Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 133

[p. 142]

Hugo Brems
De afwezigheid van zwart

Peter Verhelst, Obsidiaan. Antwerpen/Amsterdam, Manteau, 1987.

We moeten ons heel erg haasten, zoveel is duidelijk. Niet alleen dringt iedereen eropaan dat nieuw literair werk van enige importantie zo vlug mogelijk na het verschijnen - liefst nog gelijktijdig - gerecenseerd wordt, maar nu moeten er ook al namen genoemd worden, moeten er generaties samengeraapt, trends gesignaleerd, stromingen beschreven worden, vooraleer de betrokken auteurs goed en wel gedebuteerd hebben. Dat is niet zo goed voor de betrokkenen, omdat zij al meteen moeten optornen tegen veel te hoge en dikwijls ook verkeerde verwachtingen. Hun eerste publikatie wordt al meteen geconfronteerd met het geïnstalleerde beeld van hun werk, dat er eigenlijk nog niet is.

Zo hoog is de nood aan nieuw talent, dat wij de verzen wel uit de strot van onze knapen zouden willen wringen en dat wij - zoals recentelijk met Jo Govaerts - jonge meisjes van amper 15 jaar voor onze mediawinkel laten opdraven.

Daarmee wil ik geen kwaad woord zeggen over het eventuele talent van de betrokkenen; wel over de tegennatuurlijkheid van deze gang van zaken. Poëzie is niet gediend met haast: ‘Snel rijen is zo dom als snel vrijen.’ Deze wrevelige gedachten komen in mij op doordat ik ongeveer gelijktijdig recensies schreef over Hanne Ton van Jo Govaerts, Obsidiaan van Peter Verhelst en de essaybundels Over Marieke van de bakker van Herman de Coninck en Een gedicht verveelt zich niet van Kees Fens.

‘Onhaastig leven’ heet de eerste afdeling in het boek van De Coninck, en zijn hele aanpak is van die geest doordrongen: aandacht, tijd om te herlezen, moeite: ‘Een pleidooi voor moeite’.

Een gedicht verveelt zich niet, ook niet als het een tijdje tussen andere ligt te wachten, om gepubliceerd te worden, gelezen, gerecenseerd. Om te worden herlezen. Dat vindt een gedicht net heel spannend.

Maar het mag dus niet. Dat maakt dat een bundel van Benno Barnard, Het meer in mij, die nu zowat een jaar op mijn tafel ligt, en waarin ik af en toe een gedicht lees, waarvan ik mij stilaan een idee begin te vormen, niet meer met goed fatsoen kan worden besproken.

Van wie mag dat eigenlijk niet?

Een debuut als dat van Peter Verhelst lees je dus niet zomaar. Je leest het in een hele context van dwanggedachten, vooroordelen, verwachtingen. Een vlugge recensie is daar één van, een Nieuw Lid van een Jonge Generatie is er een ander. En ga zo maar door: de hele rimram van opinies en al gevestigde clichés over die generatie, de uitgeverij (meteen bij Manteau!). We weten er al alles van, nog voor we het boekje opengedaan hebben. Wanneer we aangenaam verrast worden kan dat nog enkel doordat onze verwachtingen zo goed en zo vlug ingelost worden.

Zo gaat het toch: we lezen wat we al weten, omdat we al weten wat we gaan lezen.

[p. 143]

Kritiek schrijven, zo heet het, is verbanden leggen, aanknopingspunten tonen. Het komt eropaan dat vreemde zo dicht mogelijk aan te halen door te wijzen op gelijkenissen met wat we al kennen, van vroeger. Het hele begrippenapparaat, waarmee we het ons zo gemakkelijk maken, dient toch voor niets anders: een generatie, een stroming, een traditie, verwantschap, invloed, evolutie...

Terwijl poëzie zich daar juist tegen verzet. Geen wonder dat dichters zo gebeten zijn op critici.

Waarom doen we dat dan? Ook uit haast toch! Haast en luiheid, die hier een vreemd verbond aangaan.

Kees Fens zegt het heel duidelijk en heel dikwijls in zijn boekje. De eerste zin zegt het al: ‘Een criticus hoort onbetrouwbaar te zijn.’ En de reden volgt een halve bladzijde later: ‘Literatuur is ook onfatsoenlijk.’ Goede poëzie beantwoordt niet aan de verwachtingen, laat zich daarom ook niet op enkele bladzijden beschrijven.

Nog zo'n context is b.v. de titel, ‘Obsidiaan’. Ook nog terwijl ik met deze kroniek bezig ben (want dat duurt wel een poosje), lees ik de jongste roman van Willy Spillebeen, Cortés of de val. Daarin wemelt het van Azteekse hogepriesters die mensenoffers brengen en daarbij het hart van hun slachtoffers uit de borstkas snijden met een mes van obsidiaan. Anders gaan er jaren voorbij zonder dat ik het woord ook maar één keer tegenkom.

Zal het er dus bij Verhelst ook zo wreed aan toegaan? Zitten er verborgen verwijzingen in naar de cultuur van de Azteken?

En nu heb ik de bundel nog niet eens serieus gelezen. ‘Obsidiaan is de benaming voor zwart, gestold, vulkanisch glas.’ Deze omschrijving van de titel in het Colofon is ook al zo dankbaar voor de criticus. Wat een weelde aan tegenstellingen: glas, maar zwart; vulkanisch (vurig, vloeibaar), maar gestold...

En nu hebben we het nog niet gehad over de schilderijen van Francis Bacon, die als inspiratiebron gediend hebben, en waartegen ik een spontane weerzin voel. Er valt veel te zeggen over poëzie, zonder ze te lezen. Herkennen dus. En er valt nogal wat te herkennen in deze bundel. Zo is hij heel opzichtig met stijl geschreven. Al na één cyclus vormt zich een patroon van graag gehanteerde technieken: anaforen, dubbelzinnige enjambementen, inverse constructies met vooropplaatsing van de bepaling, elliptische zinnen, dubbelconstructies.

De criticus herkent de school van Pernath, hij denkt aan het debuut van Van Bastelaere, hij snuift de geur van ontbinding die hij zich herinnert uit tal van verzen van beloftevolle jongeren die sindsdien alweer verdwenen zijn: ‘Zijn dialect van tederheid, / Haar spraakgebrek waarin hij aanbreekt.’ (9)

De criticus is een gespleten persoonlijkheid: hij is blij met wat hij herkent, en hij veroordeelt het omdat het herkenbaar is.

Nog zo'n symptoom van schizofrenie: de gedichten zijn heel Vlaams en gaan daardoor in tegen de gangbare Vlaamse mode om zo Nederlands mogelijk te klinken, om de smaak van Benno Barnard zo welgevallig mogelijk te zijn. Ik geloof dat ik daar wel blij mee ben, in principe, maar tegelijk sta ik wantrouwig tegen de retorische overladenheid, de decoratieve ballast van zo'n ‘Vlaamse’ stijl. Men moet niet de hele tijd met toegeknepen lippen fezelen, maar ik hou er ook niet van dat het speeksel van de spreker mij in het gezicht vliegt. Niet dat dat hier echt gebeurt, maar het risico is niet altijd veraf:

Dit uitgemergelde gevoel.
Het randt hem aan en maakt hem
Aan zichzelf afhandig. Het verslijt hem
Heftig als een dood, als duisternis
Die neerhurkt op zijn schouders. (22)

Afgezien van een paar andere tics: uitgemergeld, aanranden, heftig. Het is wel aan de felle kant allemaal. In de zes gedichten uit de eerste afdeling sprokkel ik zo: verbijsterd, absoluut, opgespannen, misbaar, onvoorwaardelijk, scheurend, wreder, aangrijpt, onbeheerst, vaal, geweld, vernieling, verbeten.

Er is in deze gedichten weinig verpozing, de klemtonen verdringen elkaar. Neem de eerste strofe uit het eerste gedicht:

[p. 144]

 

Adem in adem. Een lichaam schuift

 

Over zijn lichaam als een hand

 

Over een hals: het duwt

 

Het tegen het bewustzijn aan. (9)

‘Adem’ wordt beklemtoond door herhaling, ‘lichaam’ door middenin het vers toch als eerste woord van een zin te fungeren, door herhaling van de a-klank uit ‘adem’, en door herhaling in het tweede vers; ‘schuift’ heeft eindpositie in het vers maar niet in de zin, moet vanuit de lectuur van vers 2 hernomen en herzien worden; met ‘als een hand’ is iets gelijkaardigs aan het werk: het enjambement naar vers 3 zorgt voor klemtoon en dubbelzinnigheid. Verder is er de klankanalogie tussen ‘hand’ en ‘hals’, de parallel tussen ‘Over zijn lichaam’ en ‘Over een hals’. Tussen vers 3 en 4 is er weer zo'n overgang, te vergelijken met die tussen 1 en 2. Overigens gebeurt dat met twee eindwoorden, die tegelijk verwante en tegengestelde betekenissen oproepen: ‘schuift’ en ‘duwt’.

In vers 4 zorgt het verrassende optreden van de abstracte term ‘het bewustzijn’ in de context van een lichamelijke actie dan weer voor een extra klemtoon. Dat is tezamen niet weinig voor een strofe van vier verzen. Toch ben ik niet zo zeker dat het erg opvalt, of dat het stoort. Ik denk dat het werkt. Het werkt omdat (zolang, in zover) je het niet herkent. Niet echt, niet definitief.

Er is in deze bundel met herkenning nog iets anders aan de hand, hetzelfde maar anders. Overal in de gedichten herken je formuleringen, of beelden. Herkennen betekent hier dan verschillende dingen: je merkt dat gelijkaardige wendingen herhaald worden, je herkent in de woorden de gereproduceerde schilderijen van Bacon: de woorden bevestigen wat je ziet, en ook herken je fragmenten onmiddellijk op een emotionele manier, je begrijpt ze. Je denkt dat je ze begrijpt, maar ze doen niet meer dan even oplichten tegen een achtergrond van duisternis.

Het laatste gedicht van de bundel:

Zij onttrekt zich
Aan zichzelf
Verstrakkend in het masker van haar
Zwijgzaamheid. Haar ongeloof. Haar walging.

Niets
Dan wit op wit. Ivoor. Het lichaam
Op haar lichaam als een hand,
Even naakt en woekerend. Hij heeft haar
Weggekrabd naar het verleden toe,

Waarna de lucht ineengrijpt
Als voorheen, over dit landschap
Waarin zij ontstond, gebogen als een heester.
Waar zij duurt, geaderd en vervuld,
Voltooid

Onder de scherpe vormen van haar pijn. (45)

Wat je herkent, is bij voorbeeld dat ‘Het lichaam / Op haar lichaam als een hand’ een variërende herhaling is van ‘Een lichaam schuift / Over zijn lichaam als een hand’ uit het eerste gedicht. Je herkent de dubbelvormen, zoals ‘wit op wit’, ‘geaderd en vervuld’, de elliptische zinnen. Je herkent ook de emoties van machteloosheid, het gevoel van onbereikbaarheid, hoe in de liefde toegang gezocht wordt tot de andere, maar tevergeefs. Hoe krabben en verstarren als vormen van agressie en verweer in elkaar grijpen. Je voelt het fatalisme van de ‘lucht’ die ‘ineengrijpt als voorheen’. Maar beschrijven kan je het niet. Het ontsnapt waar het zich aandient, het ‘onttrekt zich aan zichzelf’.

Wat ik via omcirkelingen tracht te zeggen is heel typisch aanwezig in de afwezigheid van ‘zwart’. Het motto van de bundel is een citaat van Armando: ‘Altijd hangt overal een zwart gordijn voor.’ Verder is zwart aanwezig in de omslag van de bundel, die zwart op donkergrijs is, in de zwart-witreprodukties van de schilderijen van Bacon, en in de titel Obsidiaan (zoals gezegd, zwart, gestold vulkanisch glas). Maar zwart als woord komt in de gedichten nauwelijks voor (1 keer, op p. 31), evenmin trouwens als ‘obsidiaan’. Maar effectief: het hangt overal voor als een zwart gordijn, de hele bundel is van obsidiaan, met

[p. 145]

de (on)doorzichtigheid van (zwart) glas, de helderheid van een venster, maar het zit achter een gordijn, de drift van een vulkaan, aanwezig als gestolde herinnering.

Ook thematisch staat deze spanning in de bundel centraal. Eigenlijk gaat het van voor tot achter over erotiek. Als je serieus bent, hoe kan je daar dan anders over schrijven dan door de spanning tussen aanwezigheid en afwezigheid op te roepen, tussen winst en verlies, zichtbaarheid en onzichtbaarheid, licht en duister, verliezen en vinden:

Het laken wordt een muur van klei en as
Waartegen hij ligt uitgestrekt,
Waarin hij werd gekrast.

Hij blijft nauwelijks bestand
En kromt zich naar de vormen
Die zich samenschuiven tot het meervoud zij.

Dank zij
Brengt hij zich door, vertraagd en oud
In dagen die zij vaststelt
In de afdruk van zijn stilstand.

Hij valt zwaar
Op haar verbeten lichaam neer als bloed
En veegt zich willekeurig uit.

In haar.
In haar dunne huid.
Hij sluit zich en behoudt. (14)

Deze poëzie doet dat, haperend nog, soms onhandig, te vlug geneigd de beelden van het poëtische jargon te verkiezen boven die van de dagelijkse taal. Duisternis wordt soms nog verward met diepte, ontoegankelijkheid met mysterie, retoriek met emotie.

Een debuut dat kan dienen om daarvan te genezen is een goed debuut.