Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 131

[p. 276]

Jaak De Maere
Kroniek
Greta en de anderen

Greta Seghers, Wat ge leest en schrijft, dat zijt ge zelf. Standaard Uitgeverij, Antwerpen/Weesp, 1985.

Sedert haar debuut Afkeer van Faulkner (1977) schrijft Greta Seghers in de eerste plaats boeken om in haar existentiële situatie klaarheid te scheppen. Schrijven is referentialiteit, het is bekennen en worstelen, doorgronden en zuiveren; ‘Grote kunst beweegt zich altijd op het terrein van de diepste individuele gewaarwordingen, zij haalt je uit de meest verborgen hoek waarin je jezelf hebt laten kruipen’ (23). In Ontregeling en misverstand, haar roman uit 1983, krijgt dat zoeken zijn voorlopig meest voldragen vorm. Uw recensent, die enkele gelijklopende biografische jeugdervaringen heeft meegemaakt, heeft haar literaire evolutie steeds zeer geboeid gevolgd.

Nu maakt hij mee hoe de schrijfster het episch masker Gerda Selleslaghs aflegt en als Greta Seghers voor de lezer staat. Ze heeft veertien essays gebundeld waarvan er dertien tussen 1981 en 1985 in diverse tijdschriften en kranten zijn verschenen; de laatste bijdrage is helemaal nieuw. Steeds gaat het om confrontatie met literatuur: Hemingway, Tolstoj, Mary Mc Carthy, Brakman, Vermeersch, Belle van Zuylen, Kate Chopin, Fitzgerald, Christa Wolf, Jeroen Brouwers, Alstein. En vooral: Greta Seghers.

Wat verwacht Greta Seghers van literatuur? Zeer kort samengevat: vertroosting voor de kwetsuren van het leven. ‘Ik denk en blijf pessimistisch denken over het menselijk lot... Het mensenlot is per definitie tragisch’ (279). Haar case-studie bieden daarvan telkens weer een bewijs. In de literatuur zocht (en zoekt?) ze ‘aanleuning bij gevoeligheden’ (22); immers, ‘de groten schenken je de vertroosting’ (23). ‘Mijn literaire waardering werd dus niet bepaald door gelijkenis of overeenkomst maar door mijn graad van ontroering’ (22). In haar jeugd werd ze letterlijk ziek van de emotionele schokken die het lezen haar bezorgde.

Deze emotionele betrokkenheid is niet egocentrisch of vrijblijvend; lezen engageert de volledige persoonlijkheid in een doorleefde realisatie van de tekst, net zoals het scheppen de neerslag is van een totaal menselijk engagement. ‘Maar leven en literatuur, is dat niet één en hetzelfde?’ (283), vraagt Greta Seghers retorisch. Het antwoord is ja, want schrijven en lezen zijn existentiële ervaringen en handelingen, en door het werk heen komen auteur en lezer tot individuele en maatschappelijke inzichten en stand-

[p. 277]

puntbepalingen die in het reële bestaan gelden. Het antwoord is neen, want terwijl de schrijfster de realiteit veelal als een bedreiging ervaart en de ‘kaalheid, de smoezeligheid, de lusteloosheid’ ervan verafschuwt, is de ‘vertroosting’ van dat deel van het leven dat literatuur heet, een opheffing van de dagelijkse grauwheid, en een permanente uitdaging om in de chaos diepte, richting, normen te vinden. Literatuur is - op zijn minst - beter en dieper leven.

In elk geval is literatuur dan een zeer referentieel gebeuren, dat creatie, produkt en receptie als één drievuldigheid beschouwt, en in Seghers' essays zijn de drie polen aanwezig en onmisbaar. Door haar confrontatie met biografie en werk, met overeenkomsten en verschillen in het bestaan en in de beoordeling van gedragingen en normen, leren wij over object en subject; Greta Seghers engageert zich grondig en onderwerpt zich in haar krachtmeting met de gekozen auteur aan een permanente evaluatie door de lezer, die ondertussen ook eigen sympathieën of afkeer, normen en waarden onder de loep moet nemen.

De schrijfster heeft een voorkeur voor niet-fictionele bronnen over literatoren: memoires van Hemingway en Zelda Fitzgerald, brieven van Belle, van Zuylen, het dagboek van Sofia Tolstoj, een toespraak van Jeroen Brouwers. Over hun exactheid is ze kritisch: ‘Wat dat betreft sta ik nog sceptischer tegenover de zogenaamde herinneringen of memoires die niet simultaan met de gebeurtenissen maar pas achteraf zijn geschreven’ (175). Literatuur daarentegen wordt gedefictionaliseerd: Mary Mc Carty's eerste roman bestaat uit ‘vijf plusminus autobiografische verhalen’ (25), en uitspraken van personages uit Kate Chopins werk zijn verwisselbaar met opvattingen van de schrijfster zelf (109 e.a.). Fictie is een bron die qua waarheidsgehalte op hetzelfde niveau staat als andere teksten. Greta Seghers heeft haar objecten grondig bestudeerd, verbindt in deze eruditie fictie en non-fictie tot een boeiende synthese, en vooral tot een boeiend verhaal: in het essay komt deze vertelster het meest tot bloei.

In dat verhaal botsen personages, belangen, principes; elke hoofdpersoon heeft een boeiend leven achter de rug. In deze botsingen is de schrijfster nadrukkelijk aanwezig met haar emotioneel oordeel. ‘Er is geen tweede vrouw in heel de geschiedenis die ik zo bewonder en voor wier leven ik zo dankbaar ben’ (103), luidt het over Belle van Zuylen. Niet iedereen wordt bemind: ‘Er zijn zelfs geniale schrijvers wier buitensporig talent desondanks niet kan bewerkstelligen van hen te houden. Zo vergaat het mij met Ernest Hemingway’ (208). De emotionele betrokkenheid is primair van moreel-humanitaire aard; in die zin zijn Zelda Fitzgerald of Sonja Tolstoj ‘belangrijker’ dan hun beroemde echtgenoten. De lezer is op twee

[p. 278]

vlakken bevoorrecht: hij leert de betrokkenen kennen of wordt origineel over hen ingelicht, en hij leert zéér veel over de auteur die zich daarin engageert.

Dat engagement is zeer dynamisch, en wordt bij elke nieuwe confrontatie bevestigd en getoetst: Greta Seghers neemt het object waar, beoordeelt het intuïtief, gaat dan dieper op haar oordel in en poogt normen te preciseren die in de volgende confrontatie weer op de proef gesteld worden. Dit permanent leerproces is nooit afgerond, omdat er steeds nieuwe personages en situaties zijn die zich niet in een vast patroon laten vangen. In haar confrontatie schept de schrijfster een stollingsmoment waarin ze met zekerheid kan oordelen; maar steeds weer vloeit dat ‘vaste’ moment als water weg, en moet ze weer op zoek. Een eeuwig pogen, een reeks pyrrhuso-verwinningen op een onstuitbaar en onvatbaar leven.

In dat pogen zijn de normen de nagels waarmee ze haar objecten probeert vast te leggen. Vooral in haar essay Kassandra of de prijs van de integriteit over Christa Wolf probeert ze die normen te expliciteren. Eerst negatief; daar ziet ze ‘de m.i. grootste menselijke ondeugd, namelijk de hypocrisie’ (271), maar ook manipulatie, machtsstreven, arrogantie, destructiedrift, corruptie. Daartegenover: persoonlijke integriteit, vasthouden aan eigen waarden, trots op de individuele stem, ‘onaangepastheid’. Dat is Kassandra's eigen onvervreemdebare zuivere kern, maar ook haar onmacht: Kassandra wordt gemarginaliseerd, om haar ‘zelf-waardigheid’ (266) buiten de maatschappij geplaatst, uiteindelijk vernietigd. Dubbele maatschappelijke onmacht: de mens vindt geen samenwerkingsverband met de maatschappij (of wil het niet vinden), en de maatschappij neutraliseert het authentische individu. Het rebelse gebaar wordt in die context een houding zonder externe zin, die zelf-bevredigend werkt, maar maatschappelijk irrelevant is. Ze vindt dan ook ‘dat de westerse cultuur kraakt in al haar voegen, dat ze ziek is, op sterven na de dood’ (275); en haar oproep tegen het doemdenken (op dezelfde bladzijde) komt dan ook geforceerd over.

En daar is de ‘vertroosting’ terug: in de kunst - die essentieel leven is - vindt ze de betere werkelijkheid, de verwante, bewonderde zielen, die in hun werk van hun authenticiteit getuigen. Maar kunst is geen eiland; werk en schepper functioneren in een maatschappelijk bepaalde context. De maatschappij dicteert de wet van de eeuwigdurende verandering, waarin eeuwige normen nooit in een zuivere vorm voorkomen. De beschreven auteurs moesten zich aanpassen, water in de wijn, hypocrisie in de principes doen; Greta Seghers wil hen bewonderen, maar kan in die bewondering de normen niet volhouden, of houdt de normen aan maar zegt de bewondering op. Zo de geliefde Belle van Zuylen. Als haar dienstbode onge-

[p. 279]

huwd zwanger is, ‘laat Belle Henriëtte niet in de steek, al moet zij uiteindelijk zwichten voor de al te grote druk’ (91). Dus zwicht ze toch, al is er een verontschuldiging. Ze huwt haar man uit berekening, maar het gaat om ‘de grotere vrijheid die ze zou genieten’ (93), ‘loskomen uit haar verstikkend-dogmatische omgeving’ (94). Haar bedrog (oneerlijkheid!) wordt verklaard uit haar intense liefde, of uit de tijdgeest - die de norm juist opheft!

Is dit een tekort, een fout van de schrijfster? Ik geloof van niet. Het is wel een inconsequentie: de normen worden eerst verabsoluteerd, en dan gerelativeerd. Essays moeten echter geen voorbeeld zijn van statische logica. Voor Greta Seghers zijn ze een poging om met zichzelf in het reine te komen; en dat streven naar zelfinzicht en catharsis verliep vroeger via confrontaties met familieleden, en verloopt nu via boeiende, d.i. levende, en dus inconsequente auteurs. ‘Het land van compromissen of verdwijnen in het niets. Ik wil niet verdwijnen’ (295). Greta Seghers schetst de problematiek haarscherp voor haar eigen situatie in enkele woorden; in haar essays doet ze het via de omweg van de historische confrontatie, maar even doorleefd, even boeiend, even dwingend voor de lezer als voor zichzelf.

Een dergelijk streven vereist persoonlijke betrokkenheid, enig gebrek aan afstand; anders is er immers geen confrontatie. In één geval echter is de directe betrokkenheid zo groot, dat het soort scheldliteratuur dat eruit voortvloeit de lezer met enige gêne vervult: het betreft het laatste stuk Brief in een fles, in zee geworpen voor Jeroen Brouwers. Structureel hinkt de tekst op twee gedachten: een open brief aan Jeroen Brouwers over Seghers ambivalente relatie tot Nederland, en een zeer persoonlijk getuigenis over haar gekwetstheid toen ze zich door Alstein misbruikt voelde. ‘Ik behoor tot geen enkele literaire school en zal er ook nooit toe behoren... Ik ben een eenzaat, een misantroop’ (294). Maar ‘Te veel eenzaamheid, dat is ook niet goed’ (291). Is er een betere omschrijving denkbaar van de problematiek van de moderne intellectueel? Deze zelfbewuste, stekelige bevestiging van de eigenheid, en meteen het verlangen naar de gemeenshap? De Kassandra die zichzelf straft?

En dan: de andere die haar bedriegt, haar annexeert voor zijn stille generatie. De wrok, die zich omzet in sarcasme (dat haar niet ligt), in beschuldigingen (die te subjectief gekleurd zijn), in persoonlijke aanvallen (relatie tot Wim Zaal, 286; en vele andere). Waarom deze uitbarsting? Waarom nu, als de wonden nog niet geheeld zijn en de woede nog niet is gaan liggen?

Met deze laatste tekst eindigt het boek op een dissonant. Ik wil eindigen met de loftrompet. Met haar bundel wordt Greta Seghers ongetwijfeld een

[p. 280]

van onze interessante essayisten. Met een voorbeeldige eruditie gewapend, benadert ze haar object strijdbaar subjectief; het wordt herschapen als klankbord voor de eigen biografie, de eigen emoties, de eigen normen - in haar getuigenis gaat het essentieel om de eigen existentiële ervaringen. Na de realisatie van de persoonlijke problematiek in fictie, is voor haar de periode van het essay als confrontatie aangebroken. En als ze daarin een minimum aan distantie heeft, zijn deze essays een aanwinst voor onze letterkunde.