Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 133

[p. 288]

Erik Spinoy
Het vaderhuis

Lucienne Stassaert, Requiem. Roman. Antwerpen, H 1987, 101 pp.

Requiem, Lucienne Stassaerts nieuwste boek, is volgens de titelpagina een roman. Jammer genoeg klopt dat niet. Wat is dit boek dan wel? Naar mijn gevoel laat het zich bij geen enkel traditioneel genre onderbrengen. Het bevat proza, zoveel is zeker, en het grootste gedeelte van dat proza is duidelijk autobiografisch van inslag. Wat voorts opvalt is de symmetrische structuur van dit boek. Het valt uiteen in drie grote delen. Het eerste en het derde deel dragen dezelfde titel, ‘Aantekeningen voor een requiem’, en bestaan allebei uit twee hoofdstukjes. Het tweede deel, ‘Nachttekens’, telt vijf hoofdstukjes. Alles bij elkaar dus drie delen, negen hoofdstukjes. Stassaert ordent de chaos.

Qua thematiek verschilt Requiem niet wezenlijk van Stassaerts vroegere werk. Voor de zoveelste keer buigt de schrijfster zich over haar verleden. Ze maakt het voornemen daar nu eens voorgoed mee af te rekenen, maar dat voornemen heeft ze al eens eerder geformuleerd en bovendien weet Stassaert, refererend aan de Franse romancier Jules Renard, dat ‘de schrijver hierover niet zelf beslist’ (p. 22). Als we haar mogen geloven, en dat mogen we, wordt Stassaert voortdurend achtervolgd en gekweld door de herinnering aan enkele traumatische gebeurtenissen uit haar leven. Welke gebeurtenissen dat zijn, is de harde kern van Stassaertkenners al genoegzaam bekend uit vroegere (‘poëtisch’-)prozawerken als De jonkvrouw met de spade, Het stenenrijk en Parfait Amour.

Het allesoverheersende probleem is dat van de relatie met de overleden vader. De jonge Stassaert was een veelbelovend concertpianiste, maar ze besloot al snel haar muzikale carrière stop te zetten. Daarmee bezorgde ze haar vader, die zich geheel met de loopbaan van zijn dochter had geïdentificeerd, de ontgoocheling van zijn leven. Bovendien trad ze, zeer tegen haar vaders zin, in het huwelijk met een gescheiden kunstschilder. Kort daarop overleed de vader, zijn dochter met diepe schuldgevoelens en de daaruit voortkomende zelfhaat achterlatend. Ze moet daarmee zelf in het reine zien te komen, want hij kan haar nooit meer vergeven: ‘Wie kon er mij nu nog een vrijspraak verlenen: ik moest de schuld van zijn vroegtijdige dood op mij nemen.... Het viel niet te ontkennen dat ik zo goed als de zin van zijn leven was geweest.’ (p. 51). De ik-figuur heeft het daar behoorlijk moeilijk mee. Ze beschuldigt zichzelf van ‘verraad’ (p. 59) jegens en zelfs van onrechtstreekse moord op haar vader. Immers, aan het opgeven van haar carrière ‘was mijn vader tenondergegaan’ (p. 36). Dat besef laat haar nooit meer los: ‘Ik hoor mijn vader sterven. Ik hoor hem altijd sterven’ (p. 99). Ze torst een schuld die ‘niet

[p. 289]

meer te vereffenen’ (p. 71) is. Haar schuldgevoel drijft haar zelfs tot een zelfmoordpoging. Pas in de dood zou ze ‘hem niet meer horen sterven’ (p. 70).

In de marge van die centrale problematiek beschrijft Stassaert nog een aantal andere pijnlijke ervaringen. Die zijn overigens ook niet mis: de incestueuze relatie waartoe haar half zwakzinnige grootvader haar dwingt, de neurotische gedragingen van haar grootmoeder, de moeilijke relatie met haar moeder, haar mislukte huwelijk en, ergens tussen al die rampspoed door, ook nog een abortus. Al die herinneringen blijven haar achtervolgen, als geesten met rammelende kettingen, om een beeld van Stassaert zelf te gebruiken.

Die thematiek is, voor wie Stassaerts werk een beetje kent, niet nieuw. Wél nieuw is dat Stassaert hier probeert om aan die stof op een andere manier vorm te geven. Ze wil vertellen, rechttoe-rechtaan, zonder gekunsteldheid. Ze citeert met instemming Maurice Gilliams: ‘Vroeg of laat valt het z.g. kunstige van ons af’ (p. 20). In tegenstelling met haar vroegere werk wil ze ‘de werkelijkheid koud opdienen’ (p. 23). Ze is zich ervan bewust dat haar ‘originele en door mij gevormde schriftuur’ (pp. 19-20) van vroeger vaak maar een excuus was om de werkelijkheid te verhullen en onder te dompelen in een donker soepje van ‘poëtisch proza’. Ze neemt zich voor hardnekkig weerstand te bieden aan haar ‘sublimatiedwang’ (p. 19), haar neiging tot ‘zelfhypnose’ (p. 22) en ‘zelfcensuur’ (p. 85). Bevat Requiem dan teksten die minder vaag, minder abstract en barok zijn dan het vroegere prozawerk?

Tot op zekere hoogte wel. In dit boek staan een paar schrijnende scènes, direct en zonder overbodig talig gefrunnik geschreven. In die scènes slaagt Stassaert erin iets van de tragische gebeurtenissen die haar overkomen zijn, op de lezer over te dragen. Hier en daar wordt voelbaar wat het moet betekenen een naar gebruikelijke maatstaven ‘mislukt’ leven geleid te hebben. Ook slaagt Stassaert er soms in de tragische spanning op te roepen tussen een ouder die voor zijn kind het beste wil maar dat kind daardoor van zijn vrijheid berooft, en een kind dat zijn vrijheid verovert en daardoor zijn ouder teleurstelt. Ontroerend vind ik bij voorbeeld de scène waarin Stassaert zich voorstelt hoe haar vader op zijn sterfbed nog een laatste maal een van zijn levensdromen koestert: ‘Herinneringen aan het Zuiden van Frankrijk, waar hij zich altijd al had willen vestigen. Wat een nederlaag, zelden zo pijnlijk als op deze laatste dag in het ziekenhuis, toe te moeten geven dat hij zelfs die oude wensdroom niet waar had kunnen maken. Daar zou hij in vrede oud geworden zijn. Bij de Middellandse zee en de palmbomen van de zon.’ (pp. 28-29). Ontroerend is ook de beschrijving van het hopeloze misverstand tussen haar vader en zijn moeder, of van de moedige wijze waarop de moeder haar verdriet draagt. En zo zijn er nog wel een stuk of wat zeer draaglijke fragmenten. Het zijn meestal passages waarin Stassaert zich ertoe beperkt haar herinneringen op te schrijven en de gebeurtenissen en de handelingen van de personages voor zich te laten spreken.

Jammer genoeg gaat ze lang niet altijd op die manier te werk. Op het eind van het boek heeft Stassaert het over het werk van de Amerikaanse dichteres Sylvia Plath. Daarbij citeert ze instemmend Ted Hughes, Plaths ex-man, die zegt dat Plath de neiging had om de dingen altijd meteen tot op het bot te analyseren, om meteen door te stoten tot de kern zonder bij de buitenste kronkels en bochten en verwikkelingen (p. 82) te blijven stilstaan. Ongeveer hetzelfde kun je van Stassaert zeggen. Beschrijven en vertellen lijkt ze soms bijna als tijdverlies te beschouwen. Gewoonlijk dient ze de lezer bijna direct ook een flinke dosis interpretatie en analyse toe. Haar relatie met haar vader, haar huwelijk, haar zelfmoordpoging - alles analyseert ze. Voor de lezer is de lol er dan ook vaak snel af. Stassaert voorziet trouwens niet alleen haar eigen leven van tekst en uitleg, ze buigt zich ook over haar eigen werk en dat van anderen. Twee van de negen hoofdstukjes van dit boek becommentariëren zelfs expliciet het ‘werkproces’ (p. 22, 85) dat aan het schrijven van dit boek of gedeelten ervan

[p. 290]

voorafgegaan is. Het weze duidelijk dat ik daar niet dol op ben. Ik geef de voorkeur aan auteurs die me niet aan het verstand proberen te brengen dat ze zich in een ‘overgangsperiode’ bevinden, of wat het ‘hoofdmotief’ van hun boek is.

Stassaerts toon is in de loop der jaren ietwat serener geworden, wat ze trouwens zelf in zoveel woorden zegt (p. 79). Ze relativeert meer en is duidelijk milder gestemd. In geen enkel opzicht is dit boek een afrekening, en dat vind ik chique. Haar groeiende relativeringsvermogen is echter nog niet groot genoeg om haar eigen problemen en haar schrijverschap wat minder serieus te nemen. Misschien wil ze dat ook niet echt. Het lijkt er nog steeds op dat Stassaert dol is en blijft op een soort romantisch doemdenken, dat ze er m.a.w. behoefte aan heeft zichzelf te zien als een ‘maudite’. Vandaar allicht dat ze de hoofdstukken in dit boek zulke topzware, zwart-romantische titels geeft: ‘Dood en droomleven’, ‘Nachttekens’, ‘Het begin van het einde’, ‘In het labyrint’. Ze blijkt op een bepaald morbiede wijze gefascineerd door de dood, wat trouwens een van de redenen van haar belangstelling voor Plath moet zijn: Plath had een gelijkaardig vadercomplex en kwam om het leven door zelfmoord. Eén ding is duidelijk: Stassaert houdt nog steeds van de nachtzijde van het bestaan, het neezeggen tegen de wereld van de volwassenen. Dromen, mystiek, spiritisme, horoscopen en andere produkten uit de irrationele en/of paranormale sector genieten haar onverdeelde belangstelling.

Stassaert heeft zich voorgenomen minder gekunsteld te schrijven, en in een groot gedeelte van het boek is haar dat ook gelukt. Requiem is heel wat minder barok, woordspelerig en duister dan haar vroegere prozawerk. Toch slaagt Stassaert er niet in haar experimentele verleden helemaal af te zweren. In Requiem staan naar mijn smaak nog te veel poëtisch bedoelde bizarrerieën. Nog steeds tref ik zinnen aan die het midden houden tussen gekunsteldheid en stunteligheid. Soms ontgaat het mij geheel waar de schrijfster heen wil. Enkele opvallende woorden worden storend vaak herhaald (‘silhouet’). Helemaal op het einde beschrijft Stassaert een soort confrontatie met de dood. In die bladzijden is ze weer helemaal de oude, en dat is niet complimenteus bedoeld. Ik hoop dat die terugval een uitzondering blijft.