Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 133

[p. 131]

Lut Missinne
De eeuwige terugkeer van Portocarero

Herman Portocarero, De eeuw die Beiroet heet. Antwerpen, H, 1987, 393 p., 760 fr.

Het werk van Herman Portocarero wordt gekenmerkt door een sterke eenheid. Tot nu toe heeft hij vier romans gepubliceerd, die vooral thematische, stilistische en ideologische overeenkomsten vertonen. Ze werden dan ook herhaaldelijk als een cyclus aangekondigd. Doordat de samenhang op het narratieve vlak veel minder uitgesproken is, zijn de boeken gemakkelijk afzonderlijk leesbaar.

De eeuw die Beiroet heet vormt het sluitstuk en is allicht ook bedoeld als kroon op deze vierdelige cyclus. De roman zelf bestaat eveneens uit vier delen of ‘boeken’ en trekt alvast door zijn omvang (393 bladzijden) en de mooie omslagillustratie van Jan Vanriet de aandacht.

Aan de hand van zijn typische, wat mistige ik-verteller heeft de auteur een ‘persoonlijke beschavingsgeschiedenis’ geschreven, een kritiek op de westerse maatschappij, die de mens in zijn individualiteit bedreigt.

Voor de plaats van de handeling en de daarbij horende sfeer heeft Portocarero vooral bij zijn vroegste werk aansluiting gezocht. Net zoals zijn novelle ‘Later dan de nacht’, die in 1985 in het Nieuw Wereldtijdschrift verscheen, speelt zijn nieuwste roman zich af in een apocalyptisch beschreven voorstad van een metropool. In dit geval gaat het om Beiroet, hoewel een exacte situering niet van belang is. De opzettelijk vaaggehouden decors dienen om de verhalen algemene geldigheid te geven. Zelfs de twee revolutionaire leiders Lomax en Cruzeiro uit zijn novelle duiken weer op en ook voor Madame Semiramis en een deel van haar entourage uit Het anagram van de wereld is er een rol weggelegd in het derde deel. De vroegere ervaringen van de hoofdfiguur, die in Door de naamloze vlakte en De voornamen van de maan werden beschreven, namelijk zijn pogingen om via extreme zintuiglijke gewaarwordingen innerlijke rust te vinden, vormen nu ‘het andere leven’ (12) dat nog af en toe zijn bloed kan verwarmen en waarvan hij voortdurend de schittering blijft zoeken. Het grondthema is hetzelfde gebleven, maar er heeft zich een accentverschuiving voorgedaan. Portocarero, die beweert sterk vanuit zijn eigen ervaringen te schrijven, is na De voornamen van de maan, dat op Jamaïca tot stand kwam, immers naar New York getrokken. Uit de confrontatie met dat complexe grootsteedse leven is De eeuw die Beiroet heet ontstaan. Vandaar dat hij meer dan vroeger schrijft over actuele maatschappelijke problemen.

De roman bestaat zoals gezegd uit vier delen, elk met een aparte ondertitel. Ze worden alle grosso modo vanuit hetzelfde perspectief gepresenteerd, maar het aandeel van de ik-verteller in de gebeurtenissen is nogal wisselend. Bij het begin van het verhaal verblijft hij in een hotelkamer van ‘de stad’, waar de twee ondergrondse organisaties Axis en De Steppe een machtsstrijd voeren. Hij raakt hier op een duistere wijze bij betrokken, wordt geronseld door leden van Axis, die

[p. 132]

hem bij wijze van initiatie in een vluchtelingenkamp droppen. Een zwakke plek bij dit begin is de motivatie van de ik-verteller. Dat hij uit ‘ironie’ een voorstel aanvaardt om mee te werken aan activiteiten waar hij een afkeer van heeft, klinkt weinig overtuigend. Het lijkt meermaals of de auteur zelf zich bewust is van die gebrekkige motivatie: ‘De redenen voor mijn gedrag waren dan ook veelvuldig en verward. Afkeer en ironie, dubbele dubbelrol, tegenstelling en toch omkeerbaarheid tussen Axis en De Steppe. Zeker ook de smaak van het gevaar.’ (20)

Deze aanzet illustreert eigenlijk meteen een zwakheid van dit soort proza. De intrige draagt het verhaal niet, maar is veeleer een aanleiding om algemene commentaren te spuien en aan literaire acrobatiek te doen. Dat heeft tot gevolg dat de speur- en dwaaltocht van de ik-verteller door de stad via anonieme brieven, gecodeerde kranteberichten en slogans op de stadsmuren geen tocht is die gedreven wordt door een mysterieuze, raadselachtige kracht, maar bestaat uit losse flodders, die een noodzakelijke grond missen.

Portocarero draagt er elke keer zorg voor in zijn roman een soort detective in te bouwen, maar in feite gaat het hem om de ideeëninhoud. In een recent interview met het NRC-Handelsblad, zei W.F. Hermans: ‘Een goede roman is een gefingeerd verhaal dat een of andere stelling of overtuiging illustreert. Dus laten we zeggen: de verschillende meningen over een bepaald vraagstuk moeten vertegenwoordigd worden door personages. Dat is het geheim.’ Hermans drukt met deze definitie zijn afkeer uit voor romans die gebeurtenissen en ervaringen opeenstapelen. Je kan in dit citaat ook de literaire eis lezen dat ideeën en beschouwingen in een roman een artistieke gestalte moeten krijgen, dat met andere woorden het gedachtengoed tot literatuur moet worden verwerkt. Een roman moet de illustratie worden van een idee, niet de vergaarbak van ideeën en illustraties. Dit lijkt me een van de voornaamste bezwaren die tegen het werk van Portocarero kunnen worden ingebracht. De gevolgen van deze manier van schrijven manifesteren zich op meer dan één vlak. De vertelsituatie wordt onduidelijk en hybride. De verteller als toeschouwer, verslaggever, de belevende verteller in het verleden en de achteraf reflecterende ik-verteller staan soms haaks op elkaar. Dat resulteert in enkele onhandige tempuswisselingen. Bovendien krijgt de roman hierdoor een schrijnend gebrek aan dynamiek. Het handelingsverloop, dat al niet bijzonder dwingend is, wordt immers voortdurend onderbroken door bedenkingen en bespiegelende commentaren. En tenslotte valt er weinig leesplezier te halen aan al die wijsheden. Je krijgt te zeer de indruk dat de auteur schrijft met het aforismenboekje in de hand. ‘Het is met de waarheden als met vergezichten,’ zegt G. Krol in De schrijver, zijn schaamte en zijn spiegels, ‘ze moeten verrassen om te worden opgemerkt. Een waarheid zonder weg er naar toe is geen echte waarheid. (Daarom zijn aforismen, hoe waar ook, altijd zo vervelend. Het zijn kiekjes van vergezichten zoals een amateurfotograaf ze neemt: geen voorgrond, geen diepte.)’ Slechts een uiterst zeldzame keer slaagt de auteur erin zijn drammerige explicitering en illustratieve schrijfwijze te laten varen en het verhaal voor zichzelf te laten spreken. Dit is het geval met de passage over de treinkaartjesdief, een oude gokker die regelmatig spoorkaartjes ontvreemdt en dan de trein neemt naar een bestemming die het lot aanwijst. ‘Iemand zei hem ooit dat hij bij het loket toch kon meeluisteren; of dat hij kon weten dat men 's morgens en 's avonds alleen pendelaars besteelt, en echte reizigers tijdens de werkuren. Maar hij noemde die man een bedrieger en zei dat hij geen verstand had van reizen.’ (147)

De levensbeschouwing in het eerste deel van het boek (‘De neusgaten van het monster’) is erg pessimistisch. Er bestaat geen individuele vrijheid, de ik-figuur voelt zich totaal aan het lot overgeleverd. ‘Wij zijn gijzelaars van betere of slechtere omstandigheden in een gegeven wereld.’ (17) Terwijl het hoofdpersonage in de vroegere romans gemoedsrust kan vinden in een totale passiviteit, een onthechting tot verdwijnens toe, lijkt hij hier het geheim van dit innerlijk

[p. 133]

evenwicht verloren te hebben. Hij begon te twijfelen toen hij ontdekte dat ‘leven medeplichtigheden inhoudt met pijnlijke misverstanden, met onpersoonlijke boosaardigheid.’ (15) Vandaar dat hij zich aanvankelijk laat drijven op een ‘negatief idealisme’. Door de ontmoeting met Moira, een spionne van De Steppe, voelt hij weer de aantrekkingskracht van ‘blauwe nachten’ en ‘fluorescerende afgronden’ (109) en op het einde van dit eerste deel geeft hij zich over aan een droombeeld van paradijselijke stranden.

Intussen heeft de auteur zorgvuldig de fundamenten voor het tweede boek, ‘De onderwereld’ gelegd. Daarin staat het levensverhaal van een verloren zwerver centraal, een underdog die zich een tijdje heeft kunnen rechthouden door zijn liefde voor de muziek, maar die uiteindelijk toch in de verloedering ten onder gaat. Het stuk is in dezelfde toonaard geschreven als het eerste deel. Hoewel hier een ander personage aan het woord is, lopen de problematiek en de vertelstijl zo parallel dat beide ik-figuren elkaars dubbelganger worden. ‘Het congres’, deel drie, is een satire op het politieke en diplomatieke sys-

[p. 134]

teem en vertoont sterke gelijkenissen met Het anagram van de wereld. Het is het luchtigste stuk uit het hele boek. De congresgangers zijn carnavaleske figuren die als marionetten worden gemanipuleerd en, zoals te verwachten, ontaardt het hele Internationale Congres in een groteske farce.

Het laatste deel, ‘De Hemellichamen’, is opmerkelijk korter dan de drie andere en werkt door zijn reflecterend karakter als een soort van epiloog. Uiteindelijk kiest de ik-verteller opnieuw voor ‘de volheid van alle mogelijke werelden’ die hij vindt bij de sterren en de godinnen, zijn odalisken ‘met hun navels als juwelen’, zijn wereld uit De voornamen van de maan: ‘Mijn waarheid is de zonsopgang boven een ongeschonden vlakte: wolken, horizon en stilte, met de smaak van de vrijheid waarvan de burgerlijke maatschappij alleen karikaturen aanbiedt en waarborgt.’ (359)

Portocarero's boeken lijken wel een illustratie van een holistische denkwereld. ‘Holisme is de verzamelnaam voor deze denkbeelden die worden gekenmerkt door een zucht naar allesomvattende integratie en een afkeer van verbrokkeldheid.’ Dit citaat staat op de kaft van Michel Korzec's Kitsch van het holisme, een twistschrift waarin een aantal bezwaren tegen deze denktrant worden uiteengezet. Holisme of New Age Movement is vooral een denkwijze in de wetenschap en poogt inzichten uit de mystiek en oosterse filosofieën in het wetenschappelijke denken te integreren. ‘De kern van de problemen van onze cultuur zien ze in het zogenaamde analytisch reductionisme dat zich als het enige echte rationalisme presenteert.’ (32) Het alternatief ligt in een ‘mensvriendelijke, ecologische, allesomvattende, niet-vervreemdende, niet-lineaire maar circulaire, vrouwelijke, taoïstische-boeddhistische wetenschap en dito maatschappij.’ (72) De zoektocht naar het oergevoel en een sterke verbondenheid met de natuur, het verlangen naar een kosmisch levensgevoel van het hoofdpersonage sluiten hier sterk bij aan.

Maar De eeuw die Beiroet heet brengt nog veel meer problemen aan de orde. De auteur heeft naast zijn kritiek op het westers materialisme, met zijn kapitaalzucht en sociale vervreemding, zijn corrupte bureaucratie, zijn indoctrinatie en manipulatie van het politieke en diplomatieke bestel ook nog oog voor het probleem van de overbevolking, de wapenwedloop, de complexiteit van het leven in een metropool, drugellende, het armoedeprobleem, aids, wildgroei van de stedelijke architectuur, enz... Op sommige ogenblikken krijgt het boek de allures van een totale beschavingskritiek. Het ligt voor de hand dat een beperking in thematiek hier meer diepgang had kunnen opleveren. Zoals het nu gebeurt, worden er in de meeste commentaren open deuren ingetrapt of ronduit banale stellingen geformuleerd: ‘De gestructureerde afhankelijkheid doordringt alles: neem een vork op, en de metaalindustrie juicht, de hoogovens gloeien, de gensters dansen, en in dezelfde rook werken de wapensmeden. Onze rampen zijn een zegen, want ze scheppen werk. Haal één machine in huis, en weldra wordt het huis gevuld met toebehoren, wisselstukken, technici, werkuren. Want elk produkt verwijst naar andere Produkten voor noden van begrip, gebruik of onderhoud. De reclame maakt onze levens, volgens de behoeften van de machines die men ons eerst verkocht heeft.’ (204-205)

Portocarero blijft de hem zo eigen stijl als visitekaartje hanteren. Dat betekent dat ook het taalgebruik van deze roman erg maniëristisch en overladen is, vol van soms gezochte beeldspraak en met wijdlopige beschrijvingen. Zijn stapelmethode sorteert een omgekeerd effect van wat allicht bedoeld is. In plaats van een evocatie van het jachtige, onleefbare stadsritme krijg je hier omslachtige, onleesbare passages. De auteur kijkt niet op een vergelijking meer of minder. Zijn gechargeerde retoriek met veelvuldig gebruik van de wij-vorm, hoofdletters, cursivering, rechtstreekse aansprekingen tot de lezer (zelfs in de U-vorm) en de talrijke retorische vragen maken de stijl zwaar en log. Dit alles levert het volgende soort proza op: ‘Zullen de zach-

[p. 135]

te illusies van een post industriële maatschappij ons redden? Overal dezelfde gehuurde glimlach, dezelfde flauwe kwallenmuziek die ons in slaap wiegt, in dezelfde slaap waarin mijn conciërge dagelijks zijn bloedsomloop voelt vastlopen in zijn spijsvertering? Of is wat men ooit de revolutie noemde misschien de hoogste uitdaging? De nacht in vervoering te doen ontbranden? Maar welke voldoening kan zulks brengen? Volstaat de kortstondige illusie van eensgezindheid, dit politieke orgasme, als bewijs van de hoogste poging om ons lot op schitterende wijze in eigen handen te nemen? Of zijn de onvermijdelijke naweeën te groot, en moeten ook die ons altijd meer doen wantrouwen en geloven?’ (55-56)

Af en toe is er een poging om het verhaal wat lichtvoetiger te maken met een rechtstreekse dialoog of een grappige sketch. Alleen jammer dat die dan zo pijnlijk stuntelig en flauw uitvallen: ‘Wakker, kornuiten! riep de ploegbaas. Hier is werk voor frisse jongens! Och, och wat hebben we hier vandaag weer samengeraapt, zei hij dan tegen zichzelf... Jij, ingenieur, aan de kraan! Draai open, naar rechts - nee, de goede rechterkant, die van de hand waar de duim links staat!’ (45) Bovendien vervallen alle personages na hoogstens een halve bladzijde in datzelfde metaforisch geladen, verheven Nederlands. Wanneer er figuren aan het woord komen die sterk bij de ik-verteller aansluiten, kan dat nog enigszins functioneel zijn, bijvoorbeeld bij de zwerver uit het tweede deel, maar wanneer de hoofdpersoon ‘in de burgerlijke wijken’ voorbijgangers hoort vragen: ‘Uit welke kortsluitingen van een ziek brein kwamen dergelijke beweringen?’ (200), dan vergaloppeert hij zich wel lelijk.

Ook de fouten tegen het Nederlands zijn bij Portocarero langzamerhand een vast begrip geworden. Enkele voorbeelden: ‘voor zij die’ i.p.v. ‘voor hen die’ (17), ‘dat ik zou gestruikeld zijn’ i.p.v. ‘dat ik gestruikeld zou zijn’ (19), ‘dan werden we weer verder gedreven’ i.p.v. ‘toen’ (23), ‘Terwijl rookte hij een goedkope sigaar’ i.p.v. ‘intussen’ (35), ‘sommige’ i.p.v. ‘sommigen’ (77), enz. Zowel de auteur als de uitgever hadden nu toch al beter mogen weten.

Het wordt doorgaans als een kwaliteit beschouwd wanneer een auteur aan een coherent oeuvre werkt, een zekere eenheid van gedachtengoed en een herkenbare stijl ontwikkelt, m.a.w. zich als een schrijverspersoonlijkheid profileert. In zijn debuut, Het anagram van de wereld, het beste dat Portocarero tot nu toe geschreven heeft, leek hij zich te kunnen waarmaken. Hij was erin geslaagd in een origineel en coherent verhaal een speelse satire op de politieke hypocrisie en machtsmanipulatie uit te bouwen. Hoewel de aforistische bedenkingen ook hier losweg over de tekst uitgestrooid lagen, werd er toch een subtiel evenwicht bereikt, omdat die problematiek van taalmanipulatie en verhouding realiteit-verbeelding de ik-verteller ook vanuit zijn positie in het verhaal bezighielden. In Door de naamloze vlakte raakte de speurtocht aan de hand van een onbekend Rimbaudmanuscript volledig ondergeschikt aan de beschrijving van een levensvisie. En ook zijn derde boek, De voornamen van de maan, zoektocht naar de essentie van het bestaan in het wezen van de vrouw, was niet overtuigend. Kwam daarbij nog de overladen, allegorische symboliek. Een hoofdpersonage dat net zo'n afkeer heeft van abstracte waarheden en grote woorden, verliest hierdoor zijn geloofwaardigheid. Dit derde boek leed ook al aan hetzelfde euvel als De eeuw die Beiroet heet: het is proza dat wordt geschreven met alle registers open, de auteur doseert te weinig en mist daardoor de kans om nuances aan te brengen. Zonder die exuberante versieringen en in een wat gedemptere toon slaagt hij er immers in om treffende sfeerbeelden te geven. Maar het effect wordt haast onmiddellijk teniet gedaan door de vele lelijke zinnen die het boek ontsieren: ‘Het was mij niet gegeven om gedachteloos een vlieg dood te slaan, omdat ik die eenvoudige daad moest zien als een overschrijding waarvan de belangrijkheid niet bepaald werd door het insekt of door mezelf, maar door de orde die ik verstoorde.’ (135)! Bovendien heeft hij de ver-

[p. 136]

velende gewoonte om zichzelf te herhalen. Het is mij bijvoorbeeld volkomen onduidelijk waarom het nodig was om het anagram nog eens dunnetjes over te doen, compleet met een afpersingsgeschiedenis, een juwelendiefstal, de onconventionele professor en de exotische meisjes die de ‘vrouwelijkheid van deze wereld’ vertegenwoordigen. Portocarero respecteert het octrooirecht van zijn eigen werk niet. Ook op kleinere schaal vind ik dergelijke herhalingen storend. In het eerste deel kan je tot viermaal toe lezen dat ‘op de muren schrijven een daad is die met de grootste scrupules moet worden omringd.’ Na twee keer geloof je zoiets wel. De auteur verslijt met deze manier van werken zijn eigen vondsten.

Drie jaar geleden heeft de intrede van Herman Portocarero in de Vlaamse letteren nogal wat stof doen opwaaien.

Zijn Portugese naam en het feit dat hij als diplomaat de wereld afreisde, hebben er snel toe geleid dat men deze ‘onvlaamsheid’ met kwaliteit gelijkstelde. Vooral zijn eigenzinnige formuleerwijze, de beeldspraak en de idee-enrijkdom werden als verrassend ervaren. Het metaforische, gelaagde karakter van de tekst (een complex netwerk van interne verwijzingen en spiegeleffecten) en de stilistische weelde beschouwde men als een welkome afwisseling tegenover het zuinige, Hollandse proza.

Uit het Noorden kwamen de meeste negatieve geluiden. Daarin klonk voornamelijk ergernis over zijn gebrekkig Nederlands en het gemis aan originaliteit in zijn ideeën. Het werk van Portocarero blijft intussen voor- en tegenstand oproepen. Het anagram van de wereld miste de boekenbeursprijs en heeft het met een alternatieve debuutprijs moeten doen, maar intussen is het boekje al aan zijn vierde herdruk toe, ligt er een Engelse vertaling klaar en zijn er plannen (geweest?) voor een verfilming. Het is na vier boeken in ieder geval duidelijk geworden dat het internationale karakter van Portocarero's schrijverschap niet ligt in zijn niveau, maar in de geografische situering van zijn verhalen. Anderzijds geloof ik niet dat hij verstoken is van talent. Maar dat zou de auteur moeten bewijzen door eens rustig de tijd te nemen om een roman grondig uit te werken, i.p.v. banale verhaaltjes te verzinnen bij zijn aforismenverzameling.

[p. 137]