Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 133

[p. 216]

Koen Vermeiren
Het aidsvirus voor het gerecht gedaagd

Dirk van Babylon, Carthago herrezen. Antwerpen, Manteau, 1987, 192 p.

De zwarte bruidegom, het debuut van Dirk van Babylon dat in 1986 werd bekroond met de Leo J. Krijnprijs, heeft, zoals iedereen ondertussen wel weet, voor nogal wat opschudding gezorgd in de Vlaamse letteren en in de media. Niet het boek zelf was daartoe de rechtstreekse aanleiding, maar wel het feit dat Jeroen Brouwers zich geroepen voelde de ware identiteit van van Babylon openbaar te maken. Extraliteraire gebeurtenissen mogen dan voor de nodige publiciteit zorgen; ze leiden ook de aandacht af van waar het eigenlijk om te doen is, namelijk de roman in kwestie. En over de (literaire) kwaliteiten van De zwarte bruidegom was lang niet iedereen het eens. Het boek, waarin het verhaal wordt verteld van een Brusselse huisarts die een depressie tracht te overwinnen die hij heeft gekregen na een mislukte homofiele relatie, bestaat uit verschillende tekstlagen en -fragmenten die samen een beeld moeten opleveren van de persoonlijkheidsstructuur van Dirk van Babylon. De lectuur kan eender waar worden aangevat en de lezer moet zelf maar de losse eindjes aan elkaar trachten te knopen. De werkwijze van de auteur heeft zonder twijfel een eigenzinnige en intrigerende tekst opgeleverd, die evenwel niet ontsnapt aan enkele onmiskenbare zwakheden: wijdlopigheid, onnodige herhalingen en opzettelijke redundantie, chaotische collages (met behulp van een tekstverwerker die vaak al té nadrukkelijk in het boek aanwezig is) en gebrek aan selectievermogen bemoeilijken het lezen. Maar één ding was zeker: van Babylon beschikt over meer dan middelmatig talent. Daarom ook dat ik met belangstelling uitkeek naar zijn tweede roman, die al dan niet de bevestiging van dit talent moest leveren.

Carthago herrezen knoopt duidelijk aan bij het eerste boek. Men zou kunnen stellen dat het ditmaal gaat over een dag uit het leven van een Brusselse huisarts. Dokter van Babylon is opnieuw de hoofdfiguur - al betekent de roman ook een afscheid van de geneeskundige praktijk - en in zijn eentje tracht hij ten strijde te trekken tegen de verlammende aidspsychose die vooral de homofiele milieus treft. Van Babylon rijdt van de ene patiënt naar de andere, en overdenkt ondertussen zijn leven, zijn biseksuele geaardheid die zijn vader hem verwijt, zijn beroep dat slecht te combineren is met het schrijven (waar de vader evenmin hoog mee oploopt), het effect van de dodelijke aidsziekte op de mensheid en het toneelstuk dat hij, samen met enkele vrienden, wil uitwerken en opvoeren, en waarin het aidsvirus de hoofdrol krijgt toebedeeld. De tekst is nog steeds fragmentarisch opgebouwd, door middel van een computer, maar ditmaal is er sprake van een structurele eenheid die het lezen tot een boeiende én cre-

[p. 217]

atieve bezigheid maakt. Het boek in zijn geheel is dan ook véél beter geslaagd dan De zwarte bruidegom, en het is duidelijk dat er deze keer een ordenende geest aan te pas is gekomen.

Na een korte inleiding volgt de eigenlijke roman die bestaat uit vier hoofdstukken, die ieder op zich een aantal tekstlagen bevatten die met elkaar zijn verbonden of die naar elkaar verwijzen d.m.v. titeltjes en nummeringen. Het chronologische verhaal over dokter van Babylon die zijn patiënten bezoekt, wordt zodoende onderbroken door bedenkingen, herinneringen, brieven en toneelfragmenten. Maar de schrijver heeft er ditmaal voor gezorgd dat de tekstsprongen minder willekeurig zijn: op heel wat plaatsen wordt het chronologische verhaal afgebroken op een moment dat er iets te gebeuren staat, zodat er een zekere spanning wordt opgewekt. Hierdoor toont van Babylon dat hij de techniek van het schrijven steeds beter in de vingers krijgt. Met enige ironie geeft hij de gebruiksaanwijzing bij de tekst: ‘Je begint vooraan en je eindigt een paar uur later mutatis mutandis achteraan’ (p. 10).

Zijn personages zijn verzonnen, schrijft hij in zijn inleiding, maar het materiaal waarmee hij heeft gewerkt (brieven en meningen) komt uit de realiteit. Zijn boek gaat in de eerste plaats over de dood, die hij - als dokter én als mens - steeds in zijn nabijheid weet. Vandaar ook dat de roman als motto meegekregen heeft: ‘Schrijven is leren van kanker houden’. Maar tegelijkertijd wordt het ook ‘een liefdesgeschiedenis à trois’ (p. 63).

Dokter van Babylon is emotioneel erg in de war. Hij voelt zich niet (meer) gelukkig als arts omdat hij te veel bij het leed van zijn zieken is betrokken; hij is verliefd op de zwarte Masurigira uit Carthago, die de vriendin is van de seropositieve Bogumil (een priester!!); zelf wacht hij angstig de uitslag af van zijn aidstest (een vergissing met namen doet hem vrezen dat hij aan een vroegtijdige mentale aftakeling lijdt, veroorzaakt door het virus); en bovenal is hij eenzaam. In het toneelstuk, getiteld De keuze van Herakles (‘liever kort en hevig dan lang en saai leven’, p. 31), speelt hij de rol van Tom, de scepticus. Tom, alias van Babylon, komt via de aidspsychose tot de volgende bedenking: ‘Het feit dat je een ziekte kan doormaken zonder dat je daar iets van merkt, vind ik verbluffend. Je hebt er geen flauw benul van wat er in je lichaam gebeurt. Je lever en je hart, je hypofyse en je lymfocyten vragen niet naar je mening. Je hebt geen donder te zeggen over jezelf’ (p. 52). Het aidsvirus heeft de mens terug bewust gemaakt van zijn kwetsbaarheid, terwijl het onvoorwaardelijk geloof in wetenschap en geneeskunde opeens flink aan het wankelen is gebracht. Bovendien wordt het privé-leven van sterren en vedetten als vuile was op straat geslingerd (‘Nu blijkt dat al die jaren iedereen het met iedereen heeft gedaan’, p. 149). De zogenaamde ‘safe sex’ vindt Tom alleen maar hinderlijk (‘Als je van iemand houdt dan wil je toch ook je kiemen met hem delen?’, p. 32) en het gebruik van een condoom staat de echte genegenheid en romantiek in de weg. En daaraan hebben zoveel mensen juist behoefte, constateert dokter van Babylon: ‘Aan de oppervlakte gaat het over reuma en cholesterol, maar daaronder suddert een kokende massa emoties, die te maken hebben met frustratie, tekort aan liefde en tederheid (...)’ (p. 55). Leo, Toms tegenspeler in het toneelstuk, wijst echter op het gevaarlijke en immorele gedrag van mensen, vooral homo's, die hun voorzorgen niet nemen bij het vrijen.

De Carthaagse Masurigira leert Dirk van Babylon inzien dat de blanken veel te gehaast leven en dat ze in de waan verkeren dat ze hun bestaan tot in de puntjes kunnen organiseren en overzien (maar ook die illusie heeft aids tenietgedaan). In de vorm van een allegorie vergelijkt zij de blanke met een hagedis, altijd schichtig en nerveus op zoek naar iets, terwijl de zwarte veeleer op een kameleon lijkt, ‘traag en onverzettelijk (...), zoals de kosmos, in harmonie met het ritme van de planten, synchroon met het ritselen van de levende wereld om hem heen’ (p. 70). Vandaar dat Carthago, het ‘mishandelde continent’ (p. 95), moet herrijzen, al verneemt van Babylon uit een brief van Masurigira's broer

[p. 218]

dat ook daar homofilie als een schande wordt ervaren.

Dokter van Babylons innerlijke monologen en dialogen worden evenwel abrupt afgebroken op het ogenblik dat hij een dringende oproep ontvangt i.v.m. een bejaarde dame die een beroerte heeft gekregen. De werkelijkheid roept hem - als dokter - opnieuw tot de orde. Machteloos moet hij staan toekijken hoe zijn inspuiting niet het gewenste effect heeft, en wat later zal zijn auto niet starten op het moment dat hij hem hard nodig heeft. Het toneelstuk, waarin het aidsvirus terecht moet staan voor zijn wandaden tegen de mensheid, ontwikkelt zich parallel met deze terugkeer naar de soms harde realiteit van een geneesheer. Tom beseft dat de dood altijd aan het langste eind trekt, vooral dan bij een ziekte als aids, en dat weten maakt hem eenzaam en gedeprimeerd: ‘Niet het virus is de lastpost maar de kennis van het virus’ (p. 147). En tegen de gang van de natuur is de mens niet opgewassen, ‘de natuur is een broeikas met miljarden woekerende schepselen die elk door een eigen wil zijn aangedreven’ (p. 159). Bepaald geen opwekkende gedachte. Bovendien maakt het (allegorische) virus iedereen duidelijk hoe weinig ethiek er bestaat in deze wereld, want in feite komt ethisch gedrag erop neer dat men rekening wenst te houden met de anderen (p. 160). En zelfs Tom vond het niet nodig ‘safe sex’ te bedrijven.

Uiteindelijk moet dokter van Babylon tot het besef komen dat hij door zijn jachtige, typisch westerse levenswijze aan de meest essentiële zaken dreigt voorbij te gaan. Hij leeft als de hagedis uit het allegorische verhaal van Masurigira. In zijn haast rijdt hij een neger omver - de ‘boodschapper’ uit Carthago (p. 190) - en opnieuw moet hij toekijken zonder echt iets te kunnen doen. ‘Ik wil terug naar Carthago’, bedenkt hij, ‘om mijn eigen tempo te hervinden’ (p. 189). Op die manier krijgt Carthago ook een haast mytische dimensie.

Het was te verwachten dat er in een tijd van aidspsychose films en boeken zouden gemaakt worden over dit onderwerp (die dan meestal de angst nog wat opdrijven), maar Dirk van Babylon gaat op geen enkele bladzijde de sensationele kant uit. Carthago herrezen is een serene en diepmenselijke tekst over liefde, twijfel, ziekte en dood. De roman overstijgt de aidsproblematiek en toont hoe de zelfzekere, superieure westerling in feite een blind-voorthollend en uiterst kwetsbaar wezen is. De gevreesde ziekte heeft de hedendaagse mens niet alleen bewust gemaakt van zijn zwakte, maar heeft hem ook voor een nieuwe verantwoordelijkheid en een ethische keuze gesteld. Daaraan gekoppeld vraagt de auteur aandacht voor ons waanzinnig leefritme, waarin nog maar amper plaats is voor echt menselijk contact en voor genegenheid. Van Babylon heeft, wat mij betreft, zijn debuut ver overtroffen: Carthago herrezen is een roman die door zijn uitgebalanceerde structuur en door zijn verhaalstof ongetwijfeld aanzet tot nadenken over onze situatie in de wereld van vandaag.

Tot slot nog een kanttekening. Enige tijd geleden probeerde Gaston Durnez mij te overtuigen van de onmisbaarheid van een tekstverwerker. Zijn pleidooi was zó enthousiast en klonk zó oprecht dat ik bijna door de knieën ging voor zijn argumenten. Maar wat lees ik nu in het voorwoord tot de hier besproken roman. Carthago herrezen, geschreven met behulp van zo'n tekstverwerker, was bijna integraal van het groene schermpje verdwenen door een computerfeil (p. 6)! Mijn god, ik mag er niet aan denken. Want stel je voor: al dat werk, uitgewist door een technisch defect! Neen, Gaston, het spijt me, maar ik vrees dat het nog niet voor morgen zal zijn. Mijn ouderwetse vulpen schrijft nog best, en die kan alleen maar zonder inkt vallen. Vervelend, maar niet onoverkomelijk.