Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 133

[p. 83]

Fernand Auwera
Simon Carmiggelt

Het klinkt wel mooi, zeggen dat een schrijver niet helemaal dood is zolang zijn boeken worden gelezen, maar het blijft natuurlijk een dooddoener. In levenden lijve heb ik Simon Carmiggelt slechts twee keer ontmoet, telkens voor een interview. De eerste keer voor mijn bundel Geen daden maar woorden (1970), de tweede keer in 1985, nadat hij zijn boekje Ontmoetingen met Willem Elsschot had gepubliceerd.

Dat tweede gesprek, voor een weekblad, is om mij onbekende redenen nooit verschenen, en daarom schrijf ik er enkele passages uit over, bij wijze van afscheid aan een auteur die ik toen nog zo kon omschrijven:

‘Carmiggelt zit in een kleine, met boeken en “souvenirs” volgestouwde werkkamer, hartje Amsterdam. We reden naar Amsterdam in een alle kleuren uitvegende, benauwende mist, maar in de stad zelf is het helder, fris en zonnig. Op het Weteringplantsoen (bij de Amstel en het Rijksmuseum) waar hij woont waren tuinders reeds actief met het voorbereiden van de lente. Want de seizoenen zijn ook niet meer wat ze waren, ze moeten nu geholpen en begeleid worden blijkbaar, want anders maken ze er maar een zootje van. De gesnoeide takken liggen in keurige stapels. Het is druk in Amsterdam, zoals steeds, en gezellig. Carmiggelt is, zoals iedereen weet, een innemende man. Hij zit, met kopje koffie, bij het raam in de zon met zijn huid vol zeer fijne rimpeltjes. Zijn kuif is weerbarstig en jongensachtig. Hij loopt een heel klein beetje gebogen maar behoort nog altijd duidelijk tot het rijzige soort mannen, en zijn ogen zitten vol leven. Hij praat makkelijk maar niet zorgeloos en hij is mager en gezond.’

Ik vroeg hem hoe hij de niet-verslappende belangstelling van het Nederlandse publiek voor Elsschot verklaarde.

‘Er is maar één verklaring voor’, zei hij, ‘en dat is het feit dat hij een groot schrijver is. En grote schrijvers verflensen nu eenmaal niet. Waarom ze zo groot blijven, dat kan ik je ook niet vertellen, dat is precies het raadsel van de grootheid. Maar zijn succes bewijst dat de jongeren, de nieuwe generatie lezers, echte grootheid altijd wel herkent, die niet laat vallen. Elsschot beantwoordt inderdaad helemaal niet aan het beeld dat men hier heeft van de doorsnee Vlaamse literatuur, maar voor mij was dat indertijd precies zijn grote aantrekkingskracht. Ik had toen ook Felix Timmermans gelezen, en dat kon ik ook wel waarderen, dat was goed geschreven, maar Timmermans heeft me toch nooit echt aangesproken. Elsschot wel, van bij de eerste lectuur. Ik wist onmiddellijk dat wat die meneer deed nu eens echt schrijven was. Dat uitgepuurde proza van hem was op zijn tijd ver vooruit. Villa des Roses, zijn eerste boek, dat in 1913 verscheen, was niet gezellig, jolig of oubollig zoals het werk van vele Vlamingen van toen, het had een volstrekt eigen toon. En naarmate ik Elsschot las en, steeds weer, herlas, ging ik hem nog meer waarderen en leerde ik inzien hoe belangrijk zijn genadeloos schrappen was, tot enkel het essentiële nog overbleef. Net zoals ook acteurs gewoonlijk het best zijn als ze zich zeer goed weten te beheersen. Kijk maar eens naar het beroemde begin van “Een ontgoocheling”,

[p. 84]

een klein meesterwerk. (Hij citeert uit het hoofd): “De Keizer was sigarenfabrikant. Veel geld verdiende hij niet want hij werkte slechts met enkele mensen, had te weinig kapitaal en maakte geen reclame zodat hij niet vooruit kwam in de wereld.” Als je die zinnen vergelijkt met wat hij eerst had geschreven dan krijg je een idee van zijn genadeloze zelfkritiek en van zijn scherp inzicht in wat schrijven wezenlijk is. Hij beschikte over een enorme vakbeheersing, en daardoor ook kon hij in zijn onderkoelde stijl zoveel ontroering leggen.’

Hij vertelde nog een en ander over Elsschot, die op het einde van zijn leven overigens een zeer ontgoochelde, om niet te zeggen verbitterde indruk maakte en van oordeel was dat hij zijn hele leven alles fout had aangepakt. Daarover zei hij: ‘Nou, iedereen die zich serieus met kunst bezighoudt, zoals hij deed, zal zo reageren. Dat is niet het soort mensen dat bij het einde trots zegt, kijk eens, dat heb ik nou allemaal gedaan, parmantig en blij. Een artiest die bij het naderende einde zelfingenomen is mag je nooit serieus nemen.’

Carmiggelt was nooit een zelfingenomen man. Ik vroeg hem naar het ‘geheim’ van zijn succes, ook in Vlaanderen.

‘Toen ik een tijdje geleden bij jullie mijn boeken moest signeren, kwam er een lieve oude dame naar me toe. Ze zei me dat als ze mijn verhalen las of op televisie hoorde, altijd de indruk had dat het over mensen ging die ze ook had gekend. Dat vind ik een zeer mooi compliment. Uiteindelijk zijn er niet

[p. 85]

zo veel verschillen tussen lezers van hier en van ginds. Dat lijkt maar zo. Neem Amsterdam, een grillige stad. Ik rij nogal eens met de tram, neem hier om de hoek een lijn die naar de Bijlmer gaat, waar veel Surinamers wonen. Die mensen reageren veel spontaner dan wij, en als ik op televisie ben geweest dan gebeurt het regelmatig dat ze me aanspreken en zeggen: “Dat was een prachtig gedicht dat je gisteren weer hebt gelezen.” Dat is ook zo mooi, zij spreken van een gedicht als ze een tekst bedoelen die gevoelsmatig is en kort. Maar het mooist is dat deze mensen, die uit een totaal andere cultuur komen, toch iets herkennen in deze verhalen. Het enige wat, zeker tussen Nederland en Vlaanderen, soms een barrière vormt, is het gebruik van dialect. Niet zozeer als men het leest, wel gesproken, bijvoorbeeld ook in de film. De film van Bert Haanstra deed het in Vlaanderen niet, precies daardoor denk ik. Als Johnny Kraaikamp zegt, “je maakt een paar deuren open” dan begrijpt geen Vlaming dat hij bedoelt een aantal kroegen te hebben bezocht. Toen Gerd de Ley zijn theaterprogramma met werk van me samenstelde “Bemoei je d'er niet mee” heb ik hem aangeraden mijn stukjes in het Antwerps te “vertalen”, wat hij heeft gedaan, en met succes, er zijn honderden opvoeringen gegeven.’

Toen, in 1985, kon ik het gesprek nog zo laten eindigen:

Terwijl hij praat, rustig, met veel zon op zijn gezicht, denk ik dat hij niet echt een oude man is. Hij heeft altijd bijzonder mooi en geestig en ontroerend over oude mensen kunnen schrijven (Dag Opa en Oude Mensen noemde hij twee van zijn bundels) en nu maakt hij gewoon handig gebruik van het feit dat hij 71 is om zijn personages ook eens te spelen. Ik vraag hem of hij dikwijls denkt, verrek, dat is een aspect van oud zijn waar ik geen vermoeden van had.

‘Als je jong bent schrijf je natuurlijk over oude mensen als over vreemde, curieuze mannetjes. Later merk je dat je in dat personage bent gegroeid. Of moet ik zeggen “bent gekrompen”? Wat je vroeger curieus vond beleef je nu zelf, en dan zie je inderdaad dat een en ander je is ontgaan. Wat ik nooit had verwacht is de malicieusiteit die heerst tussen ouwe mannen. Een voorbeeldje. Ik loop op de Nieuwe Zijds Voorburgwal, waar cafeetjes zijn met terrassen. Ik wandel dan altijd tot bij het laatste in de rij, omdat ik daar het liefst zit. Op zekere dag zaten daar twee oude mannen, en een van hen zei toen tegen me, met zo'n glimlachje: “Dat lopen, dat gaat niet zo best meer eh, dat lopen.” Ik heb hem toen geantwoord: “Maak je maar geen zorgen, ik had jou zien zitten en dan begrijp je wel dat ik geen haast had om hier te komen.” Dat soort malicieuze toestanden komt zeer veel voor. Ik zou het me beter kunnen voorstellen van zeer jonge mensen, maar het komt vaak voor bij ouderen. Zo'n oude onbekende man die je op straat aanspreekt en zegt: “Je sleept een beetje met je been, wist je dat.” Oude dames hebben dat veel minder. Zij hebben meer gevoel voor solidariteit. Ze spelen het ook allemaal geraffineerder, ze zijn subtieler en dus valser dan wij, ouwe mannen zijn logger. Overigens word je, met de beste bedoelingen, voortdurend geattendeerd op het feit dat je oud bent geworden. Ik ben nog steeds actief, ik heb dus een agenda, waar ik nauwgezet alle afspraken in noteer. Maar sinds een jaar of twee word ik door een juffrouw van de televisie trouw twee dagen voor de opnamen opgebeld. Ze vraagt me telkens of ik het niet vergeten ben. Schattig bedoeld hoor, maar het is een stille wenk. Ik ben oud geworden, dus. Het hoort er bij. Laatst was ik bij een uitgever. Na het gesprek wou ik eruit, van de 3de etage naar beneden. Vroeg een lieve juffrouw van het kantoor: “Zal het gaan, meneer Carmiggelt?” Wat zou ze gedaan hebben als ik “neen” had gezegd? Me op haar rug naar beneden gedragen? Maar ik loop onder die dingen niet gebukt.’

Nog enkele volzinnen later besloot ik mijn stuk met de opmerking dat Carmiggelt, inderdaad, de man van het understatement blijft.

En ik voegde daar aan toe: ‘Zelfs de manier waarop hij ouder is geworden demonstreert dat. Hij zal waarschijnlijk nooit echt dood gaan.’