toevallige terugkeer naar volkse verhalen in De wereld van Soo Moerman (1941), meer subjectieve exploraties in Tor en Consul (1943) - wat in de novelle Genezing door aspirine (gepubliceerd in Forum, 1935) al een voorloper had - en maatschappijbetrokken werk als Oproer in Congo (1953) en Zwart en wit (1948). Zijn geloofsverzaking laat hem nog niet los, maar komt niet meer met tragisch-dramatische effecten aan bod. Een van zijn bekendste na-oorlogse romans, Zuster Virgilia (1951), is de uitbeelding van een heiligenleven. Uit de verhouding van de kloosterzuster Virgilia en haar ongelovige broer spreekt een wederzijds respect voor de levensovertuiging van de ander.

Aan officiële erkenning heeft het Walschap na een moeizame start niet ontbroken. Hij ontving tweemaal de driejaarlijkse staatsprijs voor proza, in 1936 voor Trouwen en in 1954 voor Zuster Virgilia. Hij werd in 1965 bekroond met de vijfjaarlijkse Staatsprijs en ontving drie jaar later de Grote Prijs der Nederlandse Letteren. Stond de belangstelling voor zijn werk en zijn figuur in de jaren zestig en zeventig op een laag pitje, sinds enkele jaren kan hij rekenen op hernieuwde aandacht, niet het minst door de uitgave van het Verzameld Werk waarvan het tweede deel nog net tijdens zijn leven verscheen.

Onvermijdelijk duikt hierbij de vraag op naar de betekenis van dit werk nu. In een veranderde tijd is het gevaar dat wat eens nieuw was, onzichtbaar wordt niet

[p. 25]

denkbeeldig. Tegen de achtergrond van Autobiografie van mijn vader (een in het begin van de jaren zeventig geschreven werk dat in 1989 werd uitgegeven), die de verstarde mentaliteit waarin Walschap opgroeide scherp evoceert, krijgt de vervaagde waarde van zijn prestatie weer kleur. Het boek maakt bovendien het nu vreemd aandoende triomfalisme begrijpelijker waarmee Walschap onafgebroken zijn ongelovigheid heeft verdedigd.

Gerard Walschap is geen auteur die omwille van nieuwe denksystemen of grote filosofische gedachten zijn waarde in de geschiedenis zal opeisen. Maar hij is als voortrekker van een generatie van onschatbare waarde geweest. Hij heeft in de Vlaamse literatuur een vernieuwing helpen op gang brengen, waaraan auteurs als Walter van den Broeck, Hugo Claus, Jef Geeraerts zich schatplichtig weten. Hij heeft een indrukwekkend oeuvre nagelaten waarvan de problematiek in se van alle tijden is. De verrassend soepele, krachtige stijl en lapidaire humor wijzen op een technisch meesterschap dat hij spontaan-intuïtief toepaste.

Daarbij was zijn combattief streven naar authenticiteit, zowel in levensbeschouwelijke als in artistieke kwesties niet alleen zoals Marsman het noemde zijn ‘meest sympathieke kwaliteit’, het is ook de onderliggende kracht geweest van zijn hele optreden als mens en auteur.