Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 133

[p. 282]

Jo Tollebeek
Het romantische historiebeeld

T. Verschaffel, Beeld en geschiedenis. Het Belgische en Vlaamse verleden in de romantische boekillustraties. Brepols, 1987. 223 p.

Op 10 december 1987 blokletterde De Standaard naar aanleiding van de tentoonstelling Triumph und Tod des Helden in het Keulse Wallraf-Richartmuseum: ‘Grootse comeback van historieschilderkunst’. Het kernstuk van deze expositie vormde de Franse historieschilderkunst uit de periode 1770-1830. Bijna gelijktijdig liep in Doornik een overzichtstentoonstelling van het werk van L. Gallait, de schilder van onder meer het door en door romantische Laatste eerbetoon aan de Graven van Egmont en van Hoorn.

Helemaal nieuw is deze aandacht voor de romantische historieschilderkunst nu ook weer niet. Tien jaar geleden reeds - in 1978 - publiceerde de Londense museumdirecteur Roy Strong een studie over de voorstelling van de Britse geschiedenis in de victoriaanse schilderkunst. De inleiding waarmee zijn And when did you last see your father? opent, is representatief voor de reacties die de confrontatie met de romantische historieschilderkunst bij velen oproept. Strong schrijft over de victoriaanse kunstwerken: ‘They still have that impact which produces a sense of wonder... When I was a child, they gave me the kind of visual excitement about the past... They grip the imagination as history fuses with romance.’ Verderop noemt hij deze schilderijen: ‘images which swung wide a window into the past... made it human, living and real’. Verwondering, opwinding, een sensatie die te omschrijven is als een direct, haast zintuiglijk contact met het verleden.

Deze spontane gevoelens gaan vaak gepaard met een zelden verborgen heimwee naar een vorm van historische kennis die eenvoudiger, rechtlijniger en vooral rechtstreekser lijkt dan de hedendaagse. Deze nostalgie vertaalt zich dan in een ressentiment jegens hen die verantwoordelijk worden geacht voor de teloorgang van die onbevangenheid ten aanzien van het verleden. De grote beschuldigden in dit proces zijn - ook bij de Londense museumdirecteur - de esthetiserende kunstcritici, die de romantische historieschilderkunst niet beschouwen als een inspirerende vorm van geschiedbeoefening maar als een doorgaans weinig gewaardeerde artistieke expressie, en de academisch gevormde historici, die slechts minachting tonen voor de ‘oppervlakkige’ historieschilderkunst. Het vonnis luidt onverdeeld: in hun zwaarwichtigheid hebben de gevestigde kunstkritiek en historiografie geen oog voor de werkelijke waarde van deze historieschilderkunst, die erin bestaat dat zij velen een onvervalste toegang tot het verleden verschaft. En de rechter spreekt met de passionele stem van de Restauratie...

[p. 283]

In de studie van Tom Verschaffel is deze stem getemperd. De ondertitel van zijn Beeld en geschiedenis luidt: Het Belgische en Vlaamse verleden in de romantische boekillustraties. Maar eigenlijk behandelt hij veel meer: ook de Belgische romantische historieschilderkunst (Gallait, Wappers, de Biefve...) en de negentiende-eeuwse historische optochten brengt hij ter sprake. De boekillustrators blijven echter wel de voornaamste scheppers van de romantische visuele reconstructie van het verleden. De vrij beperkte groep tekenaars die vooral de historische publikaties van de Brusselse uitgever Jamar illustreerden (Hendrickx, De Keyser, Hamman, De Vigne...), staan daarbij centraal. Zij verbeeldden de romantische geschiedvisie van toonaangevende historici als Moke en Juste.

Verschaffel noemt deze illustraties ‘reconstructietekeningen’ van het verleden en onderscheidt hen van de historische reprodukties en allegorieën. Het verschil is duidelijk: in de reconstructietekeningen wordt geen rechtstreeks spoor uit het verleden (bijvoorbeeld een zegel of een oorkonde) afgebeeld, zoals dat wel in de historische reprodukties gebeurt. Zij zijn ook geen samenstel van symbolen en emblemen die - op een meer abstract niveau - naar bepaalde essentiële kenmerken van de geschiedenis verwijzen, zoals de allegorieën. De reconstructietekeningen beelden een concrete figuur of gebeurtenis uit het verleden uit.

Reeds in 1956 bestudeerde J.H.M. Van der Marck in zijn studie over de Romantische boekillustratie in België deze reconstructietekeningen. Hij deed dat vooral vanuit kunsthistorisch perspectief. In de analyse van Verschaffel gaat het niet om de artistieke waarde van deze illustraties en schilderijen, al laat hij zich wel eens ontvallen dat zij hem vanuit esthetisch oogpunt maar weinig kunnen bekoren. Zij zijn voor hem in de eerste plaats een manier om het verleden te representeren. Hij neemt deze visuele voorstellingen in bescherming tegen de monopolistische pretenties van de officiële academische en textuele geschiedschrijving. Hij gebruikt bij de verdediging van dit standpunt twee argumenten. Vooreerst wijst hij op het reële belang dat de visuele reconstructies van het verleden altijd - ook nu nog - hebben gespeeld bij de vorming van het historisch bewustzijn van een groot deel van de bevolking (de chromo's!). Maar daarnaast legt hij ook de analogieën tussen die visuele reconstructies en de textuele historiografie bloot. Hij erkent dat de illustraties heel wat subjectieve elementen bevatten. Het overgeleverde bronnenmateriaal zwijgt over het meubilair in het atelier van Quinten Metsys of over de gelaatstrekken van Karel V. Maar de illustrator kan zich geen ‘witte vlekken’ veroorloven en wordt dus gedwongen een willekeurige en oncontroleerbare keuze te maken. Maar is het met de geschiedschrijving zoveel anders gesteld? Overstijgt de geschiedschrijver, die meer wil bieden dan een kroniek van feiten, ook niet zijn bronnenmateriaal? Is zijn verhaal helemaal vrij van subjectieve ingrepen? De hedendaagse historische kentheorie leert het anders! Kortom: wanneer de gevestigde historiografie de historische visualisatie als ‘onwetenschappelijk’ afdoet, verdient zij dan niet zelf als zodanig te worden gestigmatiseerd?

In dit boek wordt een opmerkelijke stelling verdedigd. Voor Verschaffel bestaat er een correlatie tussen de inhoud van een historiebeeld en de vorm waarin dat beeld wordt gepresenteerd. De vorm die bij de romantische geschiedinterpretatie past, is precies de historische visualisatie. De romantische voorstelling van het verleden wordt niet beleefd in een strak betoog of in abstracte redeneringen, maar in een reconstructietekening: ‘De historische visuele reconstructie is eigen aan de Romantiek en is er in zekere zin ook toe beperkt.’

Maar wat is de Romantiek? De auteur is zo verstandig geweest zich niet te verwarren in allerlei ‘sluitende’ definities. Hij geeft een eenvoudig - en daardoor zeer hanteerbaar - herkenbaarheidscriterium: de Romantiek is de kunst van het effect. Essentieel voor de Romantiek is haar uitwerking op het gemoed. Zij vraagt geen instemming, maar

[p. 284]

overgave. Het effect dat de Belgische Romantiek wou opwekken was vaderlandsliefde. Verschaffel accentueert deze band tussen de Romantiek (l'élan romantique) en het nationalisme (l'élan patriotique) in België zeer sterk. Voor hem verschafte de Revolutie van 1830 de Belgische Romantiek haar bestaansreden en haar inhoud. Gesteund door de overheid, was zij ‘une grande entreprise de glorification nationale’. Dat is ongetwijfeld juist. De romantische schilders legitimeerden het jonge België. Maar het is ook ongedifferentieerd. Hoe verhielden de romantische schilders en illustrators zich tot het orangisme? Speelde Romantiek een rol in de verzoening tussen de verschillende politieke fracties in de nieuwe natie? Op deze en dergelijke vragen biedt dit boek - helaas - geen antwoord.

In het laatste hoofdstuk gaat Verschaffel wel kort in op de inhoud van de Belgischromantische geschiedvisie, zoals die in de Jamar-illustraties, de historische stoeten en de historieschilderkunst wordt uitgebeeld. De vaderlandse geschiedenis is daarin een afwisseling van strijd voor de vrijheid en van vorstelijk bestuur dat wordt gekenmerkt door welvaart en culturele bloei. Het verzet van de Oude Belgen, de Frankische periode en Karel de Grote, de kruistochten, de vrijheidsstrijd der Vlaamse gemeenten en het bestuur van de Bourgondiërs, Karel V en de Opstand, Albrecht en Isabella en de schittering der kunsten onder hun bewind, de Brabantse Omwenteling, de Belgische Revolutie en Leopold I zijn de hoogtepunten van dat romantische geschiedverhaal. Boduognat, Clovis, Godfried van Bouillon, Breydel, Rubens...: in deze door de illustrators talloze malen uitgebeelde figuren concentreert de Belgische geschiedenis zich.

Verschaffel wordt ongetwijfeld gecharmeerd door dit romantische geschiedverhaal en door de scheppers van dat verhaal. De onbevangenheid van de illustrators vervult ook hem wel eens met heimwee, maar hij weet dat goed te verbergen. Het harde oordeel dat bij Strong over de wetenschappelijke geschiedschrijving te beluisteren valt, is bij hem niet helemaal verstomd (en terecht!), maar toch verzacht. Hij kent te goed de beperktheden van de visuele representatie van het verleden. De historische reconstructietekeningen kunnen niet de onzekerheid uitdrukken, die wetenschappelijke teksten wel kunnen tonen. Bovendien hebben die tekeningen steeds een individueel-beschrijvend karakter. Hun abstractievermogen is laag. Verklaringen van het uitgebeelde tafereel kunnen amper gegeven worden. De mogelijkheden van een tekst zijn dus veel ruimer.

Er is echter nog een andere verklaring voor de voorzichtigheid waarmee Verschaffel de waarde van de romantische reconstructietekeningen verdedigt. Hij is academisch gevormd en weet dat het romantische historiebeeld een onzuiver beeld is. De betekenis van de Romantiek voor het historisch bewustzijn en voor de geschiedbeoefening moet inderdaad juist getaxeerd worden. In een brief aan zijn vriend Francis Hodgson, gedateerd 3 oktober 1810, schreef Lord Byron: ‘... uiteindelijk blijft Scott de beste van allemaal.’ De energieke Byron had - blijkens een dagboeknotitie (Ravenna, 5 januari 1821) - alle romans van Walter Scott minstens vijftig maal gelezen. Ook nu bekoort Scott nog. Die bekoring steunt echter niet op een wetenschappelijke appreciatie. De betekenis van Scott (en van de hele Romantiek) ligt in de verdieping van het historisch gevoel. Huizinga, die dergelijke ontwikkelingen in de geestesgeschiedenis haast feilloos aanvoelde, heeft in een uit 1933 daterende voordracht over Natuurbeeld en Historiebeeld in de achttiende eeuw aangaande de romantische omgang met het verleden gezegd: ‘Het occupeert den geest met de zucht naar het verre en vreemde, met de zucht tot herbeleven van wat eens was. De historische zin vult zich met nostalgieën en hantises.’ Daar ligt de waarde van de Romantiek én van de romantische reconstructietekeningen: zij maakten een einde aan de verzakelijking van het verleden. Sinds de Romantiek leeft de geschiedenis. Dat is een bijzonder belangrijke verworvenheid, die niet altijd werd en wordt gevrijwaard tegen de op-

[p. 285]

dringerigheid van de historische detailvorsing.

Maar die bewogenheid, die passie voor het verleden sluit een wetenschappelijke houding niet uit. Het romantische historiebeeld voldoet niet meer. Een vaderlandse historie die zich beperkt tot het schetsen van enkele opgesierde taferelen uit die geschiedenis of tot het bewieroken van de nationale ‘helden’ is ten dode opgeschreven. De theatrale Septemberdagen van Wappers moeten plaats maken voor een historiografie waarin de betekenis van de Belgische Revolutie wordt gegeven, waarin verbanden worden gelegd, waarin evoluties worden geschetst. Zo'n geschiedschrijving is inderdaad complexer en minder direct dan de romantische. Zij vereist een eigen vorm, een andere vorm dan de romantische reconstructietekening. Wie zich verzet tegen deze ‘verwetenschappelijking’, loopt in de val van ‘een aanbiddelijk misverstand’, zoals Huizinga het uitdrukte. Verschaffel vermijdt die val. Een goedkope nostalgie naar de eenvoud van de vóórwetenschappelijke geschiedbeoefening zal men bij hem niet vinden.

Er is nog een derde reden waarom een nostalgisch pleidooi voor de romantische historische visualisatie en voor het daarmee samenhangende historiebeeld in dit boek ontbreekt. Het hoofdbestanddeel ervan wordt niet gevormd door een inhoudelijke analyse van het romantische beeld van de Belgische geschiedenis, zoals dat uit de besproken illustraties oprijst, maar door een morfologische analyse van de historische illustraties.

Wat Verschaffel primair interesseert, is niet de Belgische geschiedenis of de historische illustratie als spiegel van de Romantiek in België. Hij richt zijn aandacht vooral op de strategieën en op de technieken die de illustrators gebruiken. Hij beschrijft met veel flair hoe de tekenaar (in casu de romantische tekenaar) de toeschouwer manipuleert en hem de illusie geeft aanwezig te zijn bij het uitgebeelde geschiedtafereel, hoe de illustrator hem haast medeplichtig maakt aan het historisch gebeuren of hem de illusoire rol van bevoorrechte getuige toebedeelt. Hij onderzoekt hoe de illustrators hun publiek emotioneel treffen en hoe zij het moment dat zij willen uitbeelden met veel zorg kiezen. Als morfoloog vraagt hij naar de relaties tussen deze illustraties en de teksten die zij belichamen, naar de analogieën tussen de verschillende illustraties, naar de verhouding tussen de afbeelding en de titel en onderschriften. Hoe zo'n morfologische analyse precies gebeurt, kan de lezer uitstekend zien in de paragraaf over de uitbeelding der personages. Wat de auteur in deze paragraaf biedt, is geen beschrijving van de wijze waarop Filips de Stoute of Mercator concreet worden uitgebeeld, maar een abstracte ontleding van de wijze waarop illustrators tewerkgaan bij het uitbeelden van historische personages. Hij neemt daarbij Gombrichs bekende theorie van het ‘principle of the adapted stereotype’ over: de tekenaar vertrekt van een bepaald type (‘de’ held, ‘de’ heilige, ‘de’ geleerde...) en poogt dat type in te vullen met allerlei herkenbaarheidstekens.

Het morfologisch karakter van deze studie verklaart meteen waarom de bibliografie ook zoveel kunsttheoretische en wijsgerige werken bevat (Barthes, Gombrich, Hermerén...). Daardoor ook overstijgt het boek zijn onmiddellijke relevantie: het is méér dan alleen maar een bijdrage tot de kennis van de Romantiek in België. Daardoor ten slotte is de toon waarop dit boek is geschreven te verklaren: de morfologische beschouwingswijze verdraagt geen passionele verdediging van een bepaalde geschiedinterpretatie of van een bepaalde presentatievorm van de historische kennis. Zij vraagt een andere geestesgesteldheid: die van de museumconservator die zijn bezoekers niet belast met een encyclopedisch exposé of een lofzang op de tentoongestelde werken, maar hen verrast met trefzekere, ironische en fijnzinnige commentaren bij de hem zo vertrouwde schilderijen. Hij voelt zich door ‘zijn’ schilderijen aangetrokken, maar kan hen ook objectiveren. Van die verstandige geestesgesteldheid getuigt dit boek in een bijzonder hoge mate.

Jo Tollebeek is Aspirant N.F.W.O.