Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 132

[p. 56]

Marcel De Smedt
Over bibliofilie en ander gek gedoe

In Literatuur. Tijdschrift over Nederlandse letterkunde (uitgegeven bij HES te Utrecht) verscheen recent een merkwaardig stuk van de hand van P.J. Buijnsters, hoogleraar in de Nederlandse letterkunde van de 18de eeuw (Nijmegen) én bibliofiel; het artikel droeg de eerder provocerende titel Bijschrift. De neerlandicus als boekenhater. Ik licht uit dit opstel twee citaten:

‘In dit land kun je rustig aan ieder die het horen wil vertellen, dat je vier weken op Majorca hebt doorgebracht, een tweede huis of raceboot aangeschaft, een gastronomische grand tour gedaan langs alle bistro's waar Wina Born de pollepel voert. Men zal je misschien benijden, maar niemand vindt het raar.
Verklap echter dat je f 200,- (twee honderd gulden) hebt neergeteld voor een boek dat je niet eens voor je werk hoefde te lezen, en iedere neerlandicus op zijn minst zal je voor gek, asociaal of elitair verslijten’.

En:

‘Ja, het wordt tijd voor een nieuw Deltaplan, met ophoging van alle antiquariaten, opdat als de Zondvloed komt er tenminste een paar boeken in ons arkje liggen.’^1.

Als Vlaming schrik je bij deze woorden, want je dacht zoals zo dikwijls dat in Nederland ook in dit opzicht alles zoveel beter was...

Wij hebben in Vlaanderen natuurlijk ook antiquariaten en tweedehandsboekhandels - sedert vorig jaar beschikken we overigens over een heuse afzonderlijke inventaris ervan^2. -, wij hebben sedert 1985 een internationale antiquarische boekenbeurs te Brussel, we hebben zelfs een (onderdeel van een) tijdschrift - Boek en bibliotheek, uitgegeven samen met De Vlaamse Gids - waarin een aantal themata die de boekenliefhebber kunnen interesseren aan bod komen, doch wat betekent dat alles in vergelijking met de massa antiquariaten en tweedehandsboekhandels in Nederland, de diverse antiquarische beurzen die daar gehouden worden, de verschillende ‘bibliofiele’ tijdschriften die er worden gepubliceerd? Want in Nederland zijn er de laatste jaren duidelijke tekenen van heropleving van interesse voor en plezier in alles wat met het oude boek, met antiquariaten en met boekenveilingen te maken heeft. Tekenen die er tevens op wijzen dat die interesse niet beperkt blijft tot instituten, tot bibliotheken die traditioneel wat materiaal uit antiquariaten en boekenveilingen betrekken, maar dat er ook belangstelling is vanwege particuliere verzamelaars, vanwege bibliofielen.

Buijnsters zelf heeft in 1985 een prachtig boek gepubliceerd onder de titel Het verzamelen van boeken. Een handleiding.^3. Een heerlijk werk, dat aandacht besteedt zowel aan aspecten van het verzamelen in 't algemeen als aan bepaalde soorten van te verzamelen werken als incunabelen en post-incunabelen, emblemata, liedboeken, kinderboe-

1. P.J. Buijnsters, Bijschrift. De neerlandicus als boekenhater. In: Literatuur. Tijdschrift over Nederlandse letterkunde, jg. IV, nr. 2, maart-april 1987, p. 90-91.

2. Répertoire des libraires belges de livres anciens et d'occasion - Repertorium van Belgische antiquariaten en tweedehandsboekhandels. 1986. Brussel, Emile Van Balberghe, 1986.
De nieuwe editie Boekenvondst 1987/88 (Wageningen, 1987) besteedt in dat verband ook aandacht aan België (cf. infra).

3. P.J. Buijnsters, Het verzamelen van boeken. Een handleiding. Utrecht, HES, 1985.

[p. 57]

ken, reisverhalen, moderne eerste drukken, enz. Het komt mij voor dat dit werk van Buijnsters in Vlaanderen nog te weinig bekend is.

Maar ik zou het in dit artikel voornamelijk willen hebben over een paar recent opgerichte Nederlandse periodieken die zich hoofdzakelijk of zelfs uitsluitend bezighouden met het verstrekken van informatie over boekenveilingen, antiquariaten, boek- en bibliotheekgeschiedenis, e.d. Ik bespreek hier een drietal van deze tijdschriften, met het risico van er andere over het hoofd te zien, doch in de overtuiging, ten eerste, dat dit soort tijdschriften in 't algemeen en deze drie in 't bijzonder in Vlaanderen weinig bekend en/of verspreid zijn; ten tweede, dat onbekend onbemind maakt, voorbeelden kunnen trekken, en wat meer interesse voor alles wat met bibliofilie te maken heeft in Vlaanderen toch niet geheel utopisch hoeft te zijn. Van de drie tijdschriften die ik hier kort wil voorstellen verschijnt het ‘oudste’ sedert 1983. Het is het kostbare en mooi-ogende Optima. Cahier voor literatuur en boekwezen, dat sedert oktober 1983 bij de Uitgeverij Joost Nijsen te Amsterdam verschijnt. Optima is een literair tijdschrift waarin zowel creatief als essayistisch werk met betrekking tot de Nederlandse literatuur te vinden is. Maar het is geen gewoon literair tijdschrift: het besteedt ook aandacht aan diverse facetten van het boekwezen. Het tijdschrift wil blijkens de redactionele intentieverklaring van Joost Nijsen (oktober 1983) artikels en mededelingen brengen omtrent ‘de geschiedenis van de (Nederlandse literaire) uitgeverij, boekverzorging, de verhouding tussen auteur en uitgever’, onderwerpen die ‘in de professionele algemeen-literaire bladen nauwelijks aan de orde’ komen (I, 1, p. 4).

Optima heeft tot dusver de verwachtingen niet beschaamd en behandelt de geciteerde materie in een aantal geregeld terugkerende rubrieken.

Een vaste waarde b.v. is de serie ‘Auteur & Uitgever’, waarin o.a. de verhouding tussen Gerard Reve (I, 1, p. 36-47; II, 1, p. 32-45), Willem Elsschot (II, 2, p. 107-123), Jacobus van Looy (II, 3, p. 207-218) en hun respectieve uitgevers aan bod komt. Ook artikels die nader ingaan op problemen van teksteditie en editietechniek krijgen een plaats; cf. b.v. E.B.M.J. Blomme: De tekstediteur betrapt. Over F. Bordewijks ‘Rood Paleis’ (IV, 2, p. 205-220) - met woord en wederwoord in de volgende aflevering in de rubriek ‘Magazijn’. Deze rubriek ‘staat open voor het kortere, maar ook in zekere zin voor het meer onaffe werk’ (IV, 2, p. 266). In de sfeer van de problematiek rond teksteditie, meer speciaal wat betreft de uitgave van het verzameld werk van een auteur, ligt Lucas Ligtenbergs korte bijdrage in de rubriek ‘Magazijn’ over Een onbekend manuscript van Elsschot (IV, 4, p. 465-468).

Er zijn ook rubrieken die rechtstreeks met boekverzorging en bibliofilie te maken hebben. De boekhistoricus Frans A. Janssen bezorgt geregeld opstellen over ‘Boekenmaken’, terwijl Boudewijn Büch tot begin '86 de rubriek ‘De waeraghtige bibliophiel’ volschreef.

Boven elke rubriek ‘Boekenmaken’ formuleert F.A. Janssen zijn doelstelling: ‘In deze rubriek worden nieuwe - voornamelijk Nederlandse - boeken besproken in het gebied van typografie, uitgeverij en boekenmaken in het algemeen’. Janssen geeft kritische besprekingen van meestal nieuw werk op het terrein van de typografie, van de geschiedenis van de boekdrukkunst, van de geschiedenis van boekhandel en uitgeverij. Hij heeft tevens aandacht voor werk i.v.m. hedendaagse druktechnieken en het hedendaagse ontwerpen van boeken. Ook de boekbinderij ligt in zijn blikveld. Hij bespreekt verder o.a. het reeds vermelde werk van P.J. Buijnsters over Het verzamelen van boeken en het ‘uitzonderlijke boek’ Bibliotheken (1984), met liefde en enthousiasme geschreven door Boudewijn Büch.

Deze laatste heeft zelf gedurende negen opeenvolgende afleveringen in Optima onder de titel ‘De waeraghtige bibliophiel’ merkwaardige bladzijden volgeschreven over boeken verzamelen, bibliofilie en allerlei proble-

[p. 58]

men die daarmee te maken hebben. Televisiester Büch is hier in zijn element. Vanuit zijn eigen verzamelpraktijk, spitant, soms een tikkeltje arrogant, maar altijd meeslepend vertelt hij over moeilijk te vinden spoorboekjes en oude kookboeken, over ‘Goetheana’ en ‘Reveana’, over ‘de fotomechanische ziekte’, over reprints die veel duurder zijn dan de originelen, over zijn liefde voor naslagwerken, over handige boeken voor bibliofielen, over vreemde formaten - boeken over de dood in de vorm van een doodskist! -, over leeskabinetten en leesbibliotheken, over gesigneerde boeken, over boekenprijzen vroeger, enz....

‘De waeraghtige bibliophiel’ staat ook stil bij het verzamelen van handschriften en laat zich een krachtterm ontvallen bij de bedenking dat Nederlandse bibliotheken en letterkundige musea volstrekt niet meer in staat zijn handschriftelijke literaire werken, brieven, e.d. aan te kopen. Particulieren zullen in dat opzicht de letterkundige macht overnemen.

Wanneer Büch schrijft (II, 2, p. 142): ‘Wij doen het te weinig in Nederland: over boekenliefde en boeken-verzamelen schrijven’, dan is zijn rubriek alvast het bewijs dat er in Nederland in dat opzicht meer dan ‘iets’ roert! Maar in de afleveringen 2, 3 en 4 van jg. IV (1986) vind ik ‘De waeraghtige bibliophiel’ niet meer terug, ofschoon zijn tiende bijdrage in afl. 2 beloofd werd voor de volgende aflevering.^4.

In september 1984 ging De Boekenwereld. Tijdschrift voor boek en prent van start. Deze door de Stichting Matrijs (what's in a name!) te Utrecht uitgegeven periodiek bezorgt ons vijfmaal per jaar stevige artikels en goed gedocumenteerde vaste rubrieken waarin heel diverse aspecten van boek en prent, boekhandel en antiquariaat, tentoonstellingen en veilingen, bibliotheek en bibliografie aan bod komen.

De redactie sprak in de eerste aflevering van de eerste jaargang de hoop uit in een lacune te zullen voorzien, en anno 1987 is deze hoop allesbehalve ijdel gebleken.

Elke aflevering bevat een vijftal artikels en enkele vaste rubrieken. In beide staat o.m. de bedrijvigheid rond antiquariaat en (tweedehands) boekhandel centraal. Ik citeer in dat verband b.v. de ‘stadswandelingen’: artikels met lokkende titel en even fascinerende inhoud als Op boekenjacht in het Haarlemse (I, 2, p. 20-26) (met foto's en stadsplattegrond) of Antwerpen, een bibliofiele wandeling (II, 4, p. 120-124) (met foto's). Wie zou in Haarlem niet het antiquariaat van Lenie Peetoom willen binnengaan: ‘de winkel is te klein, de deur klemt, het licht is er schaars, (...)’ (p. 23)! Maar 't is al te laat, want het antiquariaat is verhuisd naar een pand in de onmiddellijk buurt (nota bene het geboortehuis van Nicolaas Beets) en op het oude adres heeft zich Antiquariaat Esmoreit gevestigd (mededeling in I, 1, p. 33). Zou de deur er overigens nog klemmen?

In dezelfde sfeer liggen de vaste rubrieken die antiquariaatscatalogi bespreken en veilingennieuws meedelen. De rubriek ‘Catalogi’ licht interessant aanbod uit antiquariaats-catalogi (met de prijzen!) en is steeds vergezeld van een lijst van recent ‘Verschenen catalogi’ met adressen en telefoonnummers van de antiquariaten. Onder de kop ‘Veilingen’ komen de resultaten van recente boekenveilingen in de belangrijkste Nederlandse huizen (o.a. Burgersdijk & Niermans te Leiden, Beijers te Utrecht, Van Gendt te Amsterdam) ter sprake; maar ook België wordt niet vergeten (o.a. Moorthamers en Simonson te Brussel).

Wie geregeld een boekenveiling bezoekt, er wel eens iets koopt, de speciale sfeer ervan kent, wie plezier beleeft aan het spel van bieden van het heterogeen publiek van antiquaren, bibliothecarissen, notarissen en dokters, beleeft intens genoegen aan deze overzichten en besprekingen van de interessantste stukken die ter veiling kwamen. De soms duizelingwekkende bedragen die er neergeteld werden kunnen daar niets aan veranderen!

Data van boekenveilingen, tentoonstellingen, beurzen, e.d. worden geregeld aangekondigd. De antiquarenbeurs heeft in Nederland overigens de wind in de zeilen. Drie

4. In jg. V, afl. 1 (lente 1987) start Büch een reeks bijdragen over naslagwerken (‘Index lexicorum I’, p. 82-89).

[p. 59]

soorten tekenen zich af: de internationale beurs elk voorjaar te Amsterdam, de nationale in het najaar te Haarlem, en de min of meer regionale antiquarenbeurzen.

R.E.O. Ekkart schetst het belang van de Haarlemse beurs: verzamelaars en bibliothecarissen leren naast reeds bekende antiquaren ook andere firma's kennen; en er is de geboden mogelijkheid tot prijsvergelijking, waarbij hetzelfde boek soms tegen verschillende prijzen wordt aangeboden bij diverse antiquaren. Oorzaken hiervan? De staat waarin het boek verkeert, de inkoopprijs of de genomen winstmarge (I, 3, p. 32).

Ook aan het aspect ‘bibliotheken’ besteedt De Boekenwereld heel wat aandacht. Doch men verwachte geen artikels i.v.m. b.v. technische of organisatorische aspecten van het bibliotheekwezen. Wel is er aandacht voor bibliotheekgeschiedenis, voor speciale bibliotheken en zelfs voor privé-collecties.

Ik citeer o.a. het opstel over De Leidse Bibliotheek in 1610 van R.E.O. Ekkart, dat de alombekende gravure met het interieur van de Leidse U.B. ontleedt (I, 2, p. 13-17). Of over De Bibliotheek van Teylers Stichting door J.G. de Bruijn (I, 5, p. 8-12). Of het prachtige stuk van R. Breugelmans, de Leidse conservator Westerse gedrukte werken, over de merkwaardige Bibliotheca Thysiana te Leiden (II, 2, p. 38-45), een bibliotheek waaraan ook B. Büch een hoofdstuk wijdt in zijn boek Bibliotheken^5., en die ook ruime aandacht krijgt in de t.v.-uitzending over bibliotheken die op 20 februari 86 op Nederland 2 liep.

En dan is er natuurlijk het vervolgverhaal van de nestor van het Nederlands wetenschappelijk bibliotheekwezen, Prof. H. de la Fontaine Verwey, van 1941 tot 1968 bibliothecaris van de U.B. Amsterdam, die onder de kop Herinneringen van een bibliothecaris (in april '87 reeds aan de 8ste aflevering toe!) op een smakelijke manier bericht o.a. over de ‘petite histoire’ die meestal met de verwerving van preciosa of andere gezochte stukken in een universiteitsbibliotheek gepaard gaat. We vinden ze in onze contreien te weinig, de memoires van bibliothecarissen! Elkeen die langere tijd in het beroep ‘getoefd’ heeft, moet nochtans verhalen hebben over onvermoede vondsten op zolders of mansardekamers, over contacten met gulle schenkers of gewiekste zakenlui, of over andere boeiende aspecten die uit officiële rapporten of stukken niet af te lezen zijn.

Ten slotte zij vermeld dat De Boekenwereld, zijn ondertitel getrouw, ook aandacht heeft voor de prentkunst. Reeds in de eerste aflevering b.v. bespreekt P. Schatborn Twee prenten van Rembrandt door Van Vliet (I, 1, p. 18-22). En er is nog zoveel meer dat de geïnteresseerde leek én de deskundige in het boekenvak tegelijk kan boeien! Ik wil toch nog de prachtige bladzijden vermelden die Nieuwkoops antiquaar en uitgever Bob de Graaf wijdt aan de uitgangspunten van het verzamelen in 't algemeen in zijn bijdrage Wat te verzamelen? 1. Nederlandse pamfletten (I, 4, p. 2-10). En sedert februari '87 is er alweer een nieuwe rubriek ‘Uit de tijdschriften’, waarin artikels over Nederlandse en buitenlandse boeken en prenten gesignaleerd worden. Kortom, De Boekenwereld is een heerlijk tijdschrift, waarvan de lectuur de boekenliefhebber deugd doet!

‘Boekenvondst’ is een beurs,- een beurs voor buitengewone, gebruikte en antiquarische boeken en prenten. Boekenvondst '87 vond voor de vierde maal plaats te Arnhem op 27, 28 en 29 maart 1987.

Boekenvondst is ook een gids; een gids van antiquariaten en tweedehandsboekhandels in Nederland en België, uitgegeven te Wageningen. De editie '87/'88 verscheen in het voorjaar 1987.^6.

Maar Boekenvondst is ook een tijdschrift; een Maandkrant voor buitengewone, gebruikte en antiquarische boeken zoals het in de ondertitel staat. Er is in dit nieuwe maandblad in kranteformaat (verschijnt sedert januari '87 te Wageningen) o.a. plaats ingeruimd voor korte besprekingen van ‘Nieuw verschenen boeken’ over diverse onderwerpen. Uit het maart/april-nummer '87 citeer ik lukraak titels als Atlas van de Middeleeuwen, Het volksboek van Ulenspieghel, Boerderijen langs de Giessen, Filosofie

5. Boudewijn Büch, Bibliotheken. Amsterdam, De Arbeiderspers (Synopsis), 1984, p. 88-96.

6. Boekenvondst 1987/88. Antiquariaten en tweedehandsboekwinkels in Nederland en België. Samengesteld door Rienkje van der Werff en Jelle Samshuijzen. Wageningen, Fine & Rare Books, 1987.

[p. 60]

van de wetenschappen, Atlas van het Romeinse Rijk, enz....

Maar de meeste aandacht van de krant gaat naar het tweedehandse en antiquarische boek. Er is o.a. veilingennieuws. Er zijn artikels over het antiquariaat; de eerste aflevering (januari '87) bracht meteen een merkwaardig opstel over De opkomst van het antiquariaat - ondertitel: Het antiquariaat is het geweten van de nieuwe boekhandel -; en de 2de aflevering bevat een gesprek met Albert S.A. Struik, sedert 1 januari '87 directeur van Van Gendt Book Auctions te Amsterdam. Soms ook wordt een overzicht van antiquariaten per stad gebracht, en de Vlaming mag zich gelukkig prijzen dat ook Vlaamse steden aan bod komen: Gent in de 2de aflevering (p. 7), Brugge in de 3de (p. 14).

Interessant is tevens het catalogusgedeelte in elke aflevering, waarin, naar rubrieken gerangschikt, boeken uit een aantal antiquariaten worden voorgesteld, mét prijsopgave. Een paar voorbeelden uit het maart/april-nummer '87: de eerste druk van Max Havelaar (1860) is bij De Groene Ram te Doesburg te koop voor fl. 495; P. Van Ostaijens Diergaarde voor kinderen van nu (1932) kost 1850 fr. bij Antiquariaat De Griffel in Hasselt. De Proeve van taal- en dichtkunde in vrijmoedige aanmerkingen op Vondels vertaalde herscheppingen van Ovidius van B. Huydecoper (1730) kost fl. 450 in Antiquariaat Batavia te Barendrecht, terwijl men voor H.K. Poots Gedichten van 1722-1735 in 3 banden fl. 850 moet neertellen in hetzelfde antiquariaat.

Boekenvondst bevat ook meer algemene artikels in verband met het boek, zoals b.v. een vervolgverhaal over Christoffel Plantijn (vanaf afl. 2) of een artikel over Restauratie van boeken (afl. 3, p. 19).

Het nieuwe blad zij alle goeds toegewenst, te meer daar het, zoals gezegd, bijzonder verheugend is te mogen constateren dat Boekenvondst Vlaanderen niet vergeet, evenmin als De Boekenwereld.

Het is alleen maar jammer dat Vlaanderen zelf geen gelijkaardige periodiek op de markt brengt waarin nieuws over veilingen, antiquariaten, tweedehandsboekhandels, boekenbeurzen, e.d. de hoofdbrok vormt. Er is wel b.v. Boek en bibliotheek. Tweemaandelijks tijdschrift van de bibliotheekvereniging van het Willemsfonds, dat thans min of meer verdoken verschijnt als aanhangsel bij De Vlaamse Gids, en artikels brengt over boekdrukkunst, boekbinden, ex-libriskunst (cf. b.v. Literaire thema's in de hedendaagse ex-libris-grafiek en Boek en bibliotheek als thema in de ex-libriskunst); maar veilingen- of antiquariaatsnieuws zal men er vergeefs in zoeken.

Misschien is de markt in Vlaanderen te beperkt om een tijdschrift als De Boekenwereld op te zetten en in stand te houden. Misschien ook is het een vicieuze cirkel: de markt is te beperkt om een dergelijk tijdschrift leefbaar te maken en de markt is beperkt omdat er geen tijdschrift is dat voorlichting geeft over en belangstelling opwekt voor alles wat met het oude boek samenhangt. Voorlopig moeten we ons tevreden stellen met af en toe enige aandacht voor ‘Vlaamse aangelegenheden’ in Noordnederlandse tijdschriften.

[p. 61]

Besproken tijdschriften

Optima. Cahier voor literatuur en boekwezen.

Amsterdam, Joost Nijsen, 1983-.

(4 × per jaar. Abonnement fl. 39.50).

De Boekenwereld. Tijdschrift voor boek en prent.

Utrecht, Matrijs, 1984-.

(5 × per jaar. Abonnement fl. 39.50).

Boekenvondst. Maandkrant voorbuitengewone, gebruikte en antiquarische boeken. Wageningen, Fine & Rare Books, 1987-.

(Maandelijks. Abonnement fl. 37.50).