Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 133

[p. 305]

Dirk Delabastita
Letters, letters, letters

Harry Mulisch, Woorden, woorden, woorden. De Bezige Bij, Amsterdam, 1987, 550 fr.

De titel Woorden, woorden, woorden, van het boek van H. Mulisch dat hier besproken wordt, is ontleend aan Shakespeares Hamlet. Hij komt om precies te zijn uit het volgende dialoogje tussen Polonius en de melancholieke held van het stuk:

P. What do you read, my lord?

H. Words, words, words.

P. What is the matter, my lord?

H. Between who?

P. I mean the matter that you read, my lord.

Een grappig stuk dialoog, met een diepere ondertoon. Shakespeare stelt hier onder meer het statuut van het woord aan de orde, iets wat hij wel vaker doet. Zijn woorden ‘maar’ woorden, zijn het gewoon etiketjes voor dingen en betekenissen die zelfgenoegzaam zijn? Of is de band tussen woorden en betekenissen meer dan alleen conventioneel, is hij van substantiëlere aard?

De titel die Mulisch aan zijn boekje gegeven heeft is een vlag die de lading goed dekt. Woorden, woorden, woorden dient zich immers aan als één groot spel met woorden en met delen van woorden. Meer bepaald dan nog met die reeks woorden die ons meteen - als de schim van Hamlets vader - voor de geest verschijnen als we de naam van de prins horen vernoemen. De befaamde ‘to be or not to be’ monoloog, dus. Die monoloog staat vooraan afgedrukt in Mulisch' boek, op de eerste bladzijde zei ik bijna, maar een paginering ontbreekt helemaal. De volgende bladzijden bieden elk een bepaalde vorm van ‘verwerking’ van deze tekst aan. Samen zovele variaties op het thema van Hamlets verzuchtingen. Eerst krijgen we een soort anthologie van de bekende Nederlandse vertalingen van de monoloog. Beginnend met die van Rijcklof van Goens uit 1774 en eindigend met die van Gerard Komrij uit 1986. Mulisch voegt vervolgens zijn eigen vertaling aan het rijtje toe, en het is in feite deze laatste tekst die het eigenlijke voorwerp vormt van de verdere variaties die het vervolg van de bundel uitmaken.

Het hier gevolgde procédé is ons natuurlijk niet onbekend, denk maar aan de tekstverwerkingspraktijken van de Oulipisten, waarvan Queneaus Exercises de Style wel het bekendste voorbeeld is. In Exercises de Style wordt eenzelfde simpel gebeuren - een banaal voorval in een Parijse autobus - op negenennegentig verschillende manieren verteld. In verschillende stijlen, registers, dialecten, taalvariëteiten, in andere genres, met andere stijlfiguren. Rudy Kousbroek maakte er in 1980 een mooie vertaling van.

Wat doet Mulisch met zijn grondtekst? De laatste reeks versies in dit boek doen ons terugdenken aan Queneau. We zien Hamlets monoloog - correcter: Mulisch' vertaling ervan - herwerkt tot een reeks examenvragen en tot een woordenfrequentielijst. Tot een hoofdstuk uit een logisch-filosofisch studiewerk. De passage over de zwepen, de pijn en

[p. 306]

de schoppen van het aardse bestaan worden in een tekstballonnetje geciteerd bij een tekening uit een gespecialiseerd sado-masochistisch magazine. Hamlets woorden worden er in de mond gelegd van een in militair uitgedoste bruut die een naakt meisje afranselt: zakkk! schwaap! thaawaat! swooot! Mulisch illustreert hier duidelijk hoe ook repetitio een radicaal tekstveranderend procédé kan zijn.

De versies tussen de vertalingen vooraan, die overigens als collectie een zekere historisch-dokumentaire waarde bezitten, en tussen de pas vermelde groep versies achteraan, die vooral op genre en op spreeksituatie variëren, getuigen af en toe van mindere inspiratie. Die teksten tussenin werken namelijk op verscheidene niveaus volgens het anagrammatische principe en dat levert in casu een grafisch spel met vormen op dat voor de lezer doorgaans meer warmte dan licht produceert (ik gebruik de metafoor in zijn lampbetekenis en niet in zijn kachel-betekenis). Door de lettertjes W, I, L, L, I, A, M, S, H, A, enzoverder, te omcirkelen suggereert Mulisch dat de auteur van Hamlet zijn naam op

[p. 307]

verborgen wijze heeft ingeschreven in de monoloog. De hele monoloog getikt op dezelfde letterspatie blijkt een merkwaardig donker plekje op te leveren. Het woord ‘nevel’, dat thematisch aan de monoloog refereert, wordt onthuld een palindroom te zijn van het woord ‘leven’, dat er ook letterlijk in voorkomt, Als je alle lettertjes van de dialoog schrapt, en de leestekens laat staan, verschijnt iets dat lijkt op to be or not to be in morse. De monoloog op zijn buik gekanteld lijkt op de skyline van een Amerikaanse grootstad. Als je de tekst verticaal van boven naar beneden tikt en niet horizontaal telkens van links naar rechts, levert de leeswijze van links naar rechts een merkwaardig atonaal gedicht op. Elders is het resultaat dan weer: een geletterde Mona Lisa, een stratenplan, een formeel-grammaticale zinstructuur, een kruiswoordraadsel, een tekst in spiegelschrift. Verschillende variaties zijn best aardig, maar er zijn wat mij betreft heel wat redundante bij. De variaties met schaar en viltstift zijn me te talrijk.

Wat te denken van dit soort letterkundige letterkunde? Er werd al vaker op gewezen dat experimenteerwerk als dit noodzakelijk is voor de levensvatbaarheid van een literair bestel. Ook al hebben we er niet noodzakelijk metéén wat aan, de dichter staat hier toch maar nuttig werk te verrichten in het laboratorium van de literatuur. Hij maakt klonen van teksten en manipuleert hun generische structuur. Hij test de taal en de literaire vorm op hun flexibiliteit en informatiecapaciteit. Hij voert grensverleggend onderzoek uit, hij ontdekt misschien de vormen van morgen. Hij legt een databank aan van poëtische formules. Hij is een Mendelejev die een periodieke tabel van de poëtische elementen ontwerpt - inderdaad ook met poëtische elementen die de gewone dichters nog te ontdekken hebben. Laten we dit soort werk dus zeker niet lichtzinnig van de hand wijzen. En niet vergeten, bovendien, dat Mulisch deze teksten plaatst in de respectabele traditie van de concrete poëzie. Maar zo ernstig heeft Mulisch het allemaal niet bedoeld. Op het kaft vooraan zien we de befaamde Droes-hout-gravure van Shakespeare, die de titelpagina sierde van de First Polio uit 1623. Zelfs in deze titelillustratie heeft Mulisch enige frasen uit de monoloog ingelast... ze staan te lezen op een papieren hoed die Shakespeare op zijn hoofd getekend krijgt. Dit is meteen een niet te missen waarschuwing tegen overdreven diepzinnigheid. Vlak voor de allereerste versie van Hamlets monoloog staat nog zo'n signaal. Mulisch lijkt zich nog snel te willen verontschuldigen terwijl het gordijn al openschuift:

‘In de zenuwachtige weken van september 1971, die voorafgingen aan de geboorte van mijn kind, hield ik mij bezig met huisvlijt. De volgende bladzijden zijn een selectie uit de reeks literaire prenten, die toen ontstond. Harry Mulisch’.

Zo stond het er bij de eerste editie van Woorden, woorden, woorden uit 1973 en zo staat het ook bij de tweede en aangevulde editie waar ik het in deze recensie over heb. De actualiteit van het betreffende gebeuren is al vele jaren achterhaald, maar als signaal moest het blijkbaar vermeld blijven. Overigens vind je ook geen spoor van die eerste editie terug in de recente overzichtscollectie van Mulisch' poëzie die ook zopas op de markt kwam. Ernst, spel, misschien allebei? Spel of Spielerei? Literatuur of curiosum? Het is niet zo duidelijk. Mulisch beweegt zich op de grens en laat zich aan geen van beide kanten vatten. Hij heeft de regels van zijn spel zelf opgesteld en ze zijn waterdicht. Omdat Mulisch de schrijver is en een belangrijk schrijver bovendien en wij maar de lezer, is het Mulisch die recht heeft op het voordeel van de twijfel. Dat is hem overigens graag gegund. Toch nog het volgende. Als het onder meer de bedoeling was van deze tweede editie om de collectie vertalingen van de monoloog up-to-date te houden, dan moet ik Mulisch erop attenderen dat zijn anthologietje vertalingen in feite nog verschillende ernstige omissies vertoont. Of worden die versies in de portefeuille gehouden voor een derde editie?

Dirk Delabastita is Aspirant N.F.W.O.