Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 133

[p. 35]

Hendrik van Gorp
De poëtica van B.F. van Vlierden

Het is bijna dag op dag 7 jaar geleden dat Frans van Vlierden/Bernard Kemp in het Academisch Ziekenhuis te Leuven overleed. 7 was voor hem een heilig getal. Daarmee eindigde hij zowel zijn Poëtica van de Vlaamse roman in 1969 als zijn laatste roman Het Weekdier, tien jaar later. Op p. 7 van het zevende hoofdstuk lezen we daar ‘Toen het lam het zevende zegel verbrak werd het stil in den hemel;’ en even verder, op de 3 × 7de, meteen laatste bladzijde: ‘Toen de zevende engel zijn schaal uitgoot in de lucht riep vanaf den troon een machtige stem: het is gebeurd.’ Op diezelfde laatste bladzijde van Het Weekdier bracht Bernard Kemp, in een dantesk kader, nog een eresaluut aan zijn meest geliefde auteurs. Onder hen Mozes, Homerus, Cervantes en Joyce: stuk voor stuk schrijvers van boeken ‘met zeven sloten’. Het zijn schrijvers over wie en met wie hij zíjn boek zou schrijven: ‘een Poëtica van de Europese roman’.

Het valt mij niet licht om hier over een werk te spreken dat nog ‘work in progress’, nog af te werken was. Het geeft mij het beschroomd en beklemmend gevoel mij iets toe te eigenen, mij te mengen in een gebeuren dat nog aan de gang was, dat nog zijn eigen weg moest gaan. Ik heb datzelfde gevoel meermaals gehad toen mij gevraagd was de colleges van Frans van Vlierden over de Europese literatuur hier in Ufsal over te nemen en ik met mijn woorden over zijn woorden, met zijn woorden in mijn mond zijn boodschap probeerde door te geven. Met boeken en schrijvers die je vreemd zijn doet je dat niets. Ik zou haast zeggen: wij doen eigenlijk niets anders. Maar met zegswijzen en zienswijzen van iemand die je jaren als collega en vriend hebt mogen kennen, bij wie je wekelijks, om de zeven dagen, even binnenliep vooraleer je eigen lessen te beginnen, met zo'n woorden en wat erachter steekt, pak je niet zomaar uit in het publiek, omdat je al te goed beseft hoe ze vast zitten en klitten aan zijn doen en denken, aan zijn poëtica van hart en geest.

Denis de Rougemont, een van die personalistische denkers waar Van Vlierden mee opliep, heeft in de jaren '30 een werk geschreven over de Europese cultuur onder de titel ‘Penser avec les mains’. Afgezien van de precieze betekenis van dit beeld, zou men Van Vlierden kunnen typeren als iemand die dacht met zijn handen, met pen en gebaren, en zo zijn ideeën kwijt moest aan zijn vrienden en zijn studenten. Het Latijnse ‘fingere’ - vorm geven - voelde hij tot in zijn vingers. [In zijn Poëtica van de Vlaamse roman (p. 262) maakte hij hier expliciet een allusie op.] Ik heb, of beter wij hebben - want Frans was genereus in zijn vriendschap - zijn Poëtica zien en horen groeien in ‘epische’ discussies - het woord is hier op zijn plaats - over boeken en hun schrijvers en over problemen

[p. 36]

van literatuurwetenschap en historiografie. Hij toonde zich daarbij man van de praktijk, een taaldier, lees- en schrijfdier. Vanuit zijn lectuur en zijn lessen voelde hij zich gedreven om schetsen en schema's op papier te zetten en steeds verder op te vullen, die al even gewaagd als fascinerend mochten heten. Kemp was een wager, een echte kemphaan, bedreven zoals Van Dale het formuleert, in vinnige spiegelgevechten. Iemand met epische allures, een ‘seigneur’ zei Ivo Michiels, als het ware voorbeschikt om een geschiedenis van de epiek te schrijven.

Reeds in de vroege jaren zestig werden de bakens hiervoor uitgezet rond een beperkt domein en voor een beperkte periode, aanvankelijk nog erg voorzichtig en deels in een getrokken spoor, dat van Vermeylen: het werd De Vlaamse letteren tussen gisteren en morgen (1930-1960). Het was zijn vingeroefening voor een gedurfder Poëtica van de Vlaamse roman waarin hij een paar jaren later, met een eigen visie en greep op de materie, de contouren van een evolutie uittekende van Consciences epiek over burgerlijke zakelijkheid naar kosmopolitische vervreem-

[p. 37]

ding, of zoals hij het met een van zijn vele woordspelingen noemde: ‘Van in 't Wonderjaar tot de Verwondering’. In dat werk van de zestiger jaren is reeds - was het een echo van Vermeylen? - een Europese ondertoon te beluisteren die af en toe zelfs dominant werd. De Vlaamse en de Europese roman worden als het ware op elkaar ‘getelescopeerd’. Zo schrijft hij in de inleiding: ‘De innerlijke ontwikkeling van de Vlaamse roman is in het betrekkelijk korte bestek van 130 jaar als het ware een gecomprimeerde klankbodem geweest... voor de Europese epiek tussen epos en experimentele roman.’ (p. 10). Het onderwerp van zijn nog te schrijven studie was daarmee aangeduid.

Het moest zíjn boek worden, een boek zoals men er maar één in zijn leven schrijft. Zijn ‘Boek der Openbaring’ waarin zijn hele denken en voelen in een visionaire beeldspraak synthetisch gestalte zou krijgen, mannelijk gedurfd en kinderlijk dromend. De materie lag hem. Men proeft onderhuids en tussen de lijnen zijn heimwee naar de epiek van vroeger... naar de zwervende en vertellende Odusseus en de integere Don Qui jote die in de boeken leefde; maar ook zijn voorliefde voor het experiment en voor het mysterie, het Dublin van Joyce. ‘Van In 't Wonderjaar tot de Verwondering’ zou een Europese dimensie krijgen in ‘Van Odusseus tot Ulysses’. Die geschiedenis van de roman was zozeer de zijne dat zij niet ongelezen mocht blijven. Van Vlierden wilde overigens gelezen worden. En terecht. Het waarmerk van een goed boek is, zo hoort men vaak, dat het telkens weer verrast en nieuwe perspectieven opent. Ik heb dat met Van Vlierdens Poëtica mogen ervaren, jaar na naar, wanneer ik ‘zijn’ lessen voorbereidde. Telkens weer stootte ik op passages die ik het jaar tevoren gelezen had, meer nog, waarover ik gesproken had, en die plots, in het licht van het gehele netwerk, een spitse of diepere betekenis kregen.

Ik weet dat heel wat lezers het ingewikkelde schema van polen en coördinaten waarop de hele tekst is geweven, te cerebraal en kunstmatig zullen noemen, te mooi om waar te zijn, een web van schering en inslag, dwarsdraden incluis. Men heeft het ook gezegd van zijn Poëtica van de Vlaamse roman. Frans zou, zoals Johannes in Het Weekdier, die andere zoon van de donder, hierop hebben gerepliceerd: ‘maar de hele zaak zít in dat schema, zoals alles verborgen ligt in de Zeven van de Apocalyps. Het komt er alleen op aan het uit de teksten te lezen.’ Bij literatuurgeschiedenissen zijn wij dat helaas niet zo gewoon. Daarin verschilt overigens deze geschiedenis van die van andere historiografen. Bij Van Vlierden steekt er een visie achter en kracht van de verbeelding. Zijn Poëtica is veeleer een ‘essay’ in de letterlijke betekenis van het woord; een worp naar synthese. Het vraagt dan ook een andere lezer, iemand die op zoek gaat naar de ‘persona poetica’ achter het werk; iemand die ontvankelijk is voor onvermoede betekenisvelden, voor gewaagde beelden en boude beweringen die de vonk doen overslaan. Van Vlierden - u weet het - hield van paradoxen en polariteiten, omdat zij uitdagen en te denken geven. Daarmee probeerde hij greep te krijgen op zijn stof tussen extremen die elkaar opriepen en elkaar gingen raken: ‘tussen gisteren en morgen’, tussen het Wonder van Conscience en de Verwondering van Claus, tussen Homerische epiek en Joyceaans experiment.

Hij heeft mij vaak aan Diderot doen denken: een encyclopedische geest die de hele wereld in een boek wou samenballen; een vitalist die als geen ander fanatisme heeft veroordeeld; een dialecticus van het zuiverste allooi, die door spiegelgevechten met zichzelf - moi et lui - en met anderen - schrijvers en critici - op zoek bleef naar uiteindelijke zin. Tegenstellingen en verbindingen waren de drijfkrachten van Diderots denken. Het waren ook de verbindingen waarmee Van Vlierden dacht, zijn denk-beelden, die op papier de gestalte kregen van geometrische figuren: de elementaire oppositie werd een driehoek, een vierkant, een cirkel. De Hegeliaanse dialectiek die nog domineerde in zijn eerste Poëtica - wellicht een late erfenis van Lukács? - wordt dra, na kennismaking met het werk van Mukarovski, een semiotisch

[p. 38]

vierkant van binaire spanningen, waarin ethische, esthetische, sociologische en poëtische componenten op elkaar inwerken en daardoor een ontwikkeling op gang brengen. Op zo'n vierkantig grondplan heeft Van Vlierden de evolutie van de Europese roman uitgezet. Die evolutie zelf is echter niet rechtlijnig, net zomin als Van Vlierdens denken, dat wars was van dogmatisme. Integendeel, de ontwikkelingslijn wordt, via een kantelmoment, als een kringloop beschreven: ‘Joyce's Ulysses’, zo heet het, ‘reikt de hand aan de eerste Odusseus.’ (Roman en Onderwijs, p. 35). De driehoek van zijn eerste Poëtica draait zich als het ware rond zijn basisas open tot een vierkant en spant zich, in een uitwaaiering van polariteiten, tot de volledigheid van een cirkel: drie en vier is zeven, en zeven, zei Johannes, is alles.

Laten wij met zijn eigen woorden en beelden de verschillende fasen in die ontwikkeling namen geven, namen van stromingen en schrijvers. En beginnen wij met het begin. Niet met Homerus, want die epiek werd nog verteld, maar met Cervantes die voor het eerst als schrijver achter het vertellen een vraagteken heeft gezet en daarmee de fundamentele ambiguïteit van de roman voor het eerst heeft verwoord: de roman als kritisch stadium van de epiek, de roman als geschreven epiek die alleen in zijn innerlijke dynamiek te begrijpen valt, nl. een dynamiek tussen ernst en ironie, tussen afgeronde compositie en doorbreking van de vorm (p. 33-34); een voortdurend gevecht om de werkelijkheid in woorden te vangen, een hopeloos maar noodzakelijk gevecht - Sisyphus en Prometheus - omdat de vroegere vanzelfsprekendheid verder weg lijkt dan ooit.

In de belangrijkste momenten van die geschiedenis van de Europese epiek, van de 18de tot de 20ste eeuw, is die innerlijke dynamiek van polariteiten tot in de hoofdstuktitels aantoonbaar: verlichting en sentimentalisme (I), romantisch-realisme (II), realisme en naturalisme (III), symbolisme en vitalisme (IV) en ten slotte - eigenlijk niet ten slotte - expressionisme en existentialisme (V). Die spanningen worden geïllustreerd aan boeken en schrijvers waarin Van Vlierden vaak zichzelf heeft gelezen. Zijn voorliefde voor auteurs die de tegenstellingen scherp aan het licht brengen - van Sterne en Diderot over Hoffmann, Gogol, Multatuli en Dostojevski tot en met Joyce - is dan ook begrijpelijk. Om het in zijn beeldrijke, speelse stijl te formuleren: ‘Sterne heeft de ernst op zijn kop gezet.’ (p. 65) of ‘De Bildungsroman wordt bij Hoffmann een groteske schaduw aangebonden.’ (p. 85). Antiroman en dubbelroman krijgen aldus in de eerste twee momenten van de Europese romangeschiedenis bij Van Vlierden een duidelijke hefboomfunctie. Maar zijn voorliefde ging ook uit naar ‘epische’ auteurs, visionairen, profeten, en gepassioneerden (‘des tempéraments’) zoals Balzac en Zola, Melville en Hardy, Tolstoi en weer Dostojevski. Met deze laatste kantelde volgens hem de roman naar de twintigste eeuw toe. Hij noemt het een keerpunt in de ontwikkeling en gebruikt ervoor Nietzscheaanse termen als ‘Umwertung aller Werte’ en terzelfdertijd ‘Wiederkunft des Gleichen’. ‘In latere stadia van de romanontwikkeling’, zo schrijft hij, ‘wanneer de roman geestelijke oefening en vooral therapie wordt en zich als creatieve daad tegenover de chaos en het niets opstelt, zal men steeds teruggrijpen naar de boeken van de man uit het Souterrain.’ (p. 181). Had Sterne de ernst op zijn kop gezet en Hoffmann de serieuze verhaalkunst een groteske schaduw aangebonden, Dostojevski heeft de steeds extremer wordende objectiveringspogingen van realisten en naturalisten doen omslaan in een proces van verinnerlijking. Hij heeft het onderste naar boven gehaald en het binnenste naar buiten gekeerd. Hij heeft daarmee de roman van de twintigste eeuw een onuitwisbaar merkteken gegeven, merkbaar in de vitalistische roman (invloed van Bergson) waar de objectiviteit kantelt in de persoonlijke beleving van de Umwelt; merkbaar in de existentialistische probleemroman (invloed van Kierkegaard) met zijn mystiek van het kwaad en zijn verkenning van de duistere lagen van het menselijk bestaan (la condition humaine); merkbaar in het werk van de vele ‘daklozen’

[p. 39]

en ‘vreemdgangers’; merkbaar tot in het magistrale oeuvre van Joyce die de kering als het ware rond maakt en meteen voorgoed onaf; ‘Op de partituur van Homerus’ epos schrijft hij eindeloos variërend de mythe van de mensheid uit, die hij anti-historisch, tot ruimtelijke simultaniteit samenbalt in één dag Dublin...’ ‘Van Odusseus tot Ulysses’: het was de ontwikkelingsgeschiedenis van de epiek, het was tevens de weg die Van Vlierden zelf is gegaan, variërend op de partituur van anderen, enthousiast vertellend als een glimlachende God, maar ook drijvend op rafels taal als een weekdier, als een week mens: Boergondisch-Brusselse Kemphaan en stille Kempenaar. Overmoedig wou hij zich meten met de klassieken om even later met scrupels zijn lectuur af te wegen tegen hun teksten: woorden van Homerus tot Joyce, van Mozes tot de Apocalyps. Zoals Johannes te horen kreeg: ‘Wat ge ziet, schrijf dat op in een boek en zend het aan de zeven kerken’, zo moet hem een innerlijke stem hebben gezegd: ‘wat ge gelezen hebt, schrijf dat op in een boek en geef het aan uw vrienden en studenten’. Voor Frans van Vlierden was dat de boodschap, een artistiek-religieuze boodschap. ‘Is elk boek niet’, zo vroeg hij zich af, ‘een boek dat op een of andere wijze poogt samen met alle geschreven boeken het ene boek leesbaar te maken gelijk elk woord niets anders is dan een poging om het ene woord te openbaren waaruit alles is ontstaan en waar alles naar terugkeert...’ (Het Weekdier, 7.6-7.7).

‘In den beginne was het Woord...’ Met een allusie op het Johannesevangelie en op het Boek der Openbaring eindigen zowel Een Poëtica van de Vlaamse roman als Het Weekdier. Het boek dat vandaag, zeven jaar na zijn overlijden, in de openbaarheid wordt gebracht, mocht hij niet voltooien. Toch is ook hier de laatstgeschreven zin een artistiek credo met religieuze dimensies. Zoals hij Flaubert meermaals had nageschreven: ‘On entre en art comme on entre en religion’, zo beleed hij hier zijn diep geloof in de goddelijke en menselijke scheppingskracht, in de nooit aflatende poging om ‘zin te stichten op het niets’. Hij ontleende die laatste zin aan Les Conquérants van André Malraux’: ‘On ne se défend qu'en créant. ’ In dat geloof en in die kracht heeft hij geleefd en geschreven. Dat was zijn poëtica.

Toespraak, gehouden in UFSAL op 28 oktober 1987, ter gelegenheid van de postume publikatie van B.F. van Vlierdens Poëtica van de Vlaamse roman (De Nederlandsche Boekhandel/Pelkmans, 1987).